«Վաչուտյաններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Վաչուտյաններ''', իշխանական տուն միջնադարյան Հայաստանում, գործել են [[1200]]-[[1350]]-ական թթ-ին, եղել են Արարատյան կողմնակալության հրամանատար-կողմնակալներ, [[Արագածոտն]]-[[Նիգ]] ([[Ապարան]]) գավառների սյուզերեն տերեր, կրել են [[իշխանաց-իշխան]] տիտղոս-կոչում: կոչում։

13-րդ դարի սկզբներին [[Զաքարե Բ]] և [[Իվանե Ա]] [[Զաքարյաններ]]ի ազատագրական արշավանքների ընթացքում վերականգնված Հայաստանի ինքնիշխան պետությունում ([[Զաքարյան Հայաստան]]ի անկախ պետություն) առաջ քաշած իշխանական տոհմերից էր Վաչուտյանների նորաստեղծ իշխանական ընտանիքը, որին վիճակված էր շուրջ մեկուկես հարյուրամյակ իշխել պատմական [[Նիգ]]-[[Արագածոտն]]ի (ներկայիս [[Արագածոտնի մարզ]]ի [[Ապարան]]-Արագածի և [[Աշտարակ]]ի տարածաշրջաններ) հողերին:հողերին։ Հավանաբար [[1205]]/[[1206]] թթ-ին [[Զաքարե Բ]] և [[Իվանե Ա]] [[Զաքարյաններ]]ը իրենց ստեղծած պետության իշխանական-վարչական բաժանում իրականացրեցին և ի թիվս այլ միավորների ստեղծեցին նաև [[Արարատյան կողմնակալություն]]ը` ներկայիս [[Արարատյան դաշտ]]ի և [[Արագած]] սարի [[Հառիճ]]-[[Ապարան]]-[[Աշտարակ]]-[[Թալին]] հատվածի, [[Արա լեռ]]ը և նրա հարակից հողատարածքների ընդգրկմամբ ու այդ կողմնակալության կողմնակալ-հրամանատար նշանակեցին զորավար [[Վաչե Ա]] Վաչուտյանին շնորհելով նրան [[իշխանաց-իշխան]] տիտղոս-կոչումը: Ամենայն հավանականությամբ [[Վաչե Ա]]-ն սերում էր Հյուսիսային Հայաստանի տարածքից: Նրա հայրն էր Սարգիսը, պապը՝ Վաչուտը: Այս Վաչուտի անունից էլ նորաստեղծ իշխանական ընտանիքը ստացել է Վաչուտյաններ տոհմանունը: Վաչուտյան իշխանները մինչև [[1236]] թ-ը, մինչև մոնղոլների կողմից [[Զաքարյան Հայաստան]]ի նվաճումը, և մոնղոլների օրոք` [[1236]]-[[1350]]-ական թթ-ին, ծառայել են նախ Հայաստանի պետականության ամրապնդման գործին, ապա հայրենի [[Նիգ]]-[[Ապարան]] - [[Աշտարակ]] տարածքները մոնղոլական ասպատակություններից զերծ պահելու գործին:գործին։ [[Վաչե Ա]]-ն և իր կինը՝ [[Հասանի դուստր Մամախաթուն]] իշխանուհին, ինչպես նաև նրանց հաջորդողները՝ [[Քուրդ Ա]]-ն և իր կինը՝ [[Դսեղ]]ի Մամիկոնյան-Համազասպյան Մարծպան իշխանի դուստր [[Խորիշահ]]ը, Վաչե Բ-ն, Հասանը, Դավիթը, [[Քուրդ Բ]]-ն և իր կին՝ [[Զաքարյաններ]]ի տոհմից Ամիրպեկի դուստր [[Խուանդ խաթուն]]ը, [[Թեոյդոս]]ը [[Նիգ]]-[[Ապարան]] - [[Արագածոտն]] հայրենի իշխանատիրույթում իշխել են [[1206]] թ-ից մինչև [[1350]]-ական թվականները:թվականները։

Տոհմի ազդեցիկ և հայտնի իշխանապետերն են զորավար, տոհմի հիմնադիր, [[իշխանաց-իշխան]] [[Վաչե Ա]] [[Ամբերդ]]եցին, նրա որդի [[իշխանաց-իշխան]] [[Քուրդ Ա]]-ն, [[Վաչե Ա]]-ի ծոռը՝ [[իշխանաց-իշխան]] [[Քուրդ Բ]] [[Ամբերդ]]եցին, վերջինիս որդին` [[իշխանաց-իշխան]] [[Թեոյդոս]] Չրքին [[Ամբերդ]]եցին:եցին։

[[1205]]/[[1206]] - [[1236]] թթ-ին [[Վաչե Ա]] իշխանաց-իշխանը իշխանատիրույթի մայրաքաղաք է դարձրել վերականգնված [[Ամբերդ]] բերդաքաղաքը:բերդաքաղաքը։ [[1236]] թ-ին, մոնղոլների կողմից [[Ամբերդ]]ը մասնակիորեն ավերելուց հետո, տոհմի նոր գահերեց [[Քուրդ Ա]] [[իշխանաց-իշխան]]ը իշխանատիրույթի մայրաքաղաք է դարձրել Վարդենիս գյուղը:գյուղը։ Նա այստեղ կառուցել է երկհարկանի դղյակ և պարսպապատել է այն:այն։ Պատմիչ [[Կիրակոս Գանձակեցի]]ն գրում է, որ [[1254]]-[[1255]] թթ-ին [[Կարակորում]] մեկնելիս և վերադառնալիս [[Քուրդ Ա]]-ն [[Վարդենիս (գյուղ)]]ում հյուրընկալել է [[Կիլիկյան Հայաստան]]ի [[Հեթում Ա]] թագավորին:թագավորին։ [[1300]]-ական թթ-ին իշխանատիրույթի գահերեց [[Քուրդ Բ]] [[իշխանաց-իշխան]]ը և նրան հաջորդած [[Թեոյդոս]] [[իշխանաց-իշխան]]ը մայրաքաղաք են դարձրել [[Կարբի]] գյուղաքաղաքը վերակառուցելով տեղի բերդը:բերդը։

Միջնադարի իշխանական մյուս գերդաստանների նման Վաչուտյաններն էլ ունեին իրենց զինանշանը:զինանշանը։ Զինանշանների օրինակներ պահպանվել են Վաչուտյանների հոգևոր կենտրոններում` [[Հովհաննավանք]]ում, [[Սաղմոսավանք]]ում, [[Կարբի]]ում, մայրաքաղաք [[Ամբերդ]]ում, ինչպես նաև [[Մակարավանք]]ում, [[Նոր Վարագավանք]]ում, Գեղարդավանքում, [[Վայոց ձոր]]ի Վերնաշեն գյուղի Սպիտակավոր եկեղեցում:եկեղեցում։ Հայրենի իշխանատիրույթում դրանց առկայությունը բնական երևույթ է, իսկ հայրենի տիրույթներից դուրս դրանց լինելը [[Վաչե Ա]]-ի և նրա ժառանգների կողմից այդ կառույցներին կատարված նյութական աջակցություն ցույց տալու արդյունք է:է։ [[Հովհաննավանք]]ում գտնվել է զինանշանի երկու օրինակ /դրանցից մեկն այժմ պահվում է Հայաստանի պատմության թանգարանում, մյուն ագուցված է Կաթողիկե եկեղեցու հարավային ճակտոնի քիվի տակ:տակ։ Հայաստանի պատմության թանգարանում գտնվող սալաքարի վրա քանդակված են գլխով դեպի աջ դարձած արու և էգ արծիվներ, որոնցից արուն կանգնած է էգի մեջքին և կտցով շոյում է վերջինիս վիզը:վիզը։ Այստեղ արտահայտված է սիրո, հավատարմության խորհուրդը և գործնականում գովերգում է արուի և էգի /տղամարդու և կնոջ, այս դեպքում` [[Վաչե Ա]]-ի և [[Հասանի դուստր Մամախաթուն]]ի/ միությունը:միությունը։ Որ Վաչուտյանները զինանշանում այդ են ցանկացել շեշտել, ապացուցում են արծիվների գլխամասից դեպի աջ պատկերված հավերժության խորհրդանիշ մեծ և փոքր կենաց ծառերը:ծառերը։ Նույն պատկերն առկա է նաև Կաթողիկե եկեղեցու հարավային ճակտոնի քանդակում, միակ տարբերությունն այն է, որ այս հարթաքանդակի թռչունների մարմինները ձևավորված են թեփուկաքանդակով:թեփուկաքանդակով։ Հայրենի տիրույթից դուրս եղած բոլոր չորս քանդակներն էլ Հովհաննավանքի զինանշանի կրկնությունն են:են։ [[Վաչե Ա]]-ից հետո շեշտադրումը փոխվել է և այլուր առկա են պոչի վրա հենված ճանկող արծիվների պատկերներ:պատկերներ։

Վաչուտյանները խնամիական կապերով կապվել են Համազասպյան-Մամիկոնյան, Ուքանանց, [[Զաքարյաններ]]ի, [[Խաչեն]]ի ֆեոդալական տների հետ:հետ։

Նրանց կողմից կառուցվել են [[Ամբերդ]]ի նոր դղյակը, [[Ամբերդ]] բերդաքաղաքի նոր բուրգավոր պարիսպները, [[Կարբի]]ի բերդը, [[Հովհաննավանք]]ի, [[Սաղմոսավանք]]ի, [[Տեղեր]]ի, [[Ուշի]]ի ([[Աշտարակ]]), [[Աստվածընկալ]]ի, [[Եղիպատրուշ]]ի ([[Ապարան]]) վանական համալիրները, [[Կարբի]]ի հաղթակամար զանգակատունը ([[Աշտարակ]]), [[Արա (գյուղ)]]ի, [[Լուսագյուղ (Արագածոտնի մարզ)]]ի իջևանատները, [[Թեղենյաց վանք]]ի որոշ շինություններ ([[Ապարան]]), [[Աշտարակ]]ի կամուրջը (այժմ այդ կամրջի ձախակողմյան խելը պահպանվել է [[1664]] թ-ին կառուցված կամրջից մի քանի քայլ հեռավորությամբ):։ [[1243]] թվականին [[Ամենայն Հայոց կաթողիկոս]]ի կոնդակով իշխանատիրույթի հոգևոր կենտրոնում՝ [[Հովհաննավանք]]ում հաստատվել է եպիսկոպոսական աթոռ, որը ավելի ուշ՝ [[1441]] թ-ին կարևոր դերակատարություն է ունեցել Մայր աթոռը [[Կիլիկիա]]յից [[Էջմիածին]] վերադարձնելու գործում:գործում։ Վաչուտյանների տիրույթում են գործել [[Թեղենյաց վանք]]ի բարձրագույն տիպի համալսարանը, [[Սաղմոսավանք]]ի, [[Հովհաննավանք]]ի բարձր տիպի դպրանոցները:դպրանոցները։ Իշխանատիրույթի այս և այլ ուսումնական հաստատություններում ու վանքերում գրվել ու ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր:ձեռագրեր։ [[1213]] թ-ին ստեղծված [[Սաղմոսավանք]]ի գրատան գրացուցակում նշված է 150-ից ավելի ձեռագիր գրքերի անուններ, սակայն դրանցից մեր օրերն են հասել միայն մի քանիսը:քանիսը։ [[Սաղմոսավանք]]ի նման ձեռագրերի հավաքածուներ են ունեցել նաև [[Տեղեր]]ի, [[Կարբի]]ի, [[Աստվածընկալ]]ի, [[Եղիպատրուշ]]ի եկեղեցիները, որոնցից որևէ ձեռագիր չի հասել մեր օրերը:օրերը։ Եպիսկոպոսանիստ [[Հովհաննավանք]]ի և համալսարանական [[Թեղենյաց վանք]]ի գրչակենտրոններից միասին վերցրած մեր օրերն են հասել շուրջ մեկուկես տասնյակ ձեռագրեր:ձեռագրեր։

* [[Տիգրան Պետրոսյանց]], Վաչուտյաններ /մենագրություն/:։ Երևան, [[2001]] թ., 364 էջ:էջ։

* [[Տիգրան Պետրոսյանց|Տիգրան Հայազն]], Հայկական իշխանական զինանշանները:զինանշանները։ Երևան, [[2005]] թ., էջ 54-58:58։

* [[Տիգրան Պետրոսյանց|Տիգրան Հայազն]], Տիկնայք փափկասուն Հայոց աշխարհի:աշխարհի։ Երևան, [[2005]] թ., էջ 57, 58, 70, 72, 76:76։