«Վանի թագավորության տնտեսություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ուրարտուի տնտեսություն''', մ.թ.ա. XIII - VI դարերում Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում գոյություն ունեցած [[Առաջավոր Ասիա]]յի հնադարյան [[Ուրարտու]] պետության տնտեսության կառուցվածքը և գործունեության սկզբունքները:սկզբունքները։ Ուրարտուի տնտեսությունը հատուկ էր Հին աշխարհի մերձարևելյան բռնատիրական պետությունների համար և սերտորեն կապված էր հարևան [[Ասորեստան]]ի տնտեսության հետ:հետ։

Ուրարտական պետությունը Հին Արևելքին բնորոշ [[բռնատիրական]] պետություն էր:էր։ [[Ուրարտական արքաների ցանկը|Ուրարտուի թագավորների]] իշխանությունը անսահմանափակ էր:էր։ Ուրարտական բանակի գերագույն հրամանատարը և պետության գերագույն [[քուրմ]]ն Ուրարտուի թագավորն էր<ref name="Piotrovski">Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — 286 с. — 3500 экз.</ref>:։ Ի տարբերություն հարևան [[Ասորեստան]]ի և [[Բաբելոն]]ի, Ուրարտուի պետական կյանքի վրա կրոնական նորմերի կամ որևէ այլ ընդհանուր օրենքների էական ազդեցության հետքեր չկան:չկան։ Այդ իմաստով Ուրարտական բռնատիրությունը բացարձակ էր, իսկ պետական մշակույթը նվազ զարգացած:զարգացած։ Որպես հետևանք՝ ուրարտական կրոնական տնտեսությունը չուներ այնքան կարևորություն, ինչպես [[Միջագետք]]ի երկրների կրոնական տնտեսությունը:տնտեսությունը։ Տնտեսության մեջ գլխավոր դերը թագավորական ունեցվածքինն էր. ամբողջական քաղաքներ և շրջաններ համարվում էին արքայական սեփականություն<ref name="Melikashvili">Меликишвили Г. А. Некоторые вопросы социально-экономической истории Наири-Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 4.</ref>:։

Ուրարտու պետության մեջ առաջատար դիրքերը պատկանում էին թագավորական ընտանիքի ներկայացուցիչներին, որոնց թիվը հասնում էր մինչև 300 հոգու:հոգու։ Տարածաշրջանների կառավարումը տարբեր էր:էր։ Ուրարտուի կազմում գտնվող շատ շրջաններ բնակեցված էին տարբեր էթնիկ խմբերով, որոնց գլխին տեղական իշխանն էր կանգնած:կանգնած։ Լրացուցիչ վերահսկման նպատակով՝ բացի տեղի իշխանից, շրջանի գործերին մշտապես հետևում էր թագավորական փոխանորդը:փոխանորդը։ Այդպիսի շրջանները պարբերաբար (հավանաբար ամենամյա) բնամթերքի տեսքով՝ անասուն, հացահատիկ և այլ, տուրք էին տալիս Ուրարտուի թագավորին:թագավորին։

Մյուս կողմից շատ քաղաքներ և շրջաններ հիմնվել ու բարեկարգվել են ուրարտական թագավորների անմիջական հրամաններով:հրամաններով։ Այդպիսի դեպքերում կառավարումն անմիջական էր, և որպես կանոն տեղական կառավարիչ էր նշանակվում թագավորի բարեկամը:բարեկամը։ Այդպիսի տեղանքում իշխանությունը կառուցվում էր ամբողջ պետության կառավարման սկզբունքների նմանությամբ:նմանությամբ։ Տեղական կառավարիչը գրեթե անսահմանափակ իշխանություն ուներ իր տարածքում՝ թագավորի հրամաններին ենթարկվելու պայմանով:պայմանով։ Սակայն Ուրարտուի պետական կառավարման պարզեցված համակարգը հնարավորություն չէր տալիս միաժամանակ արդյունավետ կառավարել մի քանի այդպիսի քաղաքներ:քաղաքներ։ Դրա հետևանքով մի թագավորին պատկանող բարեկարգ քաղաքները աստիճանաբար անկում էին ապրում նրա ժառանգների տիրապետության ներքո, որոնք ավելի շատ իրենց պատկանող «թագավորական» քաղաքների մասին էին հոգում:հոգում։ Այդ պատճառով թագավորական «գլխավոր» տնտեսությունները ժամանակի ընթացքում «շրջում էին» թագավորության տարածքում:տարածքում։

Ուրարտուի բնակչությունը նույնպես թագավորի սեփականությունն էր:էր։ Շատ դեպքերում անհնազանդ շրջաններից և թշնամի երկրներից մարդիկ ստրկացվում և հարկադիր աշխատանքների էին տարվում:տարվում։ Ընդ որում շատ հաճախ գերի էին վերցվում միայն կանայք և երեխաները, որոնք ժամանակի ընթացքում ինտեգրվում էին Ուրարտուի բնակչության կազմում:կազմում։

Բնակչությունը պարտավոր էր մասնակցել պետական շինարարության գործին, որը հիմնականում ուղղված էր թագավորական տնտեսությունների բարեկարգմանը, պաշտպանական ու կրոնական կառույցների շինարարությանը:շինարարությանը։ Դրա հետ մեկտեղ բնակչության մի լայն շերտ հնարավորություն ուներ սեփական տնտեսություն վարել և, հավանաբար, օգտագործել մեկ կամ մի քանի ստրուկ-ծառաներ:ծառաներ։

Բացի դրանից, բնակչության մի հատված ապրում էր պետության բարեհաճությամբ:բարեհաճությամբ։ Մի քանի հատուկ պալատական պաշտոնների կողքին, այդ արտոնությունից օգտվում էր նաև ուրարտական բանակի մի մասը:մասը։ Օրինակ՝ [[Թեյշբաինի]]ի հնագիտական պեղումները հաստատեցին, որ այդ քաղաքի բնակչության գերակշռող մասն ապրում էր պետության հաշվին<ref name="Piotrovski2">Пиотровский Б.Б. Кармир-Блур I. Результаты раскопок 1939—1949. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1950. — 101 с. — 1500 экз.</ref>:։

Հայկական լեռնաշխարհում գյուղատնտեսության մեջ աշխատանքի բաժանում կատարվում էր Ուրարտուի կազմավորումից դեռ շատ առաջ:առաջ։ Այդ պատճառով հետազոտողները չեն կասկածում, որ Ուրարտույում գոյություն են ունեցել զարգացած առևտրային հարաբերություններ այդ պետության պատմության հենց սկզբից<ref name="Piotrovski"/>:։ Երկրում առևտուրը ապրանքափոխանակության բնույթ ուներ, այլ ոչ ապրանքա-դրամային:դրամային։ Հիմնականում առևտրի առարկա էին դառնում անասունները, ձիերը, ձավարեղենը, գինին, մետաղները, բնափայտը:բնափայտը։ Հաճախակի ռազմական գործողությունները, հատկապես Ուրարտուի և Ասորեստանի միջև, խոչընդոտում էին առևտրի զարգացմանը:զարգացմանը։ Հաճախ թանկարժեք բեռները հափշտակվում էին որպես ռազմավար կամ տուրք:տուրք։

Հավանական է, որ կրոնական տնտեսությունները նույնպես մասնակից էին առևտրական հարաբերություններում: հարաբերություններում։ Օրինակ, Ուրարտուի պաշտամունքային կենտրոն Մուսասիրիում անասուններ էին բազմացնում ինչպես զոհաբերության, այնպես էլ ազատ առևտրի համար<ref name="Arutiunyan">Арутюнян Н. В. Земледелие и скотоводство Урарту. — Ереван: Издательство АН Армянской СССР, 1964. — 224 с.</ref>: ։

*[[Ձի]]եր:եր։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի բնական պայմանները շատ ավելի բարենպաստ էին ձիաբուծության համար, քան հարևան երկրներինը: երկրներինը։ Մ.թ.ա. I հազարամյակում ձիերը մարտակառքեր ստեղծելու համար կարևորագույն ռազմավարական ռեսուրս էին:էին։

*[[Մետաղ]]ներ:ներ։ Տարբեր մետաղների, ներառյալ երկաթի, հանքատեղերի առկայությունը օժանդակում էր մետալուրգիայի զարգացմանը Հայկական լեռնաշխարհում: լեռնաշխարհում։ Միջագետքի երկրները սեփական հանքեր չունեին:չունեին։

*[[Գինի]]: Ուրարտուի բնական պայմանները շատ բարեբեր էին խաղողագործության համար, և, որպես հետևանք, այնտեղ ծաղկում էր [[գինեգործություն]]ը:ը։

Ջրամատակարարումն ու [[ոռոգում]]ն Ուրարտական տարածքների տնտեսության վրա ազդեցության կարևորագույն գործոններ էիր:էիր։ Ուրարարտական թագավորական բոլոր տնտեսությունները տեղաբաշխվում էին գործարկված ոռոգման ջրանցքների շուրջը:շուրջը։ Հայկական լեռնաշխարհի շատ տարածքներ` այդ թվում [[Վանա լիճ|Վանա լճի]] շրջակայքը, [[Արածանի]] գետի հովիտը և [[Արարատյան դաշտ]]ավայրը պարզագույն հողագործության համար պիտանի չեն, սակայն արհեստական ոռոգման պայմաններում առատ բերքատվություն կարող են ապահովել:ապահովել։ Առկա ռեսուրսների և բնակչության ներգրավումը ոռոգման խոշոր ջրանցքների կառուցման գործում նպաստեցին Ուրարտական պետականության առաջադիմությանն ու ծաղկման, ինչը իր գագաթնակետին հասավ մ.թ.ա. VIII դարում:դարում։ Շնորհիվ ոռոգման համակարգի ստեղծման վրա ծախսած ջանքերի ուրարտացիները բավականաչափ հացահատիկային մշակաբույսեր աճեցնելու հնարավորություն ստացան, որպեսզի կախված չլինեին հարևան երկրներից, ինչպես նաև բազմապատկեցին խաղողի այգիները և դարձան Հին աշխարհի խոշորագույն գինի արտադրողն ու արտահանողը<ref name="Piotrovski"/>:։

Բացի այդ նորաստեղծ քաղաքներն ու ամրոցները պահանջում էին ջրամատակարարման անհրաժեշտ համակարգի կառուցում: կառուցում։ Այդպիսի համակարգերը անհրաժեշտ էին ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև ռազմական նպատակներով, հատկապես քաղաքի շրջափակման ժամանակ:ժամանակ։ Ուրարտացիները մեծ հաջողությունների հասան ջրամատակարարման և ոռոգման համակարգերի կառուցման գործում:գործում։ [[Իշպուինի]], [[Մենուա]], [[Արգիշտի I]], [[Սարդուրի II]], [[Ռուսա I]] և այլ թագավորների օրոք կառուցվել են ոռոգման բազմաթիվ արդյունավետ ջրանցքներ, որոնց մի մասը առ այսօր օգտագործվում է, որոշ դեպքերում` առանց էական վերակառուցման[5]:

Այդպիսի խոշորագույն ջրանցք էր Մենուաի ջրանցքը (Շամիրամ ջրանցք<ref name="Xorenaci">Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն»</ref>), որը խմելու ջուր էր մատակարարում դեպի Ուրարտուի մայրաքաղաք [[Տուշպա]]: Այդ ջրանցքի ընդհանուր երկարությունը 70կմ-ից ավելի էր, [[Խոշաբ (գետ)|Խոշաբ]] գետի վրայով ջրանցքի ջուրը տարվում էր հատուկ կամրջով, իսկ ցածրադիր վայրերում 15մետր բարձրություն ունեցող քարաշարի վրայով:վրայով։ Ջրանցքի շատ հատվածներ մեր օրերում էլ են գործում:գործում։

|+ ''' [[Մենուա]]յի ([[Շամիրամ]]ի) ջրանցք'''<br /><small>XIX դարի եվրոպացի հնագետների էսքիզները:էսքիզները։</small>

| align="center" width="50%"|[[Պատկեր:Urartian Menua canal.jpg|center|325px|right|]]

| align="center" width="50%"|<small>'''Քարերից մեկի վրայի սեպագրի թարգմանությունը. ''' [[Խալդի]] աստծո կամոք այս ջրանցքը կառուցեց [[Իշպուինի]] որդի Մենուան: Մենուան։ Նրա անունն է «Մենուայի ջրանցք».

Խալդի աստծո վեհությամբ` Մենուան հզոր թագավոր է, մեծ թագավոր է, [[Բիաինիլի]] երկրի թագավորն է,[[Տուշպա]] քաղաքի կառավարիչը:կառավարիչը։ <br/> Մենուան ասում է. ով այս գրությունը կոչնչացնի, ով այն կջարդի, ով ուրիշներին կստիպի դա անել, ուրիշ ով կասի. ես եմ անցկացրել այս ջրանցքը, նրան թող ոչնչացնեն [[Խալդի]], [[Թեյշիբա]], [[Շիվինի]] աստվածները, նրա բոլոր աստվածները արևի տակ<ref name="klinopis">Перевод Г. А. Меликишвили из книги: Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.</ref>:։ </small>

Հնարավոր է, որ ուրարտացիները ոռոգման տեխնիկան մասամբ փոխառել էին հարևան Ասորեստանից` երկիր, որը վճռական ազդեցություն է ունեցել Ուրարտուի մշակույթի վրա<ref name="Piotrovski"/>: ։ Միջագետքի երկրները արհեստական ոռոգման կազմակերպման գործում հայտնի էին իրենց մեծ հաջողություններով: հաջողություններով։ Մյուս կողմից Հայկական լեռնաշխարհում դեռևս մինչուրարտական ժամանակներում գոյություն ուներ [[Վիշապ]]ների պաշտամունք` ջրի և բերքատվության աստվածության, որը կապված էր ջրանցքների հնագույն համակարգերի հետ: հետ։ Բոլոր դեպքերում, ուրարտացիների ոռոգման աշխատանքները ասորիների կողմից բարձր գնահատականին են արժանացել: արժանացել։ Մեջբերենք հատված Ասորեստանի Սարգոն թագավորի Աշուրի աստծուն գրած նամակից.

{{քաղվածքի սկիզբ}}Ուլխուն` սարի ստորոտում ամրապնդված քաղաքը ..., ուր մարդիկ ձկների նման ցամաքում ծարավում են, չեն խմում և չեն հագենում` [[Ռուսա|Ուրսան]], նրանց թագավորն ու կառավարիչը իր սրտի կամոք ցույց տվեց ջրերի ելքը: ելքը։ Նա հոսող ջուր տանող ջրանցք փորեց և ջրին ինչպես Եփրատը նա ստիպեց հոսել: հոսել։ Նա դրանից դուրս եկող անհամար առուներ փորեց և իրոք ոռոգեց արտերը: արտերը։ Ուլխու քաղաքները անապատային հողերը հնուց ..., նա, ինչպես անձրև, նրանց վրա թափեց պտուղներ և խաղող:խաղող։ ... ... Այդ անապատային հողերը նա մարգագետին դարձրեց ...:<ref name="klinopis2">Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (F. Thureau-Dangin, Une relation de la huitième campagne de Sargon, Paris, 1912). Русский перевод опубликован в сборнике: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.</ref>

Ցավոք, Սարգոն II-ը մ.թ.ա. 714 թ.-ի ռազմական արշավանքի ժամանակ ոչնչացրեց Ուլխու քաղաքի ուրարտական ձեռքբերումները, սակայն նրա ավերածությունները որոշ լույս սփռեցին ուրարտական ջրամատակարարման կառուցվածքի վրա: վրա։ Սարգոն II-ի նամակից. «Ջրանցքի` նրան սնող հոսքի, ելքը ես փակեցի և հոսող ջուրը ճահճի վերածեցի, նրա հունից բխող առուները, ..., դրանց ստորգետնյա խողովակները արևին իցույց դրեցի ... »: Այդպիսի ստորգետնյա խողովակներ հնագետների կողմից իրոք հայտնաբերվել են մեկ այլ ուրարտական քաղաքի` Էրեբունիի, պեղումների ժամանակ, սակայն այդպիսի ջրախողովակաշարի աշխատանքի սկզբունքները դեռևս անհայտ են մնում:մնում։

| align="center" rowspan=2|<small>Երկաթյա խողովակներ ուրարտական Թեյշիբաինի քաղաքից:քաղաքից։ Խողովակները օգտագործվել են քաղաքին Հրազդան գետից խմելու ջուր մատակարարելու, ինչպես նաև անձրևաջրերի հեռացման համար:համար։</small>

| align="center" colspan=2|<small>Ուրարտական քարե խողովակներ [[Թեյշիբաինի]]ից և [[Էրեբունի]]ից: ից։ Խողովակահատվածը սովորաբար ուներ մոտ 1 մետր երկարություն, արտաքին կտրվածքը` 40 սմ, ներքին կտրվածքը` 11սմ: 11սմ։ Խողովակի հատվածները մեկը մյուսին հագնելով խողովակաշար էին դառնում: դառնում։ Խողովակների որոշ հատվածներ, ինչպես կենտրոնի լուսանկարում, ջրախողովակի մաքրման համար ունեին հատուկ բացվածքներ:բացվածքներ։</small>

Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև Ռուսախինիլիի ոռոգման շինությունները (Ռուսա II-ի կողմից կառուցված ուրարտական Տուշպա մայրաքաղաքի արվարձան): ։ Այդ շինությունները իրենց մեջ ներառնում էին մինչ այժմ գոյություն ունեցող արհեստական Ռուսայի լիճը, որի ժողովրդական անունն է «Սրբացնող լիճ» և ստորգետնյա կոմունիկացիաների բարդ համակարգը:համակարգը։ Մինչև XIX դարի վերջերը գործող և Ռուսախինիլիի տեղում գտնվող հայկական և քրդական գյուղերը ջուր մատակարարող ոռոգման համակարգի ճշգրիտ կառուցվածքը դեռևս անհայտ է, իսկ այդ համակարգի շինարարությունը նկարագրող Ռուսա I-ի սեպագիր արձանագրությունը` անհասկանալի<ref name="klinopis"/>:։

Հողագործությունը Հայկական լեռնաշխարհում հին ավանդույթներ ունի:ունի։ Համաձայն հնագիտական տվյալների՝ հողագործությունը այդ տարածաշրջանում կիրառվում էր նեոլիտի ժամանակներից, դեռևս մ.թ.ա. III հազարամյակում:հազարամյակում։ Ուրարտական շրջանում հողագործությունը լավ զարգացած էր, հողագործության տեխնիկան բարձր մակարդակի վրա էր և հավանաբար ասորիներից փոխառված:փոխառված։ Հողի մշակման գործիքների մեծ մասը պատրաստվում էր երկաթից, օգտագործվում էին ցլերի զույգի(հազվադեպ՝ քառյակի) համար նախատեսված ծանր գութաններ<ref name="Arutiunyan"/><ref name="Пиотровский1959"/>:։ Հաջող հողագործություն իրականացնելու համար տարածքների մեծ մասը արհեստական ոռոգում էին պահանջում, այդ իսկ պատճառով ուրարտական թագավորների կողմից ոռոգման ջրանցքների շինարարությունը տեղանքում կտրուկ խթանում էր հողագործությունը և ապահովում նրա զարգացումը:զարգացումը։

|+ '''Գյուղատնտեսական [[երկաթ]]յա գործիքներ Ուրարտուից'''

|colspan=4 align="center"|<small>'''[[Վանա լիճ|Վանա լճի]] շրջակայքում գտնված երկաթյա եղանների մաս''' և [[Տոպրախ-կալե]]ի ([[Տուշպա]]) պեղումների ժամանակ հայտնաբերած երկաթյա [[փոցխ]]եր: եր։ XIX դարի գերմանացի հնագետների էսքիզներ:էսքիզներ։</small>

| align="center"| <small>Ուրարտական երկաթյա գործիքների մնացորդներ ([[բահ]], [[մանգաղ]]ներ, [[փոցխ]]եր), որ հայտնաբերվել են [[Կարմիր Բլուր]]ի պեղումների ժամանակ: ժամանակ։ Պահվում են Երևանի [[«Էրեբունի» թանգարան]]ում:ում։</small>

Ուրարտուում աճեցվող մշակաբույսերն էին` [[ցորեն]]ը (հիմնականում՝ լատ. Triticum vulgare vill), [[գարի]]ն (լատ. Hordeum vulgare L.), [[տարեկան]]ը (լատ. Secale L.), [[կորեկ]]ը (երկու տեսակ`լատ. Panicum miliaceum L. և Panicum italicum L), [[քնջութ]]ը (լատ. Sesamum tal), [[ոսպ]]ը (լատ. Evrum Lens), [[սիսեռ]]ը (լատ. Cicer arietunuva) և այլն: այլն։ Այդ բույսերի սերմերը և մնացորդները հայտնաբերվել են ուրարտական քաղաքների` մասնավորաբար Կարմիր Բլուրի պեղումների ժամանակ<ref name="Piotrovski2"/>: ։ Սեպագիր գրություններից հայտնի է նաև, որ Ուրարտուում [[հաճար]] են աճեցրել<ref name="Piotrovski"/>:։

|+'''[[Հացահատիկային մշակաբույսեր]]ի սերմեր Ուրարտուից:Ուրարտուից։''' <br /><small> Պահվում են [[Երևան]]ի [[«Էրեբունի» թանգարանում]]:

| align="center" |<small>Հերթական ցանքի համար նախապատրաստած [[ցորեն]]ի և [[սիսեռ]]ի սերմեր: սերմեր։ Սերմերը հայտնաբերվել են [[Թեյշիբաինի]] և [[Էրեբունի]] քաղաքների հնագիտական պեղումների ժամանակ:ժամանակ։</small>

Հատիկավոր մշակաբույսերը, ավելի հաճախ գարին, մասսայականորեն օգտագործվում էին հաց թխելու, ինչպես նաև գարեջրի պատրաստման համար:համար։ Քնջութն օգտագործվում էր բուսական յուղ ստանալու համար: համար։ Օրինակ, գարու ալյուրից պատրաստված հացի մնացորդներ են հայտնաբերվել Թեյշիբաինի քաղաքի թաղամասերի պեղումների ժամանակ:ժամանակ։ Հետազոտողները կարծում են, որ դրա պատրաստման եղանակը շատ նման է հաց թխելու այն եղանակին, որ մինչև այժմ տարածված է Կովկասի որոշ գյուղերում<ref name="Piotrovski2"/>: ։ Հացահատիկի մշակման համար օգտագործվում էր հատուկ գործիք, երկանքի կամ ջրաղացի տիպի:տիպի։

|+'''Հատիկավորների մշակման ուրարտական գործիքներ'''<br><small>Հայտնաբերվել են [[Արգիշտիխինիլի]] և [[Էրեբունի]] քաղաքների պեղումների ժամանակ:ժամանակ։</small>

| align="center" colspan=2| <small>'''Վերևում՝'''հացահատիկն ալյուր դարձնող քարե հատիկածեծիչներ: հատիկածեծիչներ։ Ձախից` ձեռքի, աջից` ջրաղացի ([[Հայաստանի ազգագրության թանգարան «Սարդարապատ»]], [[Արմավիր]]). '''Ձախից՝''' քարե [[հավանգ]]՝ ձավարեղենի մշակման համար ([[«Էրեբունի» թանգարան]], [[Երևան]]):։</small>

Գիտնականները ենթադրում են, որ Ուրարտուում ցորենը համեմատաբար հազվագյուտ և բարձր գնահատվող մշակաբույս էր:էր։ Բնակչությունը հաց պատրաստելու համար հիմնականում կորեկ էր օգտագործում<ref name="Piotrovski"/>:։ Գարին, ինչպես և ցորենը հիմնականում կուտակվում էր թագավորական (ավելի հազվադեպ՝ տաճարային) ամբարներում և օգտագործվում էր պետական կարիքների համար, ինչպես նաև գարեջրի պատրաստման, և, հնարավոր է, ապրանքափոխանակության համար: համար։ Շատ ուրարտական քաղաքներում պահպանվել են սեպագիր արձանագրություններ թագավորական ամբարների շինարարության և դրանց պարունակության մասին:մասին։

| align="center"|<small>'''Գրառման թարգմանությունը.''' [[Արգիշտին]], [[Մենուայի]] որդին, այս ամբարը լցրեց; այստեղ 10 հազար 100 կապի<ref name="klinopis0"/>.</small>

| align="center"|<small>'''Գրառման թարգմանությունը.''' … [[Ռուսա]]ն, [[Էրիմենի]]ի որդին, այս ամբարը լցրեց:լցրեց։ Այստեղ 6848 կապի հացահատիկ կա:<ref name="klinopis0"/></small>

Ուրարտական գրառումներում օգտագործվող «կապի» չափման միավորի ճիշտ իմաստը դեռևս անհայտ է:է։ Դատելով ուրարտական աղբյուրներից, 19 հազար կապի տարողությունը գերազանցող ամբարներ չեն եղել: եղել։ Հայտնի է նաև Սարդուրի II-ի տարեգրության հիշատակումը գարու մեծ քանակության մասին. 1 միլիոն 22 հազար 133 կապի, որը կարող է ամրագրել Սարդուրի II-տիրապետության, այսինքն Ուրարտուի առավելագույն ծաղկման շրջանում, նրան ենթակա հողերից գարու ընդհանուր տարեկան բերքի ծավալը :

Ուրարտուում աճեցվող այլ մշակաբույսերի շարքում հետազոտողները նշում են [[ուրց]]ը (լատ.՝ Thymus L.), [[ձմերուկ]]ը (լատիներեն՝ Citrullus aedulis Pang) և ձիթատու բույս Camelina microcapra(լատ.):։

Հնարավոր է [[գարեջրագործություն|գարեջրագործության]] ավանդույթները փոխառնված լինեն [[Ասորեստան]]ից:ից։ Ինչպես և Ասորեստանում [[գարեջրի]] պատրաստման համար [[գարու]] հետ զուգահեռ օգտագործվում էր նաև [[կորեկ]]ը:ը։ Հետուրարտական ժամանակաշրջանում [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ով և [[Մեսոպոտամիա]]յով ճանապարհորդող [[Քսենոֆոնտ]] անունով մի [[անտիկ]] պատմաբան նկարագրում է տեղացիների [[գարե գինի]]ն ինչպես նաև դրա պահպանման և պատրաստման եղանակները:եղանակները։ Քսենոֆոնտի ժամանակներում ընդունված էր գարեջուրը պահել հողի մեջ թաղված [[կարաս]]ներում ու խմել ձողիկով:ձողիկով։ Գարեջուրը շատ թունդ էր, սովոր մարդկանց համար հաճելի: հաճելի։ Հետազոտողները կարծում են [[Ուրարտու]]ի գարեջրագործության մշակույթը նույնն էր:էր։

|+ '''Ուրարտական գարեջրի տարաներ:տարաներ։'''

<br /><small>Պահվում են[[Երևան]]ում, [[«Էրեբունի» թանգարանում]]: </small>

|width="70%" |<small>Կավե տարաներ, որոնցում հնագետները հայտնաբերել են [[գարու]] և [[կորեկ]]ի գարեջրի հետքեր: հետքեր։ Տարաները գտնվել են [[Կարմիր Բլուր]]ի վրա [[Թեյշիբաինի]] քաղաքի պեղումների ժամանակ:ժամանակ։ Հնագետներին նաև հաջողվել է տեղայնացնել գարեջրատունը, որ գտնվում էր բերդի ներսում: ներսում։ Կավե կոտրված հատվածներից հավաքած տարան նախշազարդերի և ցուլերի քանդակված գլուխների հետքեր ունի, հավանաբար, օգտագործվել է բերդի արքունիքում գարեջուր մատուցելու համար:համար։<ref name="Piotrovski2"/></small>

[[Ոռոգման]] կազմակերպումը ուրարտացիներին հնարավորություն էր ընձեռնել [[այգեգործություն|այգեգործությամբ]] զբաղվել [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի շատ տարածքներում:տարածքներում։ Չնայած այգեգործությունը չի հիշատակվում ուրարտական փաստաթղթերում և այգիները այնպես տարածված չէին ինչպես [[հացաբույսեր]]ը կամ [[խաղող]]ի բաղերը, հնագետները ուրարտական քաղաքներում և բնակավայրերում հայտնաբերել են մի քանի պտուղների հետքեր: հետքեր։ Օրինակ, հայտնի է, որ [[Ուրարտու]]ում աճեցվում էր [[խնձոր]], [[ալուչա]], [[նուռ]], [[դեղձ]], [[բալ]] և [[ընկույզ]]: Վանա լճի շրջակայքում, նախկին ուրարտական մայրաքաղաքի մոտ, ընդարձակ այգիները պահպանվում, մշակվում էին ընդհուպ մինչև XIX դարի վերջը և, հավանաբար, դեռևս ուրարտական ժամանակներից:ժամանակներից։

[[Ուրարտու]]ում [[խաղողագործությունը]] շատ լավ էր զարգացած: զարգացած։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի բնական պայմանները արհեստական [[ոռոգման]] հետ համատեղ համարյա իդեալական պայմաններ էին ապահովում [[խաղողագործության]] համար: համար։ Չնայած հնագետները ուրարտական քաղաքների պեղումների ժամանակ [[չամիչ]]ի հետքեր էին հայտնաբերել, հիմնականում, խաղողի բերքը, անկասկած ծառայում էր [[գինեգործության]] համար: համար։ Հայտնաբերած խաղողի որթատնկիների մնացորդները գիտնականները դասակարգել են որպես лат. Vitis vinifera: Նրանց մեջ հաջողվել է տարբերել «Ոսկեհատ» (խարջի), «Գառան դմակ», «Արարատի» ու «Սև խաղող» տեսակները, որոնք աճեցվում են մինչ օրս:օրս։

[[Գինի]]ն ուրարտական տնտեսության համար ռազմավարական ապրանք էր:էր։ Ոռոգման [[ջրանցք]]ներ անց կացնելու և դրանց շրջակայքում անհապաղ խաղողի բաղեր հիմնելու ուրարտական նպատակաուղղված գործունեության բազմաթիվ վկայություններ են պահպանվել: պահպանվել։

[[Գինեգործություն]]ը ուրարտական տնտեսության կարևորագույն բնագավառն էր: էր։ [[խաղողագործություն|Խաղողագործության]] համար բարենպաստ պայմանները Ուրարտուն դարձրել էին [[Առաջավոր Ասիա]]յի գլխավոր գինի արտադրողը: արտադրողը։ Օրինակ, հարևան [[Ասորեստան]]ում խաղողագործության համար պայմանները էապես վատն էին, և ասորիները հանգամանքներից կախված ուրարտական գինին ստանում էին կամ որպես տուրք կամ որպես ռազմական ավար կամ ապրանքափոխանակության արդյունքում: արդյունքում։ Համարյա բոլոր ուրարտական քաղաքները խոշոր գինու պահեստներ ունեին: ունեին։ Օրինակ միայն ուրարտական [[Թեյշիբաինի]] քաղաքի գինու պահեստների տարողությունը մոտ 370 հազար լիտր էր: էր։ Գինին Ուրարտուում, հավանաբար, պատրաստվում էր նույն եղանակով, ինչ հետագայում կիրառվեց [[Հին Հունաստան]]ում` գինին երկար ժամանակ արևի տակ պահվում էր կարասներում և դառնում խիտ և քաղցր: քաղցր։ Հնագիտական հետազոտություններով պարզվել է նաև, որ ուրարտացիներին հայտնի էր [[ծծումբ]]ի՝ որպես գինու հիվանդությունների դեմ պայքարի միջոցի, օգտագործման գաղտնիքը:գաղտնիքը։

|+ '''[[Գինեգործություն]]ը Ուրարտուում'''<br /><small>հնագիտական պեղումների նյութերով:նյութերով։</small>

| align="center" colspan=2|<small>[[Ուրարտու]]ում օգտագործվող գինու [[կարասներ]]: Հայտնաբերված ձախից [[Կարմիր-Բլուր]]ի և աջից [[Արգիշտիխինիլի]]ի պեղումների ժամանակ:ժամանակ։ </small>

| align="center"|<small>[[Թեյշեբաինի]]ի բերդի գինու մառաններից մեկը: մեկը։ Մառանը բաղկացած էր 80% հողի մեջ թաղված կարասների շարքերից: շարքերից։ Կարասների վերևի մասում նշումներ էին արվում գինու տեսակի և նրա պահպանման ամսաթվի մասին:մասին։<br>Ֆոտոնկարը Ա. Պ. Բուլգակովի,1950թ:1950թ։</small>

Թագավորական և պալատական միջոցառումների, ինչպես նաև աստվածներին զոհաբերություններ կատարելու համար, Ուրարտուում օգտագործվում էին գինով լի շքեղորեն զարդարված բրոնզե կաթսաներ (տես` [[Ուրարտուի արվեստ]]):։

[[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում անասնապահությամբ զբաղվել են [[նեոլիթի ժամանակաշրջան]]ից: ից։ Բնական պայմանները, մեծ լեռնային արոտավայրերի առկայությունը օժանդակում էին անասնապահության զարգացմանը: զարգացմանը։ Մինչ ուրարտական պետության ձևավորումը անասնապահությունը առաջնակարգ դեր ուներ [[Նաիրի]] ցեղախմբի համար: համար։ Մ. թ. ա. II հազարամյակում Նաիրիի բնակավայրերի վրա ասորիների հարձակումների հիմնական նպատակը հենց անասնագողությունն էր: էր։ Ուրարտուում կենտրոնական իշխանության հաստատման և ոռոգման սիստեմատիկ աշխատանքներ սկսելու հետ անասնապահությունը կորցնում է իր առաջնային նշանակությունը, սակայն, անխոս մնում է տնտեսության կարևորագույն ճյուղ:ճյուղ։ Բացի դրանից անասունները կարևոր դեր ունեին ուրարտական կրոնում և պարբերաբար [[զոհաբերություն|զոհաբերության]] առարկա էին դառնում:դառնում։

Հնագիտական պեղումների նյութերից հայտնի են Ուրարտուում բազմացվող կենդանիների տեսակները:տեսակները։ Գիտնականները հայտնաբերել են [[խոշոր եղջերավոր անասուններ]]ի մնացորդներ (լատիներեն՝ Bos primigenius), այդ թվում` [[ցուլ|ցլի]] (լատիներեն՝ Bos taurus) և [[գոմեշ]]ի (լատիներեն՝ Bos Bubalis), [[խոյ]]ի և [[ոչխար]]ի (լատիներեն՝ ovis aries), խոշոր [[այծ]]ի (լատիներեն՝ Capra cylinbri cornis) և ընտանի այծի, [[խոզ]]ի (լատիներեն՝ Sus Scrofa domestica), ինչպես նաև [[ջեյրան]]ի (լատիներեն՝ Gazella Subqutturosa) և եզատիպ անասունների<ref name="Piotrovski"/><ref name="Piotrovski2"/>:։

Կան նաև [[կաթ]]ի վերամշակման վկայություններ:վկայություններ։ Հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են[[խնոցիներ]], ինչպես նաև [[սիճուկ]] պարունակող օրգանական մնացորդներ, որոնք վկայում են Ուրարտուում [[պանրագործության]] գոյության մասին:մասին։

Ի տարբերություն անասնապահության, [[ձիաբուծություն]]ը ռազմավարական նշանակություն ուներ, քանի որ ուրարտական շրջանում [[ձի]]երը ծառայում էին մարտական [[կառք]]եր կազմելու համար:համար։ Ուրարտուի բարձրադիր մարգագետինները ձիաբուծության, ինչպես նաև անասնաբուծության համար բարենպաստ պայմաններ էին ապահովում: ապահովում։ [[Ասորեստան]]ը, նման պայմաններ չունենալով, մշտապես բարձր էր գնահատում ուրարտական ձիերը: ձիերը։ Հաճախ ձիերը առգրավվում էին ռազմական արշավանքների արդյունքում:արդյունքում։

|+ '''[[Սալմանասար III]]ի ժամանակների ասորական խորաքանդակ:խորաքանդակ։'''<br /><small>Մ. թ. ա. 858թ [[Սալմանասար III]]-ի Ուրարտուի վրա կատարած հաջող արշավանքից հետո ձիերի թալանը նկարագրող [[բրոնզ]]ե խորաքանդակի հատված:հատված։</small>

Հնագիտական պեղումների տվյալներով Ուրարտուում տարածված էր {{lang-la|Equus caballus}}տեսակի սովորական ձի:ձի։ Գիտնականները համարում են, որ ձին Ուրարտուում ամենատարածված ընտանի կենդանին է <ref name="Пиотровский1959"/>: ։ Հատկապես իր ձիերով հայտնի էր Սուբի գավառը` [[Ուրմիա]] լճի արևելյան ափին:ափին։ Սուբիի քուռակները հատուկ գնահատվել են ասորական [[Սարգոն II]] թագավորի կողմից:կողմից։

Ուրարտական ժամանակներում [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում [[ուղտ]]երը սակավաթիվ էին, սակայն գնահատվում էին և Ուրարտուում և [[Ասորեստան]]ում: ում։ Որոշ ասորական և ուրարտական [[սեպագրություն]]ներ հատկապես նշում են ուղտերին, որպես ռազմական գործողությունների արժեքավոր ավար: ավար։ Ուղտաբուծության վերաբերյալ հնագիտական վկայությունները քիչ են, չնայած [[Էրեբունի]] քաղաքի պեղումների ժամանակ [[Արին-Բերդ]] բլուրի վրա ուղտի ոսկորներ են հայտնաբերվել {{lang-la|Camelus dromedarius}}:

[[Հայկական լեռնաշխարհ]]ը, ուր գտնվում էր Ուրարտուն, համարվում է [[մետալուրգիա]]յի հնագույն կենտրոն: կենտրոն։ [[Մետաղ]]ի մշակման առաջին հետքերը թվագրվում են մ. թ. ա. VIII-VII հազարամյակներով, այսինքն մինչ կերամիկական ժամանակաշրջանով:ժամանակաշրջանով։ (Օրինակ, Չայոնու-Տեպեզի բնակավայրի հնագիտական պեղումները [[Տիգրիս գետ]]ի սկզբնամասում հայտնաբերել են պղնձյա իրերի հետքեր): ։ Ուրարտուի տարածքում գտնվում էին մի քանի հանածոների ` [[պղինձ]]ի, [[երկաթ]]ի, [[անագ]]ի, [[կապար]]ի հանքեր, որոնք մեծաքանակ մետաղական իրեր արտադրելու հնարավորություն էին տալիս:տալիս։

|

Կարծիք է տարածված, երկաթի ձուլումը առաջինը ծնունդ է առել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում ոչ ուշ քան մ. թ. ա. հազարամյակում: հազարամյակում։ Երկաթյա ապրանքները և [[երկաթի հանածո]]ն Ուրարտուից մատակարարվում էին [[Մեսոպոտամիա]] (մասնավորապես [[Ասորեստան]]), [[Միդիա]], [[Իրան]]ի տարածք և դեպի արևմուտք [[Առաջավոր Ասիա]]: [[Երկաթ]]ը ռազմավարական ապրանք էր, քանի որ օգտագործվում էր զենքի արտադրության համար:համար։

|+ Երկաթի ձուլումը Ուրարտուում<br /><span class="subcaption"> [[Կարմիր-Բլուր]]ի հնագիտական պեղումների նյութերով:նյութերով։</span>

| align="center" colspan=3|'''Ձախից աջ.'''դռների մետաղյա բռնակների ու կողպեքների կտորներ [[Թեյշիբաինի]] բերդից; '''[[Թորանոթ]]''' մետաղի ձուլման համար; '''սրաքարեր''' երկաթյա զենքի և գյուղատնտեսական գործիքների մշակման համար: համար։ ([[«Էրեբունի» թանգարան]], [[Երևան]]):։

Ուրարտական կերամիկական ապրանքների մեծ մասը պարզ էին, առանց այլ հնագույն մշակույթներին հատուկ զարդանախշերի: զարդանախշերի։ Ինչպես [[Հին աշխարհ]]ի այլ պետություններում, կերամիկան Ուրարտուում շատ տարածում ուներ:ուներ։ Կերամիկական սափորները օգտագործվում էին մթերք պահելու և տարբեր կենցաղային կարիքների համար: համար։ Որոշ խոշոր [[կավ]]ե սափորներ և կաթսաներ, որ օգտագործվում էին [[զոհաբերության]] արարողությունների ժամանակ, նուրբ զարդեր և զարդանախշեր ունեին:ունեին։

Ուրարտուից մնացած քարե իրերը սակավաթիվ են: են։ Այնուամենայնիվ այնտեղ քարի մշակման ավանդույթներ գոյություն են ունեցել: ունեցել։ Քարե կոպիտ աշխատանքները օգտագործվում էին բերդերի շինարարության ժամանակ, ինչպես նաև Վանա ժայռում քարանձավային խոռոչների ձևավորման ժամանակ: ժամանակ։ Պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են նաև նուրբ քարե փորագրությամբ, բազմազան զարդաքանդակներով ապրանքներ:ապրանքներ։

| align="center"|Տիպիկ սափոր[[Կաթնամթերք]] պահելու համար:համար։

Ջուլհակությունը Ուրարտուում լավ էր զարգացած, ինչը հնագույն տեքստերով հաստատվում է: է։ Օրինակ, [[Մուսասիր]]ից թալանված ավարի ցուցակում [[Ասորական]] թագավոր [[Սարգոն II]] հիշատակում է 130 բազմերանգ [[վուշ]]ե և [[բրդյա]] [[տունիկա]]ների մասին: մասին։ Գտնվել են նաև ուրարտական և ասորական [[կավ]]ե [[սեպագիր]] ցուցանակներ` պատրաստի բրդի և բրդյա ապրանքների թվարկումներով: թվարկումներով։ Հնագետները հայտնաբերել են նաև բեռիկ, [[ջուլհակի հաստոց]], [[իլիկ]], [[ճախարակ]], [[կարի ասեղ]], ինչպես նաև հազիվ պահպանված ուրարտական [[կտորեղեն]] մասնիկներ:մասնիկներ։

|+ [[Ջուլհակություն]]ը Ուրարտուում<br /><span class="subcaption">[[Երևան]]ի [[«Էրեբունի» թանգարան]]ի նյութերով:նյութերով։ </span>

| align="center"|[[Թեյշիբաինի]]ի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված կտորեղենի մնացորդներ:մնացորդներ։