«Սողուններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Շնչում են [[թոքեր]]ով:Բեղմնավորումը ներքին է։[[Ձու]]ն պատված է խիտ թաղանթով և հարուստ է սաղմի զարգացման համար անհրաժեշտ պաշարանյութերով,զարգացումը ուղղակի է։Բազմանումէ։ Բազմանում են ցամաքում։[[Սիրտ]]ը եռախորշ է,սակայն,ի տարբերություն [[երկկենցաղ]]ների,փորոքում ունի ոչ լիարժեք ձևավորված միջնապատ։Նյարդայինմիջնապատ։ Նյարդային համակարգն ավելի լավ է զարգացած,քան երկկենցաղներինը։Ունեներկկենցաղներինը։ կոպեր։ՕձերիՈւնեն կոպեր։ Օձերի և մողեսների որոշ տեսակների կոպերը սերտաճած են և թափանցիկ,կատարում են պաշտպանական ֆունկցիա։Սողուններիֆունկցիա։ Սողունների [[մաշկ]]ը զուրկ է [[գեղձ]]երից,ծածկված է եղջերային թեփուկներով կամ վահանիկներով։Եղջերայինվահանիկներով։ Եղջերային ծածկույթը պահպանում է նրանց մարմինը ջրի կորստից,չորացումից և վնասվածքներից։Եղջերայինվնասվածքներից։ Եղջերային թեփուկները խոչընդոտում են մարմնի աճին,ուստի տեղի է ունենում մաշկափոխություն։

Սողունների մարմինը կազմված է գլխից,պարանոցից,իրանից և պոչից։Մարմինըպոչից։ Մարմինը պատված է եղջերային թեփուկներով։Մողեսնթեփուկներով։ Մողեսն ամառվա ընթացքում մաշկափոխվում է 4-5 անգամ։Բացառությամբանգամ։ Բացառությամբ օձերի և անոտ մողեսների,որոնք մաշկափոխվում են ամբողջությամբ։Սողուններնամբողջությամբ։ Սողուններն ունեն մարմնի կողքերին տեղավորված երկու զույգ հնգամատ վերջույթներ,որոնք վերջանում են եղջերայի սուր ճանկերով։Գլխիճանկերով։ Գլխի վրա գտնվում է բերանը։Լեզունբերանը։ Լեզուն բարակ է և ծառայում է որպես շոշափելիքի [[օրգան]]:Բերանից վեր տեղավորված են զույգ քթանցքերը և [[աչք]]երը:Մողեսներն ունեն կոպեր,այդ թվում նաև կիսաթափանցիկ թարթող թաղանթ՝ երրորդ կոպ։Աչքերիկոպ։ Աչքերի հետևում տեղավորված է թմբկաթաղանթը։Սողուններնթմբկաթաղանթը։ Սողուններն ունեն կարճ,շարժում պարանոց,իսկ իրանը սահուն կերպով անցնում է պոչային հատվածի։

Մողեսի կմախքը կազմված է գանգից,ողնաշարից,կրծքավանդակից վերջույթների և վերջույթների գոտիների բաժիններից։Ողնաշարըբաժիններից։ Ողնաշարը կազմված է պարանոցային (8),կրծքային,գոտկային,սրբանային (2) և պոչային բաժիններից։Պարանոցայինբաժիններից։ Պարանոցային բաժնի ողերը հոդավորված են,ինչն ապահովում է գլխի շարժումը։Կրծքագոտկայինշարժումը։ Կրծքագոտկային բաժինը կազմված է 22 ողերից։Կրծքայինողերից։ Կրծքային և գոտկային ողերին միացած են կողոսկրերը,որոնց առաջին 5 զույգը փորային կողմում միաձուլվում են կրծոսկրին՝ առաջացնելով կրծքավանդակ։Կրծքավանդակըկրծքավանդակ։ Կրծքավանդակը հատուկ է սողունների մեծ մասին,բացառությամբ օձերի։Օձերիօձերի։ Օձերի կողերն առջևի մասում ազատ են,իսկ կրիաների կողերը սերտաճել են զրահին։Ուսագոտուզրահին։ Ուսագոտու,կոնքագոտու,ինչպես նաև վերջույթների կմախքը նման է երկկենցաղների կմախքին։

Սողունների մեծ մասը գիշատիչներ են,սնվում են [[միջատ]]ներով,[[փափկամարմին]]ներով,[[ձկներ]]ով,[[երկկենցաղներ]]ով,[[թռչուններ]]ով և մանր [[կաթնասուն]]ներով (կրծողներ)։Ատամները։ Ատամները միանման են,ծառայում են սնունդը բռնելու և պահելու համար։Բերանիհամար։ Բերանի խոռոչի հատակում տեղակայված է շարժում բարակ,ծայրին փոքր-ինչ երկատված լեզուն։Սնունդըլեզուն։ Սնունդը բերանից անցնում է կլան,կերակրափող,պարկանման [[ստամոքս]] և ապա՝ աղիներ։Աղիներըաղիներ։ Աղիները տարբերակված են,բաժանվում են բարակ և հաստ աղիների։Բարակաղիների։ Բարակ աղիքի սկզբնամասում բացվում է լեղածորանը։Սողուններնլեղածորանը։ Սողուններն ունեն [[լյարդ]] և [[ենթաստամոքսային գեղձ]]:Հաստ աղին վերջանում է կոյանոցով,որտեղ բացվում են արտազատական և սեռական օրգանների ծորանները։

Շնչառական օրգաններն են [[կոկորդ]]ը,[[շնչափող]]ը,2 բրոնխները և զույգ պարկանման թոքերը։Թոքերնթոքերը։ Թոքերն ունեն ծալքեր,որոնք մեծացնում են գազափոխանակության մակերեսը։Շնչառականմակերեսը։ Շնչառական շարժումները՝ ներշնչումը և արտաշնչումը,կատարվում են միջկողային [[մկան]]ների կծկման շնորհիվ։

[[Սիրտ]]ը,բացառությամբ կոկորդիլոսների,կազմված է երեք խորշերից՝ երկու նախասիրտ և մեկ փորոք,որն ունի ոչ լրիվ զարգացած միջնապատ։Փորոքումմիջնապատ։ Փորոքում զարկերակային և երակային [[արյուն]]ը քիչ է խառնվում,որի հետևանքով սողունների օրգանները ստանում են անհամեմատ հարուստ արյուն։Փորոքիցարյուն։ Փորոքից դուրս են գալիս թոքային զարկերակը և աորտայի աջ ու ձախ աղեղները։Արյունըաղեղները։ Արյունը շրջանառություն է կատարում երկու շրջանով։[[Գլխուղեղ]]ը ստանում է զարկերային արյուն,իսկ մյուս օրգանները՝ խառը։Դախառը։ Դա է պատճառը,որ նյութափոխանակությունը դանդաղ է կատարվում։Սողուններըկատարվում։ Սողունները սառնարյուն կենդանիներ են։Ակտիվեն։ Ակտիվ են տաք եղանակներին,իսկ սառը պայմաններում՝ պասիվ։Անբարենպաստպասիվ։ Անբարենպաստ պայմանները սողունները քուն են մտնում։

Արտազատության օրգանները [[երիկամ]]ներն են։Մեզըեն։ Մեզը մածուցիկ է,նման է սպիտակ շիլայի,պարունակում է միզաթթու։Միզածորաններըմիզաթթու։ Միզածորանները բացվում են կոյանոցի մեջ։Օձերիմեջ։ Օձերի և որոշ մողեսների միզապարկը լավ զարգացած չէ։

Սողունների [[նյարդային համակարգ]]ը կազմված է նույն բաժիններից՝ միջակա ուղեղ,որից դուրս են գալիս տեսողական նյարդերը,միջին ուղեղ,որտեղից դուրս են գալիս [[աչք]]ը շարժող մկանների նյարդերը,երկարավուն ուղեղ,որում տեղակայված են կենսական կարևոր կենտրոնները (շնչառության,արյան շրջանառության,մարսողության)։Գլխուղեղն։ Գլխուղեղն ավելի մեծ է,քան երկկենցաղներինը։Հատկապեսերկկենցաղներինը։ Հատկապես լավ են զարգացած առջևի ուղեղի կիսագնդերը։Կիսագնդերիկիսագնդերը։ Կիսագնդերի մակերեսին առկա է գորշ նյութի կուտակումներ՝ կեղև։Դրանովկեղև։ Դրանով է պայմանավորված նրանց անհամեմատ բարդ վարքագիծը՝ հնարավոր է մշակել պայմանական ռեֆլեքսներ։Սողուններիռեֆլեքսներ։ Սողունների երկարավուն ուղեղից դուրս են գալիս 12 զույգ գանգուղեղային նյարդերը։Լավնյարդերը։ Լավ է զարգացած նաև ուղեղիկ,որը պայմանավորում է ճարպիկ շարժումների կոորդինացումը։

Սողունները միջավայրում կողմնորոշվում են տեսողական,լսողական,շոշափելիքի և հոտառական զգայարաններով։Որոշզգայարաններով։ Որոշ ցերեկային օձեր օժտված են գունավոր տեսողությամբ։Հոտառությունըտեսողությամբ։ Հոտառությունը,համեմատ երկկենցաղների հետ,ավելի լավ է զարգացած։Շոշափելիքիզարգացած։ Շոշափելիքի օրգանը երկատված լեզուն է։Լսողությանէ։ Լսողության օրգանը կազմված է ներքին և միջին ականջներից։Մողեսներըականջներից։ Մողեսները լավ են լսում,իսկ օձերը՝ ոչ,սակայն օձերը զգում են գետնի տատանումները,իսկ որոշ տեսակներ գլխի առջևի մասում ունեն ջերմաընկալիչ օրգան։

Մողեսը թշնամուց փրկվում է պոչի հատումով։Երբհատումով։ Երբ թշնամիները բռնում են պոչից,ողերից մեկի մեջտեղից պոչը կտրվում է,որը ցավը նկատմամբ պատասխան ռեֆլեքսն է։Մկաններիէ։ Մկանների կծկման շնորհիվ հատած պոչից արյունահոսություն չի լինում։Պոչըլինում։ Պոչը հետագայում վերականգնվում է։

Ի տարբերություն [[երկկենցաղներ]]ի,սողունների բազմացումը և զարգացումը կապված չէ ջրային միջավայրի հետ։Սողուններիհետ։ Սողունների բեղմնավորումը ներքին է։ Արուները սերմնաբջիջներ պարունակող սերմնահեղուկը տեղափոխվում է կոյանոցի մեջ։Սերմնաբջիջներըմեջ։ Սերմնաբջիջները բարձրանում են ձվատարով և թափանցում ձվաբջջի մեջ. տեղի է ունենում բեղմնավորում։Բեղմնավորումիցբեղմնավորում։ Բեղմնավորումից հետո զարգանում են ձվերը։Սողուններիձվերը։ Սողունների ձուն խոշոր է,ծածկված է ամուր թաղանթով,հարուստ է սննդանյութերով։Սողուններըսննդանյութերով։ Սողունները ձվադրում են տաք տեղերում՝ նեխած աղբակույտերի կամ ավազի մեջ։Սաղմըմեջ։ Սաղմը զարգանում է ձվում եղած սննդանյութերի հաշվին։Ձվերիցհաշվին։ Ձվերից դուրս են գալիս լիարժեք ձևավորված օրգանիզմներ։Որոշօրգանիզմներ։ Որոշ սողուններ ձվակենդանածին են՝ ձվերը մնում են ձվատարում մինչև զարգացման ավարտը,և ձագերը ձվերից դուրս են գալիս անմիջապես ձվադրման պահին։Կանպահին։ Կան նաև կուսածին (ձուն զարգանում է առանց բեղմնավորման) և կենդանածին ձևեր (իժ)։ՀՀ։ ՀՀ-ում տարածված է ժայռային մողեսների կուսածին 4 տեսակ։