|
}}
'''Խաչենի իշխանություն''', հայ ավատական վարչա-քաղաքական կազմավորում Հայաստանում, [[X դար|X]]—[[XVII դար|XVII]] դարերում՝ նախկին Ծավդեք-Արցախի նախարարական-իշխանական տան տոհմաճյուղերի գլխավորությամբ:գլխավորությամբ։ Արաբ, տիրապետության վերջին շրջանում ([[IX դար]]ի վերջ) [[Գանձակ]]ում գոյացած քուրդ-մահմեդական ամիրայությունը յուրացրել էր Ուտիքի մի շարք գավառներն ու Արցախի [[Մուխանք|Մուխանք գավառը]], և Բագրատունիների թագավորության օրոք արդեն նախկին Ծավդեք-Արցախի նախարարական տունը, բաժանված երկու ճյուղի, հիմնականում իշխում էր նահանգի լեռնային ու նախալեռնային տարածքում:տարածքում։ Եթե նահանգի արևելյան եզրը հասնում էր Մուխանք (Միլ-Մուղան) դաշտին, ապա արևմուտքում այն ընդգրկում էր Գեղամա ([[Սևան]]) լճի ամբողջ արևելյան ափը՝ Սոդք գավառով:գավառով։ [[IX դար]]ի կեսից Խաչենի իշխանությունը տարածվում էր նաև Ուտիքի հարավային և արևմտյան գավառների վրա: Մահլ Սմբատյանի ([[IX դար]]ի I կես) գրավումների շնորհիվ Մեծ Մյունիքի հյուսիս-արևմտյան մասը (Գեղամա գավառ) նույնպես անցավ Խաչենի իշխանությանը: իշխանությանը։
[[Image:Five principalities of karabakh.png|thumb|250px|left]]
[[X դար]]ից սկսած մեծ կարևորություն է ստանում նահանգի կենտրոնական, բերդ-ամրոցներով հարուստ մասը՝ [[Խաչեն]]ը ([[Թարթառ]], Խաչեն ու [[Կարկառ]] գետերի հովիտները), որի ընդհանուր անունով էլ կոչվում էր ամբողջ իշխանությունը:իշխանությունը։ Անկախ տոհմաճյուղերի քանակից՝ Խաչենի իշխանությունը միշտ հանդես է եկել որպես մեկ ամբողջություն՝ ճյուղերից մեկի գահերեցությամբ:գահերեցությամբ։ [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ը, թվարկելով [[Հայաստան]]ի պետական կարևորագույն կազմավորումները, որոնց հետ բյուգանդական արքունիքը գրագրություն ուներ, հիշատակում է նաև Խաչենի իշխանին:իշխանին։ <ref name=Konstandin>Կոստանդին Ծիրանածին, Արարողությունների մասին, գիրք 2, գլ. 48</ref> Այս նշանակում է, որ [[Մեծ Հայք]]ի Ծավդեք-Արցախի նախարարության չընդմիջվող ժառանգորդ Խաչենի իշխանությունը շարունակում էր մնալ Հայաստանի ամենաազդեցիկ վարչական միավորներից մեկը:մեկը։ [[Մխիթար Գոշ]]ը հանձին Խաչենի իշխանությանն ու Կիլիկյան (Ռուբինյան) իշխանապետությանը տեսնում էր հայրենի թագավորության այն հզոր բեկորները, որոնց հետ էր կապում հայ ժողովրդի քաղաքական միասնության վերականգնման բաղձանքները: բաղձանքները։
Սելջուկ-թուրքերի տիրապետության դեմ մղած մարտերի և Զաքարյանների ձեռնարկած ռազմաքաղաքական միջոցառումների հետևանքով Խաչենի իշխանություն բաժանվեց նոր ճյուղավորումների. [[XII դար]]ի վերջում դրանք արդեն երեքն էին՝
* Ներքին Խաչեն,
* Հաթերք,
* Վերին Խաչեն (Ծար): ։
Այս ճյուղերի գործարար հովանավորությամբ շեն ու բարգավաճ էին մնում հոգևոր-մշակութային կենտրոններ [[Գանձասար]]ը, Դադի, [[Խադարի վանք|Խադարի ]] վանքերը, որոնցում ստեղծված գրչության կենտրոններն ու դպրատները մեծ համբավ ունեին Հայաստանում և հաջողությամբ գլխավորում էին Խաչենի իշխանության և հարակից շրջանների մշակութային կյանքը:կյանքը։
Մոնղոլական տիրապետության տևական շրջանը ծանր ազդեցություն ունեցավ Խաչենի իշխանության քաղաքական ու մշակութային կյանքի վրա: [[XIII դար]]ի 1-ին կեսին վերացավ Հաթերքի իշխանությունը, և նրա տիրույթներն անցան Ներքին Խաչենի Հասան-Զալալյաններին ու Վերին Խաչենի Դոփյաններին:Դոփյաններին։ Հակամոնղոլական շարժումները գլխավորելու համար [[1261]] թ.-ին գազանաբար սպանվեց շուրջ 40 տարի Խաչենի իշխանության գահերեց իշխան Հասան- Զալալը, որը հովանավորում էր ամբողջ Հյուսիս-Արևելյան [[Հայաստան]]ի մշակութային գործը, իսկ մոնղոլների տիրապետության առաջին շրջանում աչքի էր ընկել հայրենի իշխանությունները միավորելու, մոնղոլ տիրակալների հետ արդյունավետ բանակցություններ վարելու շրջահայաց քաղաքականությամբ:քաղաքականությամբ։ Գիտակցելով Վերին ու Ներքին Խաչենների իշխանների ազդեցիկ դերը [[Արևելյան Հայաստան]]ի քաղաքական կյանքում՝ մոնղոլ կուսակալները ջանում էին գլխատել Խաչենի իշխանությունը, մոնղոլ մեծ խանի մոտ պարբերաբար դավեր էին նյութում նրանց դեմ, նրանցից առավել ուժեղներին:ուժեղներին։ [[1387]] թ.-ին [[Լենկթեմուր]]ի հորդաները կոտորեցին հայրենիքի պաշտպանության համար ոտքի ելած Ծարի տեր Հասանին ու նրա վեց որդիներին:որդիներին։ Եվ, այսուհանդերձ, Խաչենի իշխանություն չվերացավ:չվերացավ։ Ակ-կոյունլու և կարա-կոյունլու թուրքերի դժնդակ տիրապետության շրջանի բովանդակ Հայաստանում Խաչենի իշխանությունն անընդմեջ գոյատևած միակ պետական կազմավորումն էր: Օտար տիրակալների կործանարար հարվածներից թուլացած ու մանրացած Խաչենի իշխանություն կառչած էր մնում հայրենի երկրին՝ գերագույն ջանքերով պահպանելով ազգային ինքնությունը:ինքնությունը։ [[XVI դար]]ի 2-րդ կեսի պարսկա-թուրքական պատերազմների շրջանում Խաչենի իշխանության կազմում գոյատևող գավառական մանր տոհմակից իշխանություններն արդեն ունեին որոշակի սահմաններ և քաղաքական֊տնտ եսական կյանքի ինքնուրույն բնագավառներ: Մնում էր գերագույն տիրապետողի վավերացումը, որը և կատարեց շահ [[Աբբաս I]]-ը [[1603]] թ.-ին՝ Խաչենի իշխանության գավառների իշխանավորներին օժտելով [[մելիք]]ական տիտղոսներով ու կոնկրետ իրավունքներով:իրավունքներով։
== Տես նաև ==
{{ծանցանկ}}
[[Կատեգորիա:Խաչենի իշխանություն]] ▼{{ՀՍՀ}}
▲[[Կատեգորիա:Խաչենի իշխանություն]]
|
