«Հայաստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Ագաթանգեղոս]]ի (5-րդ դար) պատմութեան մեջ տրուած է Հայաստանում [[հեթանոսական կրօն]]ի դէմ մղուած պայքարի և 301 թուականին [[քրիստոնեութիւն]]ը որպէս [[պետական կրօն]]ի ճանաչման պատմութիւնը, քրիստոնեութեան սկզբնական շրջանի պատմութեան ուսումնասիրման համար այս կարևոր սկզբնաղբիւրը զանազան խմբագրութիւններով յայտնի է եղել մի շարք հին լեզուներով (խմբագրութիւններից մի քանիսը և հայերէն բնագիրը նոր ժամանակներում թարգմանուել են իտալերէն (1843), շուեդերէն (1860) ֆրանսերէն (1867), անգլերէն (1976) և այլ լեզուներով): Ագաթանգեղոսի ժամանակակից [[Փաւստոս Բուզանդ]]ի աշխատութիւնն ընդգրկում է 330-387թթ. պատմական ժամանակաշրջանը և արտացոլում է Հայաստանի հասարակական–քաղաքական պատմութիւնը: Այստեղ կարևոր տեղեկութիւններ կան հայ-հռոմէական և հայ-պարսկական հարաբերութիւնների մասին, ինչպէս և ուշագրավ տուեալներ Այսրկովկասի ժողովուրդների պատմութեան վերաբերեալ (աշխատութիւնը թարգմանուել է գերմաներէն (1879) , ֆրանսերէն (1867), ռուսերէն(1953)) : [[ՄովսէսՄովսես Խորենացի]]ն (5-րդ դար) իր “Հայոց պատմութեան” մէջ առաջին անգամ ժամանակագրական կարգով տալիս է հայ ժողովրդի պատմութիւնը սկսած առասպելական ժամանակներից մինչև հինգերորդ դարը: Մովսէս Խորենացին սերունդների կողմից իրաւամբ Պատմահայր անունն է ստացել: Մատենադարանում պահւում են նրա “Հայոց պատմութեան” 31 ձեռագիր և մի քանի պատառիկ, որոնցից հնագոյնը իններորդ դարից է: Հայաստանի պատմութիւնը գրելիս Խորենացին ձեռքի տակ ունեցել է յոյն, ասորի հեղինակների երկեր, որոնցից քաղուածքներ է բերում և որոնցից մի քանիսը աշխարհին յայտնի են դարձել միայն Խորենացու գրքի միջոցով: “Հայոց պատմութեան” համար աղբիւր են հանդիասցել նաև հայկական բանահյուսութիւնը և ուրիշ ժողովուրդների աւանդական անցեալն ուսումնասիրելու համար: Բավական է ասել, որ իրանական բանահիւսութեան հանրայայտ հերոս Ռոստամի անուան ամենավաղ գրանցումը (ավելի վաղ, քան իրանական գրանցումները) պատկանում է Մովսէս Խորենացուն: Ֆիրդուսուց մոտ 500 տարի առաջ Խորենացին գրանցել է Բիւրասպի Աժդահակի առասպելը: