«Սողուններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Տեսակների մեծ մասն ապրում է չոր, շոգ և տաք կլիմայական պայմաններում։ Շարժման ընթացքում սողունների մեծ մասի մարմինը հպվում է գետնին, շարժվում են սողալով, որտեղից և ծագել է դասի անունը՝ սողուններ:սողուններ։

Շնչում են [[թոքեր]]ով:Բեղմնավորումը ներքին է:է։[[Ձու]]ն պատված է խիտ թաղանթով և հարուստ է սաղմի զարգացման համար անհրաժեշտ պաշարանյութերով,զարգացումը ուղղակի է:Բազմանումէ։Բազմանում են ցամաքում:ցամաքում։[[Սիրտ]]ը եռախորշ է,սակայն,ի տարբերություն [[երկկենցաղ]]ների,փորոքում ունի ոչ լիարժեք ձևավորված միջնապատ:Նյարդայինմիջնապատ։Նյարդային համակարգն ավելի լավ է զարգացած,քան երկկենցաղներինը:Ունեներկկենցաղներինը։Ունեն կոպեր:Օձերիկոպեր։Օձերի և մողեսների որոշ տեսակների կոպերը սերտաճած են և թափանցիկ,կատարում են պաշտպանական ֆունկցիա:Սողուններիֆունկցիա։Սողունների [[մաշկ]]ը զուրկ է [[գեղձ]]երից,ծածկված է եղջերային թեփուկներով կամ վահանիկներով:Եղջերայինվահանիկներով։Եղջերային ծածկույթը պահպանում է նրանց մարմինը ջրի կորստից,չորացումից և վնասվածքներից:Եղջերայինվնասվածքներից։Եղջերային թեփուկները խոչընդոտում են մարմնի աճին,ուստի տեղի է ունենում մաշկափոխություն:մաշկափոխություն։

Սողունների մարմինը կազմված է գլխից,պարանոցից,իրանից և պոչից:Մարմինըպոչից։Մարմինը պատված է եղջերային թեփուկներով:Մողեսնթեփուկներով։Մողեսն ամառվա ընթացքում մաշկափոխվում է 4-5 անգամ:Բացառությամբանգամ։Բացառությամբ օձերի և անոտ մողեսների,որոնք մաշկափոխվում են ամբողջությամբ:Սողուններնամբողջությամբ։Սողուններն ունեն մարմնի կողքերին տեղավորված երկու զույգ հնգամատ վերջույթներ,որոնք վերջանում են եղջերայի սուր ճանկերով:Գլխիճանկերով։Գլխի վրա գտնվում է բերանը:Լեզունբերանը։Լեզուն բարակ է և ծառայում է որպես շոշափելիքի [[օրգան]]:Բերանից վեր տեղավորված են զույգ քթանցքերը և [[աչք]]երը:Մողեսներն ունեն կոպեր,այդ թվում նաև կիսաթափանցիկ թարթող թաղանթ՝ երրորդ կոպ:Աչքերիկոպ։Աչքերի հետևում տեղավորված է թմբկաթաղանթը:Սողուններնթմբկաթաղանթը։Սողուններն ունեն կարճ,շարժում պարանոց,իսկ իրանը սահուն կերպով անցնում է պոչային հատվածի:հատվածի։

[[Պատկեր: Flying Dragon Mivart.png|thumb|թռչող վիշապի (մողեսի) կմախքը]]

Մողեսի կմախքը կազմված է գանգից,ողնաշարից,կրծքավանդակից վերջույթների և վերջույթների գոտիների բաժիններից:Ողնաշարըբաժիններից։Ողնաշարը կազմված է պարանոցային (8),կրծքային,գոտկային,սրբանային (2) և պոչային բաժիններից:Պարանոցայինբաժիններից։Պարանոցային բաժնի ողերը հոդավորված են,ինչն ապահովում է գլխի շարժումը:Կրծքագոտկայինշարժումը։Կրծքագոտկային բաժինը կազմված է 22 ողերից:Կրծքայինողերից։Կրծքային և գոտկային ողերին միացած են կողոսկրերը,որոնց առաջին 5 զույգը փորային կողմում միաձուլվում են կրծոսկրին՝ առաջացնելով կրծքավանդակ:Կրծքավանդակըկրծքավանդակ։Կրծքավանդակը հատուկ է սողունների մեծ մասին,բացառությամբ օձերի:Օձերիօձերի։Օձերի կողերն առջևի մասում ազատ են,իսկ կրիաների կողերը սերտաճել են զրահին:Ուսագոտուզրահին։Ուսագոտու,կոնքագոտու,ինչպես նաև վերջույթների կմախքը նման է երկկենցաղների կմախքին:կմախքին։

Սողունների կմախքն ավելի լավ է զարգացած,քան երկկենցաղներինը:երկկենցաղներինը։

Սողունների մեծ մասը գիշատիչներ են,սնվում են [[միջատ]]ներով,[[փափկամարմին]]ներով,[[ձկներ]]ով,[[երկկենցաղներ]]ով,[[թռչուններ]]ով և մանր [[կաթնասուն]]ներով (կրծողներ):Ատամները։Ատամները միանման են,ծառայում են սնունդը բռնելու և պահելու համար:Բերանիհամար։Բերանի խոռոչի հատակում տեղակայված է շարժում բարակ,ծայրին փոքր-ինչ երկատված լեզուն:Սնունդըլեզուն։Սնունդը բերանից անցնում է կլան,կերակրափող,պարկանման [[ստամոքս]] և ապա՝ աղիներ:Աղիներըաղիներ։Աղիները տարբերակված են,բաժանվում են բարակ և հաստ աղիների:Բարակաղիների։Բարակ աղիքի սկզբնամասում բացվում է լեղածորանը:Սողուններնլեղածորանը։Սողուններն ունեն [[լյարդ]] և [[ենթաստամոքսային գեղձ]]:Հաստ աղին վերջանում է կոյանոցով,որտեղ բացվում են արտազատական և սեռական օրգանների ծորանները:ծորանները։

Ծնոտների շարժուն միացման և կրծքավանդակի բացակայության շնորհիվ օձերը կարող են կուլ տալ և ուտել մարմնի հաստությունը գերազանցող որսին,իսկ կոկորդիլոսները,կրիաները սնունդը կուլ են տալիս առանձին կտորներով:կտորներով։

Շնչառական օրգաններն են [[կոկորդ]]ը,[[շնչափող]]ը,2 բրոնխները և զույգ պարկանման թոքերը:Թոքերնթոքերը։Թոքերն ունեն ծալքեր,որոնք մեծացնում են գազափոխանակության մակերեսը:Շնչառականմակերեսը։Շնչառական շարժումները՝ ներշնչումը և արտաշնչումը,կատարվում են միջկողային [[մկան]]ների կծկման շնորհիվ:շնորհիվ։

[[Սիրտ]]ը,բացառությամբ կոկորդիլոսների,կազմված է երեք խորշերից՝ երկու նախասիրտ և մեկ փորոք,որն ունի ոչ լրիվ զարգացած միջնապատ:Փորոքումմիջնապատ։Փորոքում զարկերակային և երակային [[արյուն]]ը քիչ է խառնվում,որի հետևանքով սողունների օրգանները ստանում են անհամեմատ հարուստ արյուն:Փորոքիցարյուն։Փորոքից դուրս են գալիս թոքային զարկերակը և աորտայի աջ ու ձախ աղեղները:Արյունըաղեղները։Արյունը շրջանառություն է կատարում երկու շրջանով:շրջանով։[[Գլխուղեղ]]ը ստանում է զարկերային արյուն,իսկ մյուս օրգանները՝ խառը:Դախառը։Դա է պատճառը,որ նյութափոխանակությունը դանդաղ է կատարվում:Սողուններըկատարվում։Սողունները սառնարյուն կենդանիներ են:Ակտիվեն։Ակտիվ են տաք եղանակներին,իսկ սառը պայմաններում՝ պասիվ:Անբարենպաստպասիվ։Անբարենպաստ պայմանները սողունները քուն են մտնում:մտնում։

Արտազատության օրգանները [[երիկամ]]ներն են:Մեզըեն։Մեզը մածուցիկ է,նման է սպիտակ շիլայի,պարունակում է միզաթթու:Միզածորաններըմիզաթթու։Միզածորանները բացվում են կոյանոցի մեջ:Օձերիմեջ։Օձերի և որոշ մողեսների միզապարկը լավ զարգացած չէ:չէ։

[[Պատկեր:Reptile_brain_ukReptile brain uk.svg|thumb|Մողեսի գլխուղեղը]]

Սողունների [[նյարդային համակարգ]]ը կազմված է նույն բաժիններից՝ միջակա ուղեղ,որից դուրս են գալիս տեսողական նյարդերը,միջին ուղեղ,որտեղից դուրս են գալիս [[աչք]]ը շարժող մկանների նյարդերը,երկարավուն ուղեղ,որում տեղակայված են կենսական կարևոր կենտրոնները (շնչառության,արյան շրջանառության,մարսողության):Գլխուղեղն։Գլխուղեղն ավելի մեծ է,քան երկկենցաղներինը:Հատկապեսերկկենցաղներինը։Հատկապես լավ են զարգացած առջևի ուղեղի կիսագնդերը:Կիսագնդերիկիսագնդերը։Կիսագնդերի մակերեսին առկա է գորշ նյութի կուտակումներ՝ կեղև:Դրանովկեղև։Դրանով է պայմանավորված նրանց անհամեմատ բարդ վարքագիծը՝ հնարավոր է մշակել պայմանական ռեֆլեքսներ:Սողուններիռեֆլեքսներ։Սողունների երկարավուն ուղեղից դուրս են գալիս 12 զույգ գանգուղեղային նյարդերը:Լավնյարդերը։Լավ է զարգացած նաև ուղեղիկ,որը պայմանավորում է ճարպիկ շարժումների կոորդինացումը:կոորդինացումը։

Սողունները միջավայրում կողմնորոշվում են տեսողական,լսողական,շոշափելիքի և հոտառական զգայարաններով:Որոշզգայարաններով։Որոշ ցերեկային օձեր օժտված են գունավոր տեսողությամբ:Հոտառությունըտեսողությամբ։Հոտառությունը,համեմատ երկկենցաղների հետ,ավելի լավ է զարգացած:Շոշափելիքիզարգացած։Շոշափելիքի օրգանը երկատված լեզուն է:Լսողությանէ։Լսողության օրգանը կազմված է ներքին և միջին ականջներից:Մողեսներըականջներից։Մողեսները լավ են լսում,իսկ օձերը՝ ոչ,սակայն օձերը զգում են գետնի տատանումները,իսկ որոշ տեսակներ գլխի առջևի մասում ունեն ջերմաընկալիչ օրգան:օրգան։

Մողեսը թշնամուց փրկվում է պոչի հատումով:Երբհատումով։Երբ թշնամիները բռնում են պոչից,ողերից մեկի մեջտեղից պոչը կտրվում է,որը ցավը նկատմամբ պատասխան ռեֆլեքսն է:Մկաններիէ։Մկանների կծկման շնորհիվ հատած պոչից արյունահոսություն չի լինում:Պոչըլինում։Պոչը հետագայում վերականգնվում է:է։

Ի տարբերություն [[երկկենցաղներ]]ի,սողունների բազմացումը և զարգացումը կապված չէ ջրային միջավայրի հետ:Սողուններիհետ։Սողունների բեղմնավորումը ներքին է:Արուներըէ։Արուները սերմնաբջիջներ պարունակող սերմնահեղուկը տեղափոխվում է կոյանոցի մեջ:Սերմնաբջիջներըմեջ։Սերմնաբջիջները բարձրանում են ձվատարով և թափանցում ձվաբջջի մեջ. տեղի է ունենում բեղմնավորում:Բեղմնավորումիցբեղմնավորում։Բեղմնավորումից հետո զարգանում են ձվերը:Սողուններիձվերը։Սողունների ձուն խոշոր է,ծածկված է ամուր թաղանթով,հարուստ է սննդանյութերով:Սողուններըսննդանյութերով։Սողունները ձվադրում են տաք տեղերում՝ նեխած աղբակույտերի կամ ավազի մեջ:Սաղմըմեջ։Սաղմը զարգանում է ձվում եղած սննդանյութերի հաշվին:Ձվերիցհաշվին։Ձվերից դուրս են գալիս լիարժեք ձևավորված օրգանիզմներ:Որոշօրգանիզմներ։Որոշ սողուններ ձվակենդանածին են՝ ձվերը մնում են ձվատարում մինչև զարգացման ավարտը,և ձագերը ձվերից դուրս են գալիս անմիջապես ձվադրման պահին:Կանպահին։Կան նաև կուսածին (ձուն զարգանում է առանց բեղմնավորման) և կենդանածին ձևեր (իժ):ՀՀ։ՀՀ-ում տարածված է ժայռային մողեսների կուսածին 4 տեսակ:տեսակ։