«Լեզվաընտանիք»–ի խմբագրումների տարբերություն

Լեզվաընտանիքը լեզուների ծագումնաբանական [[Լեզուների դասակարգում|դասակարգման]] հիմնական միավորն է, որը ցեղակից լեզուների ամբողջություն է։ Լեզվաընտանիքը զարգանում է մեկ նախնական լեզվի (հիմք լեզվի, հիմնալեզվի, նախալեզվի) վրա, որպես լեզուների պատմական զարգացման հետևանք։ Որևէ լեզվի՝ [[Լեզվաընտանիքների ցանկ|այս կամ այն ընտանիքին]] պատկանելը որոշվում է պատմա-համեմատական հետազոտությունների օգնությամբ, որոնցով բացահայտվում են [[Լեզուների ցեղակցություն|լեզվական ցեղակցական]] կապերը։ Շատ լեզուների ցեղակցական կապերը դեռևս ճշգրտորեն բացահայտված չեն անհրաժշետ տվյալների բացակայության պատճառով (օրինակ [[էտրուսկերեն]]ի պատկանելությունը [[Հնդեվրոպական լեզուներ|հնդեվրոպական ընտանիքին]])։ <ref>Հայկական Սովետական հանրագիտարան, 1978թ. հատոր 4</ref>

'''Լեզվաընտանիքը''' [[լեզու]]ների խումբ է, որոնք կապակցված են [[Գենետիկա (լեզվաբանություն)|ծագումով]], այսինքն սերում են ընդհանուր նախնի լեզվից, որին անվանում են այդ լեզվաընտանիքի [[նախալեզու]]։ Այդ եզրը ծագել է լեզուների դասակարգման մեջ ''լեզուների ծառի'' օգտագործման մոտեցումից և վերաբերում է [[Պատմական լեզվաբանություն|պատմական լեզվաբանության]] ոլորտին։ Ըստ էության դա լեզուները մարդկանց հետ համեմատելու փոխաբերական մոտեցում է [[տոհմաբանական ծառ]]ի կամ լեզուների դեպքում որոշակի էվոլյուցիոն [[տաքսոնոմիա]]յից բխող [[ֆիլոգենետիկ ծառ]]ի տեսքով։ Լեզուների դասակարգման մեջ բոլոր կենսաբանական եզրերն օգտագործվում են փոխաբերական առումով և լեզվական դասակարգման մոտեցումներում ոչ մի կենսաբանական հիմքեր չկան։

2007-ին «SIL Ethnologue» կատալոգում գրանցված էին 6,912 կենդանի լեզուներ <ref>[http://www.ethnologue.com/"Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition"], վերցված է 28 հունիսի 2007, ISBN 1-55671-159-X</ref> Կենդանի լեզու են համարվում այն լեզուները, որոնք մարդկանց որոշակի խմբերի կողմից լայնորեն օգտագործվում են որպես հաղորդակցման միջոց։ Հայտնի կենդանի լեզուների ճշգրիտ թիվը կարող է տատանվել 5,000-ից մինչև 10,000, հիմնականում կախված ''լեզու'' հասկացության սահմանման ճշգրտության աստիճանից և [[բարբառ]]ների դասակարգման մոտեցումից։ Կան նաև բազմաթիվ [[մեռած լեզուներ]]։ Որոշ լեզվաբաններ որոշակիորեն տարբեր բնորոշում են տալիս ''մեռած'' և ''վերացած'' լեզուներին։

Լեզուների պատկանելությունը նույն լեզվաընտանիքին որոշվում է [[համեմատական լեզվաբանություն|համեմատական լեզվաբանության]] միջոցով։ Ընդունված է համարել, որ «դուստր լեզուները» ունեն «գենետիկ» կամ «տոհմաբանական կապ»։ <ref>Max Müller, Lectures on the science of language: delivered at the Royal institution of Great Britain in April, May and June, 1861, Լondon, Longman, Green, Longman and Roberts, 1862, 3րդ հրատարակություն, էջ 216, Մեջբերում. The genealogical classification of the Aryan languages was founded, as we saw, on a close comparison of the grammatical characteristics of each;.... (....ինչպես տեսանք արիական լեզուների տոհմաբանական դասակարգումը հաստատվել է դրանցից յուրաքանչյուրի քերականական առանձնահատկությունների մանրամասն համեմատության միջոցով...)</ref>

Տոհմաբանորեն կապված լեզուները ունենում են նախալեզվին հատուկ փոխադարձաբար արտահայտված բնութագրեր (կամ նման բնութագրերի հետքեր), որոնք չեն կարող պատահական լինել կամ փոխառնված։ Լեզվաընտանիքի մեջ լեզուների պատկանելությունը որևէ լեզվաճյուղին կամ լեզվախմբին որոշվում է այդ լեզուներին բնորոշ համատեղ կամ փոխադարձաբար կապված '''նորամուծություններով'''; այսինքն այդ լեզուներին ընդհանուր առանձնահատկություններով, որոնք չեն բխում ամբողջ լեզվաընտանիքի ընդհանուր նախալեզվից։ Օրինակ [[Գերմանական լեզուներ]]ն առանձնանում են [[Հնդեվրոպական լեզուներ|հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի]] մյուս լեզուներից իրենց ընդհանուր բառապաշարով և քերականական առանձնահատկություններով, որոնք չեն եղել հնդեվրոպական նախալեզվում ([[Պրոտո հնդեվրոպական լեզու]])։ Այդ առանձնահատկությունները նորամուծություն են համարվում պրոտո-գերմանական լեզվում, որը ծագել է հնդեվրոպական նախալեզվից և եղել ժամանակակից գերմանական լեզուների ծագման աղբյուրը։

Լեզվաընտանիքը [[Ֆիլոգենիա|ֆիլոգենետիկ]] միավոր է; այսինքն մեկ լեզվաընտանիքի բոլոր անդամները ծագում են միևնույն ընդհանուր նախահայր կամ նախամայր լեզվից, և այդ նախալեզվի բոլոր հետնորդ լեզուներն ընդգրկված են լեզվաընտանիքի մեջ։ Սակայն ի տարբերություն կենսաբանական նոմենկլատուրայի (անվանակարգության), լեզվական ընդհանուր կապերով առանձնացված խոշոր լեզվական խմբերը նույնպես ընդունված է կոչել ընտանիք։ Օրինակ [[Գերմանական լեզուներ|Գերմանական]], [[Սլավոնական լեզուներ|Սլավոնական]], [[Ռոմանական լեզուներ|Ռոմանական]], և [[Հնդկական լեզուներ|Հնդկական]] լեզուների ընտանիքները մտնում են ավելի խոշոր [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական]] լեզուների ընտանիքի մեջ։

Լեզվաընտանիքները կարող են բաժանվել ավելի փոքր ֆիլոգենետիկ միավորների, որոնց ընդունված է անվանել լեզվի ''ճյուղեր'', որովհետև յուրաքանչյուր լեզվաընտանիքի կառուցվածքը կամ պատմությունը հաճախ ներկայացվում է որպես [[Ֆիլոգենետիկ ծառ]]։ Սակայն ''ընտանիք'' եզրը կարող է օգտագործվել նաև այդ ''ծառի'' բոլոր մակարդակների համար։ Օրինակ Գերմանական ընտանիքը [[Հնդեվրոպական լեզուներ|Հնդեվրոպական ընտանիքի]] ճյուղն է (այս առումով ''ընտանիք'' եզրը նման է կենսաբանական ''[[կլադ]]'' եզրին։) Որոշ [[տաքսոնոմիա|տաքսոնոմիստներ]] ''ընտանիք'' եզրի օգտագործումը սահմանափակում են միայն որոշակի մակարդակների համար, սակայն ընդհանուր հանաձայնություն այդ ուղղությամբ չկա։ Այն լեզվաբանները, ովքեր գտնում են, որ պետք է դասակարգման յուրաքանչյուր մակարդակին առանձին անվանում տալ, ''ճյուղերը'' բաղդատում են ''խմբերի'', և խմբերը նույնպես բաժանում են ''ենթախմբերի''։ Լեզուների ենթադրվող միավորումների դասակարգման համար, այսինքն լեզվաընտանիքների այնպիսի խմբավորումների համար, որոնց ֆիլոգենետիկ կապերը պատմական լեզվաբանական մեթոդներով հիմնավոր չեն համարվում, երբեմն օգտագործվում են ''գերընտանիք'', ''ֆիլոգենետիկ միավոր'' կամ ''լեզվական խմբավորում'' եզրերը։

Որոշ սերտորեն փոխկապակցված լեզուներ, և հիմնականում առավել խոշոր լեզվաընտանիքների բազմաթիվ ճյուղեր կազմում են ''բարբառային համակցություններ'', որոնցում չկան հստակ տարանջատող սահմաններ, որպեսզի հնարավոր դարձնեին այդ լեզուների միանշանակ առանձնացումը և բնութագրումը, կամ դրանց ճանաչումը որպես տվյալ լեզվաընտանիքի առանձին ինքնուրույն լեզուներ։ Սակայն երբ բարբառային համակցության ծայրերում գտնվող լեզուների բանավոր խոսքի տարբերությունը այնքան մեծ է, որ լեզուների միջև չկա փոխադարձ ըմբռնման պարագա, ապա բարբառային համակցությունը չի կարող հիմնավոր դիտվել որպես մեկ լեզու։ Բանավոր խոսքի տարբերակը նույնպես կարող է դիտվել որպես կամ լեզու կամ բարբառ կախված սոցիալական կամ քաղաքական նպատակահարմարությունից, ինչպես օրինակ [[հինդի]] և [[ուրդու]] լեզուների դեպքում [[հինդուստանի]] լեզվի շրջանակներում։ Ուստի հենց դա է պատճառը, որ երբերմն տարբեր աղբյուրներ նույն լեզվաընտանիքի մեջ հիշատակում են լեզուների շատ տարբեր թվաքանակներ։ Օրինակ [[Ճապոնական լեզուներ|ճապոնական լեզվաընտանիքի]] լեզուների դասակարգումը տարբեր աղբյուրներում տատանվում է մեկից մինչև քսան լեզվի։

Որևէ լեզվաընտանիքի ընդհանուր նախնին շատ հազվադեպ է անմիջականորեն հայտնի լինում, քանի որ լեզուների մեծամասնությունը հարաբերականորեն կարճ գրանցված պատմություն ունեն։ Սակայն հնարավոր է բացահայտել կամ վերականգնել նախալեզվի շատ առանձնահատկություններ՝ կիրառելով լեզուների ուսումնասիրության [[համեմատական մեթոդ]]ը, որը գիտական վերլուծական վերականգնողական գործընթաց է և մշակվել ու առաջին անգամ կիրառվել է 19րդ դարում լեզվաբան [[Ավգուստ Շլեյխեր]]ի կողմից։ Այդ մեթոդով կատարված վերլուծությունը կարող է ցուցադրել [[Լեզվաընտանիքների ցանկ]]ում տեսականորեն առաջարկված շատ լեզվաընտանիքների միավորման հիմնավորությունը կամ վավերականությունը։ Օրինակ հնդեվրոպական լեզուների վերականգնելի ընդհանուր նախնին կոչվում է ''[[Պրոտո հնդեվրոպական լեզու]]''։ Պրոտո-հնդեվրոպական լեզուն չի կարող հաստատվել գրավոր աղբյուրներով, քանի որ այն օգտագործվել է մինչև գրերի հայտնագործումը։

Երբեմն սակայն պրոտ-լեզվի կամ նախալեզվի ինքնությունը ''կարող է'' հաստատվել պատմականորեն հայտնի լեզվի միջոցով։ Օրինակ [[Հին նորվեգերեն]]ի բարբառները նախալեզու են հանդիսանում [[նորվեգերեն]]ի, [[շվեդերեն]]ի, [[դանիերեն]]ի, [[ֆարյորերեն]]ի և [[իսլանդերեն]]ի համար։

Աշխարհի լեզուների մեծ մասը հայտնի հիմնավորումներով պատկանում է որոշակի լեզվաընտանիքների։ Այն լեզուները, որոնք հայտնի լեզվական կապեր չունեն (կամ որոնց լեզվաընտանեկան կապերը միայն հարաբերականորեն են առաջարկված) կոչվում են [[Մեկուսի լեզուներ]], որոնց այլ կերպ կարելի է նաև անվանել լեզուներ, որոնք պատկանում են ամենափոքր լեզվաընտանիքներին։ Օրինակ [[բասկերեն]]ը։ Ընդհանուր առմամբ ենթադրվում է, որ բոլոր մեկուսի լեզուները պետք է ունենան որոշակի լեզվաբանական կապեր, որոնք սակայն տվյալ պահին չափազանց խորն են լեզվաբանական համեմատական վերլուծության կողմից բացահայտվելու համար։

Այն լեզուները, որոնք վստահաբար չեն կարող դասակարգվել որևէ լեզվաընտանիքի մեջ, հայտնի են որպես ''մեկուսի լեզուներ''։ Սովորաբար մեկուսի են կոչվում նաև այն լեզուները, օրինակ [[հայերեն]]ը, որոնք մեկուսի ճյուղ են զբաղեցնում իրենց լեզվաընտանիքում, բայց նման դեպքերում ''մեկուսի'' բնորոշման իմաստը սովորաբար առանձին պարզաբանում է ստանում։ Օրինակ հայերենը որոշ լեզվաբանների բնորոշումով կարող է դասակարգվել որպես ''հնդեվրոպական մեկուսի լեզու''։ Ի տարբերություն [[հայերեն]]ի [[բասկերեն]]ը դիտվում է որպես բացարձակ մեկուսի լեզու։ Առայժմ բասկերենի և որևէ այլ լեզվի միջև, չնայած բազմաթիվ փորձերի, ոչ մի լեզվաբանական կապ չի բացահայտվել, թեև այն իր վրա կրել է աշխարհագրական առումով հարևան [[ռոմանական լեզուներ]]ի ազդեցությունը։ Լեզուն կարող է համարվել մեկուսի ներկայում, բայց ոչ պատմականորեն, որովհետև այն կարող է կապեր ունեցած լինել ժամանակին կենսագործած բայց ներկայումս վերացած լեզուների հետ։

Համատեղ նորամուծությունները, որոնք լեզուները ստացել են փոխառնելով այլ հարևան լեզուներից կամ ուրիշ եղանակներով, չեն դիտվում որպես տոհմաբանական առանձնահատկություններ և ուստի չեն վերագրվում լեզվաընտանիքի հասկացությանը։ Օրինակ գիտական կարծիք կա, որ [[իտալական լեզուներ]]ին բնորոշ ([[լատիներեն]], [[օսկաներեն]], [[ումբրիերեն]], և այլն) շատ առանձնահատկություններ կարող են լինել ''տարածաշրջանային'' բնույթի։ Եվս մեկ միանգամայն ապացուցելի օրինակ են արևմտագերմանական լեզուներում երկար ձայնավորների նմանատիպ հնչյունափոխությունները, որոնք կատարվել են շատ ավելի ուշ քան կարող էր լինել պրոտո-լեզվի ազդեցության հետևանքով (որոնք իրականում չեն կարող նաև միանշանակորեն դիտվել որպես ''տարածաշրջանային ազդեցություն'', որովհետև անգլերենը և մայրցամաքային արևմտագերմաներենը նույն լեզվական արեոլից չեն)։ Նմանապես բազմաթիվ նմանօրինակ նորամուծություններ կան գերմանական և [[բալթյան լեզուներ]]ի ու [[սլավոնական լեզուներ]]ի միջև, որոնք շատ ավելի նման են տարածաշրջանային առանձնահատկության, քան ընդհանուր նախալեզվից բխող ժառանգականության։ Այս բոլոր հիմնավոր անորոշությունները, որոնք թույլ չեն տալիս վստահաբար պնդել, թե համատեղ նորամուծությունները լեզուներում ինչի արդյունք են՝ տարածաշրջանային փոխազդեցության, պատահականության, թե ընդհանուր նախալեզվից ստացած ժառանագության, տարակարծությունների հիմք են ստեղծում խոշոր լեզվաընտանիքներում [[լեզվախումբ|լեզվախմբերի]] և [[լեզվաճյուղ]]երի ենթաբաժանման շուրջը։

Լեզվական արեոլները աշխարհագրական տարածքներ են, որտեղ գործում են ընդհանուր լեզվաբանական կառուցվածք ունեցող մի շարք լեզուներ։ Այդ լեզուների միջև եղած նմանությունները կարող են լինել լեզվական կապերի կամ փոխազդեցության հետևանք, որոնք ոչ պատահական, ոչ էլ ընդհանուր նախալեզվից սերող ընդհանրություններ կամ նմանություններ են, և չեն դիտվում որպես այնպիսի չափանիշներ, որոնք բավարար են լեզվաընտանիք բնորոշելու համար։

Լեզվաընտանիք հասկացությունը հենված է այն պատմական դիտարկման վրա, որ լեզուներին բնորոշ է զարգացնել [[բարբառ]]ներ, որոնք ժամանակի ընթացքում կարող են այնքան զարգանալ ու առանձնանալ մայր լեզվից, որ վերածվեն հստակ առանձին լեզուների։ Սակայն ամեն դեպքում լեզվաբանական տոհմաբանությունը այնքան ակնհայտ տեսանելի չէ, որքան կենսաբանական տոհմաբանությունը։ Լեզվաբանական կապերի զարգացումը ավելի շատ կարելի է համեմատել բացիլների զարգացման ընթացքի հետ, «ճյուղային կամ կողային գեների փոխանցումով»։ Միանգամայն հեռավոր կապեր ունեցող լեզուները կարող են ազդեցություն ունենալ միմյանց վրա աշխարհագրական, պատմական կամ սոցիալ-քաղաքական զարգացման արդյունքում ստեղծված «լեզվական կապերի» միջոցով, ինչը ամենացայտուն արտահայտված դեպքերում կարող է հանգեցնել [[Կրեոլական լեզուներ|կրեոլական]] կամ [[Խառը լեզուներ|խառը]] լեզուների առաջացմանը, որոնք չունեն որևէ հստակ մեկ նախալեզու։ Դրանից բացի համեմատաբար կարճ վերջին ժամանակաշրջանում մի շարք [[նշանային լեզուներ]] են զարգացել միանգամայն մեկուսի պայմաններում, որոնք ոչ մի ակնհայտ լեզվական կապեր չունեն։ Այդուհանդերձ նման դեպքերը հարաբերականորեն հազվադեպ են և լայնորեն կիրառվող լեզուների մեծամասնությունը ներկայումս կարող է միանշանակորեն դասակարգվել։

* Հայկական Սովետական հանրագիտարան հատորներ 1, 2, 3, 5, 9,10, Ե, 1976-1985

* '''Հ.Աճառյան''', Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի համեմատությամբ 562 լեզուների, Երևան, 1955