«Ռիո դե Ժանեյրո»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: : → ։ (12) oգտվելով ԱՎԲ |
չ Ռոբոտ․ Տեքստի ավտոմատ փոխարինում (-` +՝) |
||
Տող 7.
| երկիր = Բրազիլիա
| պատկեր = Montagem Rio de Janeiro.jpg
| պատկերի նկարագրում = Վերևում, աջից
| զինանշան =Brasão_da_cidade_do_Rio_de_Janeiro.svg
| զինանշանի լայնություն =
Տող 57.
Քաղաքը մոտ երկու դար եղել է [[Բրազիլիա]]յի մայրաքաղաքը, 1763-ից 1815-ը պորտուգալական գաղութատիրական ժամանակաշրջանում, իսկ 1815-1960-ին եղել է անկախ Բրազիլիայի մայրաքաղաք։ Ռիոն անվանում են նաև ''Cidade Maravilhosa'' կամ «հրաշալի քաղաք»։
Ռիո դե Ժանեյրոն հարավային կիսագնդի ամենաշատ այցելվող քաղաքն է, որը հայտնի է իր բնական միջավայրով, սամբայով, Բոսսա-Նովայով և լողափներով,<ref>[http://news.bbc.co.uk/player/nol/newsid_8250000/newsid_8250700/8250788.stm?bw=bb&mp=wm&news=1&nol_storyid=8250788&bbcws=1 “Rio de Janeiro’s Beach Culture”] Tayfun King, ''Fast Track'', BBC World News (September 11, 2009)</ref> որոնցից առավել հայտնի են Բառա դե Տուժիկան, Կոպակաբանան, Իպատեման և Լեբլոնը։ Այլ տեսարժան վայրերի շարքում կարելի է առանձնացնել Քրիստոսի արձանը Կորկովադու լեռան վրա (''Cristo Redentor''), Պաո դե Աշուկար լեռը, Սամբադրոմը, որը օգտագործվում է կարնավալների ժամանակ և «Մարականան»
Ռիո դե Ժանեյրոում են անցկացվելու 2016-ի ամառային օլիմպիական խաղերը, որոնք առաջին անգամ է անցկացվելու հարավամերիկյան քաղաքում:<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/olympic_games/8282518.stm |title=BBC SPORT, Olympics, Rio to stage 2016 Olympic Games |publisher=BBC News |date= October 2, 2009|accessdate=October 4, 2009}}</ref> «Մարականան» ընդունելու է [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 2014|2014 Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության]] եզրափակիչ խաղը։<ref>{{cite web|url=http://www.catholicculture.org/news/headlines/index.cfm?storyid=11247 |title=Latest Headlines : Pope will attend WYD in Rio in 2013, mayor claims |publisher=Catholic Culture |date=2011-08-02 |accessdate=2011-09-15}}</ref>
Տող 64.
[[Պատկեր:Rio 1555 França Antártica.jpg|մինի|ձախից|150px|Գուանարաբա ծոցի քարտեզը [[1555]]թ.:]]Գուանարաբա ծոցը, որի շուրջ առաջացել է քաղաքը, հայտնաբերվել է պորտուգալացի ծովագնաց Գասպար դե Լեմոսի կողմից [[1502]]թ. [[հունվարի 1]]-ին։ Քաղաքի անվանումը պորտուգալերեն նշանակում է հունվարյան գետ, քանի որ Գուանարաբա ծոցը պորտուգալացիների կողմից ընդունվել էր որպես [[գետ]]։ Ֆրանսիացիները հաստասվել են այս շրջանում [[1555]]թ. և վտարվել են պորտուգալացիների կողմից [[1567]] թվականին։<ref>Jorge Couto, 1995, ''A Construção do Brasil'', Lisbon: Cosmos.</ref>
1555թ. նոյեմբերի 1-ին
Ռիո դե Ժանեյրո քաղաքը հիմնադրվեց Էշտասիու դե Սայի և Ժոզե դե Անշիետայի կողմից, [[1565]]թ. [[մարտի 1]]-ին և սկզբնապես կոչվեց ''Սան Սեբաստյան դու Ռիո դե Ժանեյրո'' ({{lang-pt|São Sebastião de Rio de Janeiro}}) ի պատիվ Պորտուգալիայի թագավոր Սեբաստյանի։ 17-րդ դարում քաղաքը շատ դանդաղ էր զարգանում։ Մի քանի նեղ փողոցներ միավորում էին քաղաքի եկեզեցիները, կայսրական պալատը և նավահանգիստը։ [[17-րդ դար]]ում Ռիո դե Ժանեյրոն ուներ մոտ 30 հազար բնակչություն և համարվում էր Բրազիլիայի ամենախիտ բանկեցված քաղաքը։ 1763թ. Մարկես դե Պոմբալը գաղութային ադմինիստրացիայի կենտրոնը [[Սալվադոր]]ից տեղափոխեց Ռիո դե Ժանեյրո։<ref>{{cite web|url=http://www.paralumun.com/citrio.htm |title=History of Rio |publisher=Paralumun.com |accessdate=April 17, 2010}}</ref>
Տող 82.
== Աշխարհագրություն ==
[[Պատկեր:Morro do Pão de Açúcar 09-2009.jpg|մինի|ձախից|Շաքարի գլուխ բլուրը Դուկի դե Կաշիաս ամրոցից:]]
Ռիո դե Ժանեյրոն ձգվում է Բրազիլիայի ատլանտյան ափին, այծեղջյուրի արեվադարձից ոչ հեռու, որտեղ ամբողջ ափը կողմնորոշված է արևելքից արևմուտք։ Ուղղված լինելով հիմնականում դեպի հարավ, քաղաքը հիմնադրվել է ափամերձ հատվածի մոտ, Գունարաբա (Baía de Guanabara) ծոցի ափին, որի մուտքը նախանշում է Շաքարի գլուխ (Pão de Açúcar) կոչվող
Կենտրոնը (Centro), Ռիոյի հիմնական մասը, ընկած է Գուանարաբա ծոցի արևմտյան ափին։ Քաղաքի խոշորագույն մասը, որը սովորաբար կոչվում է Հյուսիսային գոտի (Zona Norte), տարածվում է հյուսիս-արևմուտքում և ընկած է հարթավայրերի և մի քանի ժայռոտ լեռների վրա։ Հարավային գոտին (Zona Sul) հասնում է մինչև ծով և կտրված է կենտրոնից և հյուսիսային գոտուց ափամերձ լեռներով։ Այս լեռները և բլուրները Սիերրա դու Մար լեռնաշղթայի ճյուղավորումներն են դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Արևելյան գոտին (Zona Oeste), վաղուց կտրված լինելով լեռնային տեղանքով, հասանելի է դարձել նոր ճանապարհների, թունելների շնորհիվ 20-րդ դարի վերջում։<ref>[http://www.history.com/topics/rio-de-janeiro Rio de Janeiro — History.com Articles, Video, Pictures and Facts<!-- Bot generated title -->]</ref>
Տող 96.
Ասում են, որ ացյալում քաղաքում եղել են սառցակալումներ, բայց դա չի հաստատվել։ Ռիո դե Ժանեյրոյի որոշ ներքին շրջաններում եղել են տեղումներ սառած ձյան և կարկուտի ավելի մեծ հաճախականությամբ (ժողովրդականորեն կոչվում է ''granizo'', կամ «կարկուտ», չնայած այն հանգամանքին, որ դա հալված և սառած ձյուն է գնդի ձևով. իրական կարկուտը ավելի հախախ է)։ Այս երևույթները հազվադեպ են կամ սահմանափակվում են մի քանի մարզերում, մետրոպոլիայի տարածքում (ներառյալ քաղաքի արևմտյան ծայրամասերը) լինոււմ են առնվազն մեկ անգամ 21-րդ դարում,<ref>{{pt}} {{cite news| url=http://globotv.globo.com/globo-news/jornal-globo-news/v/chuva-de-granizo-atinge-zona-oeste-e-baixada-fluminense-do-rio/1853797/|title=Hail falls in Rio de Janeiro's West Zone and Baixada Fluminense |publisher=Globo News|date=2012-03-12 | accessdate=15 March 2012}}</ref> մոտավորապես մեկ անգամ յուրաքանչյուր երկու տասնամյակում, կամ ավելի քիչ որոշ շրջաններում։ Այլ շրջաններում իրական ձյան տեղումներ լինում են ավելի հաճախ, ամենից հաճախ դա լինում է Ռեզենդե և Իտատիանա քաղաքներում (ավելի ցածր լայնություններում քան Ռիո դե Ժանեյրոյն, բայց շատ ավելի մեծ բարձրությունների վրա),<ref>{{pt}} {{cite web| url=http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=495779|title=Snowfall in Rio de Janeiro: Serra da Mantiqueira's part in Sul Fluminense |publisher=SkycraperCity forum|date=2007-07-07 | accessdate=15 March 2012}}</ref> երկրի ամենացուրտ շրջանները հարավային Բրազիլիայում են։
Միջին տարեկան նվազագույն ջերմաստիճանը 21°C (70°F) է, միջին տարեկան առավելագույն
Ծովի միջին տարեկան ջերմաստիճանը 23-24°C (73-75°F) է, հուլիսից հոկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում 22°C (72°F), իսկ փետրվարից
{{Համայնապատկեր|Panorama from Rio de Janeiro.jpg|800px| Քաղաքի հարավային գոտու (Zona Sul) պանորամա:}}
Տող 111.
== Սոցիալ-տնտեսական անհավասարություններ ==
[[Պատկեր:Rocinha road 2010.JPG|մինի|աջից|350px|Ռոսինյա ետնախորշի ընդհանուր տեսքը:]]
Ռիո դե Ժանեյրոյում առկա է տնտեսական և սոցիալական
Չնայած նրան, որ Ռիոն համարվում է աշխարհի խոշորագույն մեգապոլիսներց մեկը, նրա 6,1 միլիոն բնակիչների զգալի մասը ապրում են աղքատության մեջ։ Քաղաքի բազմաթիվ արվարձանների որոշ մասը կազմված ենետնախորշերից, որոնք սովորաբար կառուցվում են բարձունքներում և որտեղ բնակարանային, առողջապահական, կրթության և անվտանգության պայմանները խիստ անկայուն են։
Ռիոյի ֆավելաները առանձնանում են նրանով, որ այդ ետնախորշերի հարևանությամբ գտնվու են քաղաքի հարուստ թաղամասերը, ինչը ամբողջությամբ բնութագրում է սոցիալական անհավասարությունը Բրազիլիայում։ Այդպիսի անհավածարության վառ օրինակ է Որոշ տարածքներում շքեղ, ինչպես Սան Կոնրադո թաղամասը, որը տեղակայված է երկրի խոշորագույն
=== Հանցավորություն ===
[[Պատկեր:Bopeoper.JPG|մինի|[[BOPE]] ջոկատները Ռիոյի ֆավելայում:]]
Քաղաքն ունի բարձր մակարդակի հանցավորություն, մասնավորապես սպանություն։<ref>{{cite web |url=http://www.armazemdedados.rio.rj.gov.br/arquivos/208_como%20andam%20as%20taxas%20de%20homic%C3%ADdios%20no%20rio%20e%20em%20outros%20lugares.PDF |publisher=Governo do Estado do Rio de Janeiro |author=Coleção Estudos da Cidade |title=Os índices da violência no Rio de Janeiro |date=Junho de 2002 |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref> 2007 թ-ի դրությամբ ագլոմերացիայի տարածքում արձանագրվում է գրեթե 80 մահվան դեպք մեկ
Ոստիկանությունը Ռիո դե Ժանեյրոյում նույնպես չափից ավելի դաժան է, 2006 թ-ին սպանել է 1063, իսկ 2003 թ-
Այնուամենայնիվ, վերջին հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ բռնությունը նվազել է քաղաքում, հատկապես վերջին տարիներին։ Լատինաամերիկյան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների (RITLA) և Սանգարի ինստիտուտի, առողջապահության և արդարադատության նախարարությունների համատեղ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Ռիոյում 2002-ից 2006 թվակաների միջև սպանությաուների ընդհանուր թիվը նվազել է 40%-ով։<ref name="RITLA">{{cite web |url=http://www.ritla.net/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=0&Itemid=224 |publisher=Rede de Informação Tecnológica Latino Americana (RITLA) |title=Mapa da Violência dos Municípios Brasileiros 2008 |date=29 de janeiro de 2008 |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref> 2002 թ-ին արձանագրվել է սպանության 62.8 դեպք յուրաքանչյուր 100000 մարդ։ 2006 թ-ին, այդ թիվը նվազեց հասնելով 37.7-ի, որը ավելի ցածր էր քան Ռեսիֆե (90.9), Վիկտորիա (88.6), Կուրիտիբա (49.3), Բելու Օրիզոնտե (49.2), Սալվադոր (41.8) և Ֆլորինապոլիս (40.7) քաղաքներում։<ref name="RITLA"/> Այնուամենայնիվ, Ռիոն սպանությունների թվով դեռ զբաղեցնում է երկրորդ տեղը Սան Պաուլույից հետո։<ref name="RITLA"/>
Տող 202.
</center>
=== Էթնիկական կազմ ===
Վերջին մարդահամարի արդյունքների համաձայն Ռիո դե Ժանեյրոյի բնակչության էթնիկակակն կազմը հետևյալն
Մինչև եվրոպական գաղութացումը, կային ամենաքիչը յոթ հնդկացիական ազգեր, որոնք խոսում էին 20 տարբեր լեզուներով։ Նրանց մի մասը միավորվել է պորտուգալացիների, իսկ մի
===Կրոն===
{| class=wikitable style="float:right; margin:1em; border-collapse:border; text-align:center;"
Տող 263.
Այն տեղակայված է քաղաքի կենտրոնում։ Տաճարը ունի կոնաձև տեքս, 96 մետր ներքին տրամագիծ, 76 մետր ընդհանուր բարձրություն և կարող է տեղավորել շուրջ 20,000 մարդ։ Տաճարի չորս ուղղաձիգ վիտրաժները ձգվում են 64 մետր։ Տաճարի կառուցման աշխատանքները ղեկավարել է հոգևորական Իվո Անտոնիո Կալիարին (1918-2005)։<ref name="Catedral">{{cite web |url=http://www.catedral.com.br/ |publisher=Catedral de São Sebastião do Rio de Janeiro |title=Página oficial |acessdate=25 de outubro de 2008}}</ref><ref name="Catedral"/>
=== Բողոքական և ավետարանական եղեկեցիներ ===
Քաղաքում առկա են մի շարք բողոքական ուղղություններ, որոնցից առավել տարածված են բապտիստական, պրետբյուտերական, մեթոդիստական, կոնգրեգացիանոլիստական, վերջին օրվա սրբերի, լյութերանական, ինչպես նաև հիսունականների մի շարք կազմակերպություններ։<ref name="SIDRA_CR"/> Վերջին տասնամյակների ընթացքում տեղի է ունենում այս եկեղեցիների
== Տրանսպորտ ==
=== Օդանավակայաններ և նավահանգիստներ===
Տող 275.
Ռիո դե Ժանեյրոն համարվում է Բրազիլիայի հիմնական մշակութային կենտրոնը։ Նրա ճարտարապետությամբ ընդգրկում եկեղեցիներ և շինություններ կառուցված 16-ից 19-րդ դարերում, միախառնվելով 20-րդ դարի ճարտարապետության հետ։ Ռիոն երկար տարիներ եղել է Պորտուգալիայի կայսերական ընտանիքի նստավայրը և գտնվել է պորտուգալական, անգլիական, ֆրանսիական ճարտարապետության ազգեցության տակ։
Ռիոյում կան կարևոր մշակութային վայրեր, ինչպիսիք են ազգային
{{Համայնապատկեր|Bonde Sta Tereza01.jpg|800px|Սանտա Տերեզա կամուրջը Ռիո դե Ժանեյրոյի կենտրոնում:}}
Տող 287.
Ռիո դե Ժանեյրոյում ամենահայտնի սպորտային իրադարձությունները [[MotoGP]] մրցաշարի Բրազիլիայի փուլն է և լողափային վոլեյբոլի եզրափակիչները։ Ժակարեպագայում անց են կացվել [[Ֆորմուլա 1]]-ի գրան-պրիի Բրազիլիայի փուլը 1978-ից 1990 թվականներին, [[Champ Car]] մրացաշարը (1996-1999), ինչպես նաև սերֆինգի տարբեր մրցաշարեր։<ref>{{cite web |url=http://oradical.uol.com.br/turismo/praias_rio_janeiro.asp/|title=Praias do Rio de Janeiro |acessdate=24 de julho de 2012 |author=Editoria |coautores= |date=10 de outubro de 2007 |publisher=O Radical }}</ref>
[[Պատկեր:Estádio Olímpico João Havelange - Rio de Janeiro, Brasil.jpg|մինի|աջից|240px|Ժոաո Ավելանժի անվան օլիմպիական ստադիոն]]
Առավել տարածված սպորտաձևերից են ավազի ֆուտբոլը, լողափային վոլեյբոլը, [[սերֆինգ]]ը, [[ֆրիֆլայթ]]ը, [[ջիուջիցու]]ն և [[թիավարում]]ը։ [[Կապոեյրան]], պարի, սպորտի և մարտարվեստ խառնուրդը նույնպես տարածված է։ Եվս մեկ, շատ սիրված մարզաձևերից է
2008 թ-ի հունիսի 4-ին Ռիո դե Ժանեյրոյոն Միջազգային օլիմպիական կոմիտեի կողմից հայտարարել է 2016 Օլիմպիական խաղերի անցկացման չորս թեկնածուներից մեկը,<ref>{{cite web |url=http://esportes.terra.com.br/interna/0,,OI2927451-EI1894,00-Rio+de+Janeiro+e+finalista+para+ser+sede+em.html |publisher=Terra Esportes |title=Rio de Janeiro é finalista para ser sede em 2016 |date=4 de junho de 2008 |acessdate=27 de novembro de 2008}}</ref> իսկ 2009 թ-ի հոկտեմբերի 2-ին քաղաքը ընտրվել է ՄՕԿ անդամների կողմից որպես 2016 թ-ի օլիմպիական խաղերի հյուրընկալող
==== Ֆուտբոլ ====
[[Պատկեր:Maracanã - Rio de Janeiro, Brasil.jpg|200px|մինի|ձախից|Էստադիո Ժորնալիստա Մարիու Ֆիլյու («Մարականա»)]]
2007 թ-ի հոկտեմբերի 30-ին, Բրազիլիան ընտրվել է [[Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն 2014|2014 ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության]] ընդունող երկիր։ Ռիո դե Ժանեյրո հյուրընկալող քաղաքներից մեկն է։ Եզրափակիչ խաղը ամենայն հավանականությամբ, տեղի կունենա «Մարականա» ստադիոնում։<ref>{{cite web|url=http://www.fifa.com/worldcup/brazil2014/news/newsid=625695.html |title=Brazil confirmed as 2014 hosts |publisher=FIFA.com |date=October 30, 2007 |accessdate=May 6, 2009}}</ref>
Ֆուտբոլը ամենահանրաճանաչ մարզաձևն է Ռիո դե Ժանեյրոյում։ Ռիո դե Ժանեյրոն հինգ ավանդական բրազիլական ֆուտբոլային ակումբների տունն
Քաղաքում կա երեք հիմնական ստադիոններ։
* '''[[Մարականա|Էստադիո Ժորնալիստա Մարիու Ֆիլյու]]''' (Maracana), որը կոչվում է «բրազիլական ֆուտբոլի տաճար» <ref>{{cite web |url=http://www.unificado.com.br/calendario/06/maraca.htm |title=Maracanã, templo do futebol brasileiro |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref> ամենամեծ մարզադաշտը Բրազիլիայի, որը տեղվորում է 92,000 հանդիսատեսի և Ռիո դե Ժանեյրոյոյի քաղաքապետարանին։<ref name="WSt">{{cite web |url=http://www.worldstadiums.com/south_america/countries/brazil/rio_de_janeiro.shtml |publisher=World Stadiums |title=Stadiums in Brazil (Rio de Janeiro) |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref> Այն նախագծված էր 1950 աշխարհի գավաթի համար։ Ժամանակի ընթացքում դարձել է ունիվերսալ, որտեղ անց են կացվել շոուներ և տարբեր բնույթի իրադարձությունները,
* '''[[Էնժենյան|Ժոաո Ավելանժի անվան օլիմպիական ստադիոն]]''' (Engenhão), նախագծվել է ճարտարապետ Կառլոս Պորտույի կողմից, Պանամերիկայն խաղերի աթլետիկայի և ֆուտբոլային խաղերի անցկացման համար, 2007 թվականին, Էնժենյու դե Դենտրու շրջանում։ Բրիտանական լրատվամիջոցների վերջին հարցումների համաձայն, մարզադաշտը վերջին տարիների տասը լավագույն մարզական օբյեկտներից է, հատկապես իր նորարարական դիզայնի համար։<ref>{{cite web |url=http://noticiasrio.rio.rj.gov.br/index2.cfm?sqncl_publicacao=7252 |publisher=Prefeitura do Rio de Janeiro |title=Estádio João Havelange é indicado como um dos melhores do mundo |date=22 de fevereiro de 2008 |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref><ref>{{cite web |url=http://esportes.terra.com.br/futebol/estaduais2008/interna/0,,OI2608623-EI10801,00.html |publisher=Terra Esportes |titulo=Revista põe o Engenhão entre os dez melhores |date=25 de fevereiro de 2008 |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref>
* '''[[Էստադիո Սան Ժանուարիո]]''', պատկանում «[[Վասկո դա Գամա ՖԱ|Վասկո դա Գամա]]» ակումբին, խոշորագույն մասնավոր մարզադաշտն է Ռիոյում։ Այն բացվել 1927 թ-ին, ունի երկու մարզասրահ, ակվապարկ, և կարող է տեղավորել 36,000 հանդիսատես։<ref name="WSt"/> 2002 թ-ին Travel Channel հեռուստաընկերությունը ընդգրկել է Սան Ժանուարիուն ֆուտբոլային հանդիպումներ դիտելու աշխարհի յոթ լավագույն մարզադաշտերի շարքում։<ref>{{cite web |url=http://www.travelchannel.com/Travel_Ideas/Adventure_Travel_and_Sports/ci.International_Soccer.artTravelIdeasFmt?vgnextfmt=artTravelIdeasFmt |publisher=Travel Channel |title=Best Soccer Stadiums to See a Game |date=30 de abril de 2002 |acessdate=26 de outubro de 2008}}</ref>
|