|
[[Պատկեր:Pantheon.drawing.jpg|մինի|Գմբեթի կտրվածքը։]]
[[Պատկեր:Etchmiadzin drum.jpg|մինի|Էջմիածնի Մայր Տաճարի գմբեթը։]]
'''Գմբեթ''', սնամեջ, կիսագնդաձև տարածական ծածկ կամ ծածկը կրող տարածական կոնստրուկցիա։ Գմբեթները ստեղծվում են ուռուցիկությամբ դուրս տարբեր կորերով։ Կիրառվում են գլխավորապես հասարակական և ինժեներական կառույցներում։ Հնարավորություն ընձեռնելով առանց միջանկյալ հենարանների ծածկելու համեմատաբար մեծ թռիչքներ`թռիչքներ՝ գմբեթը ստեղծում է յուրօրինակ ճարտարապետական կերպար։ Գմբեթները լայնօրեն օգտագործվել են [[հայկական ճարտարապետություն]]ում։ Մեզ հասած հնագույն [[հայ]]կական գմբեթավոր կառույցը դա [[5-րդ դար]]ի [[Տեկորի տաճար]]ն է։
==Սիմվոլիկա==
Քրիստոնեական եկեղեցին գմբեթի գույնի և քանակի հարցում առաջնորդվում է հստակ սիմվոլիկայով:սիմվոլիկայով։ Ըստ տարբեր երկրների մշակույթների դրանք կարող են տարբերվել, սակայն քրիստոնեական եկեղեցու կառույցների խորհրդակարգում հիմնականում իրենցից ներկայացնում են աստվածաշնչյան մոտիվների արդյունք:արդյունք։
===Գույների սիմվոլիկա===
''Ոսկե գմբեթներ'' ունեին գլխավոր եկեղեցիները և այն տաճարները, որոնք նվիրված էին Հիսուսին և 12 տոներին (Սմոլենսկի, Միխայլովսկի եկեղեցիներ), քանի որ ոսկեգույնը երկնային փառքի գույնն է:է։ ''Կապույտ գմբեթը` դեղին աստղերով'', նվիրված է Աստվածածնին, քանի որ աստղը հիշեցնում է [[Հիսուս Քրիստոս|Քրիստոսի]] ծնունդը Մարիամից, քանի որ աստղի միջոցով մոգերը իմացան մանկան ծննդի մասին (Նովգորոդի, [[Վոլոգդա]]յի, [[Լոնդոն]]ի ուղղափառ եկեղեցիներ):։
[[Պատկեր:Detail of the domes - St. Michaels Golden-Domed Monastery (8600670465).jpg|upright|մինի|250px|ձախից|[[Կիև]]ի Միխայլովսկի եկեղեցին]]
Սբ. Երրորդության տաճարներն ունեն ''կանաչ գմբեթ'', քանի որ կանաչը սուրբ հոգու խորհրդանիշն է ([[Դոնի Ռոստով|Ռոստովի]], Յարոսլավլի եկեղեցիներ):։
Սրբերին նվիրված տաճարները պսակված են ''կանաչ և արծաթագույն գմբեթներով'' (Սմոլենսկի Ուսպենսկի և Ուգլիչեի եկեղեցիներ):։
Վանական համալիրներում հանդիպում են ''սև գույնի'' գմբեթներ, որը վանականների գույնն է:է։ Գրեթե բոլոր ''սպիտակ գմբեթով'' եկեղեցիները նվիրված են Հիսուսի վերափոխմանն ու հարությանը:հարությանը։ ''Երկնագույնով'' գմբեթները նվիրված են Աստվածամորը ([[Ղրիմ]]ի եկեղեցի):։ ''Կարմիր գմբեթով'' եկեղեցին խորհրդանշում է հանուն քրիստոնեության զոհվածների հիշատակին կառուցված լինելը:լինելը։ ''Դեղին գմբեթով'' եկեղեցիները նվիրված են Լուսավորիչներին:Լուսավորիչներին։ Նույն եկեղեցին կարող է ունենալ ոչ միայն տարբեր տեսակների, այլև տարբեր գույների գմբեթներ (օրինակ՝ [[Մոսկվա]]յի Կարմիր հրապարակի Վասիլի Բլաժենու տաճարը, որի 10 գմբեթներից յուրաքանչյուրը տարբեր է թե՛ գույնով, թե՛ ձևով:ձևով։ Տաճարն ունի հարթ, ձվաձև, սաղավարտաձև և սոխուկանման գմբեթներ:գմբեթներ։ Այսպիսի բազմազանությունը խոսում է երկնային Երուսաղեմի շքեղ գեղեցկության մասին):։ Էկլեկտիկ բնույթ ունի նաև [[Կազան]]ի բոլոր կրոնների տաճարը:տաճարը։ Սա իրենից ներկայացնում է սինագոգի, մզկիթի, քրիստոնեական եկեղեցու խառնուրդ, չի պատկանում կոնկրետ կրոնի, չունի հստակ հավատացյալների խումբ:խումբ։ Այն համախմբում է աշխարհի բոլոր կրոնները, բոլոր հավատացյալներին:հավատացյալներին։ Եկեղեցու զանգակաձև, կոնաձև, սոխուկանման և սֆերիկ գմբեթներն ունեն միանգամայն տարբեր գույներ, և դժվար է նրանց քանակը դարձնել սիմվոլիկ կամ գույներին տալ խորհրդանշական իմաստ:իմաստ։
===Թվի սիմվոլիկա===
Եկեղեցու գմբեթների քանակը ևս ունի իր խորհուրդը, և գմբեթի ցանկացած քանակություն իրենից առանձին երևույթի մեկնաբանություն է ներկայացնում:ներկայացնում։ Ստորև ներկայացված է գմբեթի թիվն ու դրա սիմվոլիկ նշանակությունը`նշանակությունը՝
* 1 գմբեթ ունեցող եկեղեցին նվիրված է Քրիստոսին (Սմոլենսկի, Աստրախանի, Ղրիմի եկեղեցիներ):։ Մուսուլմանական մզկիթներն հիմնականում ունենում են մեկ գմբեթ, որը խորհրդանշում է իսլամը ([[Երուսաղեմ]]ի Օմարի մզկիթ, [[Իրան]]ի Բախայի եկեղեցի):։ Հնդկական բուդդայական տաճարները ևս ունեն մեկ գմբեթ, միագմբեթ եկեղեցիներ կան նաև [[Հայաստան]]ում և [[Վրաստան]]ում:ում։
* 2 գմբեթով եկեղեցին ունի Հիսուսի մարդկային և աստվածային բնույթների խորհուրդը:խորհուրդը։ Երկու գմբեթ ունեն հիմնականում [[Խարկով]]ի եկեղեցիները:եկեղեցիները։
* 3 գմբեթը խորհրդանշում է Սուրբ երրորդությունը ([[Աստրախան]]ի Նիկոլսկի տաճար):։
* 4 գմբեթ ունեցող եկեղեցին ունի 4 ավետարանիչների խորհուրդը:խորհուրդը։
* 5 գմբեթ ունեցող եկեղեցին խորհրդանշում է 4 ավետարանիչներին և Հիսուսին ([[Կարգոպոլ]]ի, [[Վոլոգդա]]յի, [[Բելոզերո]]յի, [[Արխանգելսկ]]ի եկեղեցիներ):։
* 6 գմբեթ ունեցող եկեղեցիներ քրիստոնեական ճարտարապետությունում չեն հանդիպում:հանդիպում։
* 7 գմբեթով եկեղեցին խորհրդանշում է Քրիստոսի 7 վերքերը (Սուրբծննդյան մենաստանի եկեղեցի):։
* 9 գմբեթով եկեղեցին ունի աշակերտների 9 շարքերի խորհուրդը:խորհուրդը։
* 10 գմբեթ ունեցող եկեղեցին խորհրդանշում է Քրիստոսին և նրա աշակերտների 9 շարքերը (Վասիլի Բլաժենու տաճար):։
* 12 գմբեթն ունի 12 աշակերտների սիվոլիկ նշանակությունը:նշանակությունը։
* 13 գմբեթով եկեղեցին խորհրդանշում է 12 առաքյալներին և Քրիստոսին:Քրիստոսին։
* 25 գմբեթ ունեցող եկեղեցին խորհրդանշում է մարգարեների կանխագուշակած 25 դատաստանները:դատաստանները։
* 33 գմբեթով եկեղեցին խորհրդանշում է Հիսուսի կյանքի շարունակությունը երկնքում:երկնքում։
===Խաչի սիմվոլիկա===
Եկեղեցու խորհրդակարգում մեծ տեղ է գրավում գմբեթի վրայի խաչը:խաչը։ Դրանք լինում են երկու տեսակի`տեսակի՝ կիսալուսնով և ութակողմ:ութակողմ։ Կիսալուսնով խաչը հին ժամանակներում հանդիսացել է Բյուզանդիայի պետական խորհրդանիշը:խորհրդանիշը։ [[145]] թ. [[Բյուզանդիա]]յի գրավումից հետո դարձել է Օսմանյան կայրության զինանշանի մաս`մաս՝ քաջությունն ու հզոր ուժը խորհրդանշող:խորհրդանշող։ Այս պատճառով էլ կիսալուսնով խաչ է պատկերված [[15-րդ դար]]ում ստեղծված Յարոսլավ Իզյասլավիչի նկարում:նկարում։ Որպես քաջության խորհրդանիշ`խորհրդանիշ՝ Հին Ռուսիան խաչը վերցնում է Բյուզանդիայից`Բյուզանդիայից՝ հետագայում դարձնելով այն իր եկեղեցիների գմբեթի վերջավորություն:վերջավորություն։ Գմբեթի վրայի կիսալուսնով խաչը խորհրդանշում է արևն ու լուսինը:լուսինը։ Ըստ մեկ այլ վարկածի`վարկածի՝ խաչն ունի Քրիստոսի, իսկ Լուսինը`Լուսինը՝ Աստվածամոր խորհուրդը:խորհուրդը։ Այսօր հերքված է այն վարկածը, որ խաչի ներքևի մասի կիսալուսինը խորհրդանշում է քրիստոնեության տարած հաղթանակը իսլամի նկատմամբ:նկատմամբ։ Կա նաև կարծիք, որ դա ոչ թե կիսալուսին է, այլ խարիսխ, ինչ կայուն հույսի ու հավատի խորհուրդն ունի:ունի։ Կիսալուսնով խաչերը դրվում են հիմնականում ուղղափառ եկեղեցիների գմբեթներին (Արխանգելսկի, Վոլոգդայի, Կուբինկայի եկեղեցիներ):։
Ութակողմ խաչը երեք փայտերով առանցքն է, որոնցից կենտրոնականը երկար է`է՝ Քրիստոսի թևերի համար:համար։ Ունի խաչելության խաչի խորհուրդը:խորհուրդը։ Ներքևի փայտը խորհրդանշում է խաչի այն հատվածը, որի վրա գամել են Հիսուսի ոտքերը:ոտքերը։ Վերևի փոքրիկ հատվածը այն փայտն է, որի վրա գրված էր`էր՝ «Հիսուս Քրիստոս Նազովրեցի` հրեաների թագավոր»:։ Կա նաև վարկած, որ այս խաչը խորհրդանշում է գինով լի բաժակը, որը խմում է Քրիստոսը`Քրիստոսը՝ քավելով մարդկանց մեղքերը:մեղքերը։ Հաճախ այսպիսի խաչեր կանգնեցնում են Տիրամոր համար կառուցված եկեղեցիներում:եկեղեցիներում։ Նմանատիպ խաչեր կան Հս. Օսեթիայի, [[Խարկով]]ի, [[Աստրախան]]ի Վլադիմիրի Սբ. Աստվածածնի, նաև [[Ղրիմ]]ի Վորոնցովսկու եկեղեցիների գմբեթներին:գմբեթներին։
Կա նաև հավասարակողմ խաչի տեսակ, որն արևի խորհուրդն ունի:ունի։ Սա հանդիպում է բուդդայական տաճարներում և տարածված է [[Չինաստան]]ի, [[Նեապոլ]]ի և [[Տիբեթ]]ի եկեղեցիներում<ref>[http://deesim.blogspot.com/2013/05/blog-post_24.html Գմբեթի սիմվոլիկան]</ref>:։
{{ՎՊԵ|Dome}}
| 