«Մայրցամաք»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Ջնջվում է էջի ամբողջ պարունակությունը |
չ 46.71.206.177 (քննարկում) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել Legobot մասնակցի վերջին տարբերակին։ |
||
Տող 1.
[[Պատկեր:Continental models-Australia.gif|մինի|300px]]
[[Պատկեր:Pangea animation 03.gif|thumb|250px|Մայրցամաքների անջատումը [[Պանգեյ]]ից]]
[[Պատկեր:Plates tect2 en.svg|thumb|right|Լիթոսֆերային սալերը կամ պլատֆորմները և դրանց շարժի ուղղությունները]]
'''Մայրցամաք''', երկրակեղևի խոշոր հատված է, որի մակերևույթի մեծ մասը գտնվում է համաշխարհային օվկիանոսի (այսինքն ծովի մակարդակից) մակարդակից բարձր` ցամաքի տեսքով:
Մայրցամաքների թիվը 6-ն է: Դրանք են.
* [[Եվրասիա]]
* [[Աֆրիկա]]
* [[Հյուսիսային Ամերիկա]]
* [[Հարավային Ամերիկա]]
* [[Անտարկտիդա]]
* [[Ավստրալիա]]:
Ի տարբերություն մայրցամաքների` [[աշխարհամաս]]երը, որոնք կրկին 6-ն են, ընդգրկում են նաև մոտակա կղզիները:
Եվրասիան ընդգրկում է 2 աշխարհամաս` [[Եվրոպա]] և [[Ասիա]]: Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաները միավորվում են Ամերիկա աշխարհամասի մեջ: Իսկ Ավստրալիա մայրցամաքը մտնում է [[Ավստրալիա և Օվկիանիա]] աշխարհամասի մեջ: Աֆրիկան և Անտարկտիդան հիմնականում համընկնում են, չհաշված կղզիների պահը:
Արտասահմանյան որոշ մասնագետներ այլ դասակարգումներ են տալիս, սակայն դրանք վիճարկելի են և ընդունելի չեն ՀՀ-ում, այդ իսկ պատճառով դրանց նկարագրությանը չենք անրադառնում, դրանց մասին կարող եք ծանոթանալ այլալեզու վիքիներում:
== Մայրցամաքների ձևավորման էվոլուցիա ==
Մոտ 250 մլն. տարի առաջ Երկրագնդի վրա կար մեկ մայրցամաք` Պանգեյը, որի մակերեսը մոտավորապես հավասար էր ժամանակակից ցամաքային տարածքի մակերեսին: Այդ սուպերմայրցամաքը ողողվում էր Պանտալասս օվկիանոսով: Սակայն մոտ 200 մլն. տարի առաջ Պանգեյը բաժանվեց 2 նոր մայրցամաքների` Գոնդվանայի և Լավրազիայի, որոնց միջև առաջացավ Թետիս օվկիանոսը: Թետիսը գտնվում էր ժամանակակից Միջերկրական, Սև, Կասպից ծովերի, Պարսից ծոցի և հարակից այլ տարածքների տեղում: Հետագայում արդեն սկսվեցին մասնատվել Գոնդվանան և Լավրազիան: Սկզբից Գոնդվանայից անջատվեց ցամաքի մի խոշոր հատված, որը սկսեց շարժվել դեպի հարավ-արևելք: Հետագայում այն բաժանվեց 2 ոչ հավասար մասերի` Անտարկտիդայի, որը շարժվեց դեպի հարավ և Ավստրալիայի, որը շարժվեց դեպի հյուսիս:Գոնդվանայի մյուս մասը բաժանվեց մի քանի պլատֆորմների, որոնցից ամենախոշորներն են` Աֆրիկյանը և Հարավամերիկյանը, որոնք իրարից հեռանում են տարին մոտ 2 սմ :
Լավրազիան բաժանվեց 2 պլատֆորմների` Հյուսիսամերիյան և Եվրասիական: Ի տարբերություն այլ մայրցամաքների, որոնց հիմքում ընկած է մեկ պլատֆորմ` Եվրասիան ձևավորվել է 3 պալտֆորմներից` Եվրասիական, Հնդկակական և Արաբական, սակայն Եվրասիական պլատֆորմը այժմ իր մեջ ընդգրկում է` Արևելաեվրոպական, Սիբիրական, Չին-կորեական պլատֆորմները: Արաբական և Եվրասիական պլատֆորմների միացման պրոցեսի արդյունքում ձևավորվեցին [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ը և [[Կովկաս]]ը:
== Եվրասիա ==
Ամենամեծ մայրցամաքն է, կազմված է Եվրոպայից և Ասիայից: Եվրասիա անվանումը տվել է ավստրիացի երկրաբան Է.Զյուսը 1883 թվականին:
Տարծությունը կղզիների հետ 53.4 միլիոն քառ. կմ: Ծայրակետերն են` հյուսիսիում Չելյուսկին, հարավում Պիայ, արևելքում Դեժնևի, արևմուտքում Ռոկա հրվանդանները: Եվրասիայի ափերը ողողում են մոլորակի 4 օվկիանոսների ջրերը: Հյուսիսային Ամերիկայից բաժանվում է Բերինգի նեղուցով, Ավստրալիայից` Ավստրալիա-ասիական ծովերով, Աֆրիկայից` Ջիբրալթարի նեղուցով, Միջերկրական և Կարմիր ծովերով, Աֆրիկայի հետ կապված է Սուեզի ջրանցքով: Եվրոպան Ասիայից պայմանականորեն բաժանվում է Ուրալյան լեռների արևելյան ստորոտներով, էմբա գետով, Կասպից ծովով, կումա և Մանիչ գետերով մինչև Դոնի գետաբերան:
== Եվրոպա ==
Տարածությունը կղզիների հետ` - 10 միլիոն 507 հազար քառ. կմ։ Կղզիների տարածքը` 730 հազար քառ. կմ։ Ափագծի երկարությունը` 38 հազար կմ։ Ամենաբարձր կետը ծովի մակարդակից` 5642 մ (Էլբրուս)։ Ամենացածր կետը` 28 մ (Կասպից ծով)։ Մայրցամաքի ծայրակետերն են` հյուսիսում Նորդկին, հարավում Մառոքի, արևմուտքում Ռոկա հրվանդանները, արևելքում Բայդարայի խորշը։
{| class="wikitable"
|-
! Գետեր !! երկարությունը կմ-ով
|-
| [[Վոլգա]] || 3531
|-
| [[Դանուբ]] || 2857
|-
| [[Ուրալ]] || 2428
|-
| [[Դնեպր]] || 2200
|-
| [[Դոն]] || 1870
|-
| [[Պեչորա]] || 1809
|-
| [[Հռենոս]] || 1320
|-
| [[Հս.Դվինա]] || 1302
|-
| [[Էլբա]] || 1165
|-
| [[Վիսա]] || 1068
|-
| [[Արևմտ. Դվինա]] || 1020
|-
| [[Լուար]] || 1020
|-
| [[Տախո]] || 1007
|-
| [[Նևա]] || 937
|-
| [[Մաաս]] || 925
|-
| [[Օդեր]] || 912
|-
| [[Էբրե]] || 910
|-
| [[Ռոն]] || 912
|-
| [[Սեն (գետ)|Սեն]] || 776
|-
| [[Պո]] || 652
|-
| [[Թեմզա]] || 334
|}
{| class="wikitable"
|-
! <big>Լճեր</big> !!
|-
| '''Անուն''' || '''Մակերեսը քառ. կմ-ով''' || '''Ամենամեծ խորությունը` մետրերով'''
|-
| [[Կասպից ծով]] || 371000 || 1025
|-
| [[Լադոգա]] || 17700 || 215
|-
| [[Օնեգա]] || 9720 || 100
|-
| [[Վեներ]] || 5585 || 100
|-
| [[Չուդ]] || 3550 || 15
|-
| [[Վետտերի]] || 1912 || 120
|-
| [[Սայմա]] || 1800 || 58
|-
| [[Մելարեն]] || 1140 || 60
|-
| [[Ինարի]] || 1050 || 60
|-
| [[Բալատոն]] || 596 || 11
|-
| [[Ժնև]] || 582 || 310
|-
| [[Բոդեն]] || 538 || 252
|-
| [[Գարդա]] || 370 || 346
|-
| [[Սկադար]] || 356 || 12
|-
| [[Պրեսպա]] || 285 || 54
|}
{| class="wikitable"
|-
! Կղզիներ !! Տարածությունը քառ. կմ-ով
|-
| [[Մեծ Բրիտանիա]] || 230000
|-
| [[Իսլանդիա]] || 103000
|-
| [[Իռլանդիա]] || 84000
|-
| [[Նոր Երկիր]] || 82600
|-
| [[Շպիցբերգեն]] || 62000
|-
| [[Սիցիլիա]] || 26700
|-
| [[Սարդինիա]] || 24100
|-
| [[Ֆրանց Իոսիֆի]] || 16100
|-
| [[Կորսիկա]] || 8720
|-
| [[Կրետե]] || 8300
|-
| [[Կոլգուև]] || 7016
|-
| [[Զելանդիա]] || 5250
|-
| [[Բալեատյան կղզիներ]] || 5000
|-
| [[էվբեյ]] || 3770
|-
| [[Մալյորկա]] || 3410
|-
| [[Վայգաչ]] || 3383
|-
| [[Գոտլանդ]] || 2960
|-
| [[Սաարեմա]] || 2714
|-
| [[Էլանդ]] || 1346
|-
| [[Կերկիրա]] || 592
|-
| [[Վերիխոլմ]] || 588
|-
| [[Մալթա]] || 246
|}
{| class="wikitable"
|-
! <big>Լեռնագագաթնները</big> !!
|-
| || բարձրությունը մետրերով || գտնվելու վայրը
|-
| [[Էլբրուս]] || 5642 || [[Մեծ Կովկաս]]
|-
| [[Կազբեկ]] || 5033 || [[Մեծ կովկաս]]
|-
| [[Մոնբլան]] || 4807 || [[Արևմտյան Ալպեր]]
|-
| [[Մոնտե Ռոզա]] || 4634 || [[Արևմտյան Ալպեր]]
|-
| [[Գրոսգլոկներ]] || 3797 || [[Արևելյան Ալպեր]]
|-
| [[Մուլասեն]] || 3478 || [[Սիերա Նևադա]]
|-
| [[Անետո]] || 3404 || [[Պիրեններ]]
|-
| [[Մուսալա]] || 2925 || [[Բուլղարիա]]
|-
| [[Օլիմպոս]] || 2917 || [[Հունաստան]]
|-
| [[Կորիո]] || 2914 || [[Ապենիններ]]
|-
| [[Գերլախովսկյան]] || 2655 || [[Կարպատներ]]
|-
| [[Մոլդովանու]] || 2655 || [[Կարպատներ]]
|-
| [[Գալխյոլիգգեն]] || 2470 || [[Սկանդինավյան լեռներ]]
|-
| [[Բոտև]] || 2376 || [[Ստարա Պլանինա]]
|}
{| class="wikitable"
|-
! Հրաբուխներ !!
|-
| || Գտնվելու վայրը || Բարձրությունը մետրերով
|-
| [[Էտնա]] || [[Սիցիլիա]] || 3340
|-
| [[Խվաննադալսխկուկյուր]] || [[Իսլանդիա]] || 2119
|-
| [[Հեկլա]] || [[Իսլանդիա]] || 1491
|-
| [[Վեզուվ]] || [[Ապենիններ]] || 1277
|-
| [[Ստրոմբոլ]] || [[Լիպարյան կղզիներ]] || 926
|-
| [[Վուլկանո]] || [[Լիպարյան կղզիներ]] || 499
|-
|}
== Ասիա ==
Տարածությունը կղզիների հետ`44 միլիոն 363 հազար քառ. կմ: Կղզիների տարածքը 2միլիոն քառ. կմ:
Ափագծերի երկարությունը 62հազար կմ:
Ամենաբարձր կետը ծովի մակարդակից 8848 մ (Ջոմոլունգմա):
Ամենացածր կետը 395մ (Մեռյալ ծով)
Մայրցամաքի ծայրակետերն են` հյուսիսում Չելյուսկին, հարավում Պիայ, արևմուտքում Բաբա, արևելքում Դեժնև հրվանդանները:
Ամենամեծ ձգվածությունը հյուսիսից հարավ` մոտ 10.000 կմ, արևմուտքից արևելք` մոտ 18.000 կմ:
{| class="wikitable"
|-
! [[Գետեր]] !! երկարությունը կմ-ով
|-
| [[Յանցզի]] || 6300
|-
| [[Խուանխե]] || 4670
|-
| [[Մեկոնգ]] || 4500
|-
| [[Ամուր]] || 4444
|-
| [[Լենա]] || 4400
|-
| [[Ենիսեյ]] || 4092
|-
| [[Օբ]] || 3650
|-
| [[Ինդոս]] || 3180
|-
| [[Եփրատ]] || 3065
|-
| [[Սիրդարյա]] || 3019
|-
| [[Բրահմապուտրա]] || 2900
|-
| [[Սալուին]] || 2820
|-
| [[Գանգես]] || 2700
|-
| [[Ամուդարյա]] || 2540
|-
| [[Իրավադի]] || 2150
|-
| [[Սինցզյան]] || 2130
|-
| [[Կոլիմա]] || 2129
|-
| [[Տարիմ]] || 2130
|-
| [[Տիգրիս]] || 1950
|}
{| class="wikitable"
|-
! [[Լճեր]] !! Մակերեսը քառ. կմ-ով !! ամենամեծ խորութունը`
մետրերով
|-
| [[Արալյան ծով]] || 64000 || 67
|-
| [[Բայկալ]] || 31500 || 1620
|-
| [[Բալխաշ]] || 18300 || 26
|-
| [[Իսիկ-Կուլ]] || 6280 || 702
|-
| [[Դունտինխու]] || 6000 || 10
|-
| [[Ուրմիա]] || 5800 || 16
|-
| [[Կուկունոր]] || 4200 || 38
|-
| [[Վան]] || 3760 || 145
|-
| [[Պոյանխու]] || 2771 || 20
|-
| [[Խուբեունգոլ]] || 2620 || 238
|-
| [[Տուզ]] || 2500 || 2
|-
| [[Մեռյալ ծով]] || 1050 || 356
|}
{| class="wikitable"
|-
! [[Կղզիներ]] !! Տարածությունը քառ. կմ
|-
| [[Կալիմանտան]] || 735700
|-
| [[Սումատրա]] || 435000
|-
| [[Հոնսյու]] || 223000
|-
| [[Սուլեյման]] || 179416
|-
| [[Ճավա]] || 126500
|-
| [[Լուսոն]] || 105600
|-
| [[Հոկայդո]] || 77700
|-
| [[Սախալին]] || 76400
|-
| [[Շրի Լանկա]] || 65596
|-
| [[Կյուսյու]] || 42600
|-
| [[Նուր Սիբիրական կղզ.]] || 38400
|-
| [[Հյուսիսային երկիր]] || 37500
|-
| [[Թայվան]] || 35948
|-
| [[Խայնան]] || 33700
|-
| [[Թիմոր]] || 33650
|-
| [[Սիկոկու]] || 18760
|-
| [[Սերամ]] || 18200
|-
| [[Խալմախերա]] || 17990
|-
| [[Կուրիլյան կղզիներ]] || 15600
|-
| [[Սումբավա]] || 15500
|-
| [[Ֆլորես]] || 15170
|-
| [[Փալավան]] || 11800
|-
| [[Բանկա]] || 11600
|-
| [[Սումբա]] || 11200
|-
| [[Կիպրոս]] || 9250
|-
| [[Վրանգել]] || 7270
|-
| [[Կարագինյան]] || 2120
|-
| [[Մեծ Շանտար]] || 2000
|-
| [[Օկինավա]] || 1250
|}
{| class="wikitable"
|-
! [[Լեռնագագաթներ]] !! բարձրությունը մետրերով !! գտնվելու վայրը
|-
| [[Էվերեստ]] || 8848 || [[Հիմալայներ]]
|-
| [[Չոգորի]] || 8611 || [[Կարակորում]]
|-
| [[Դխաուլագիրի]] || 8221 || [[Հիմալայներ]]
|-
| [[Նանգապարբի]] || 8126 || [[Հիմալայներ]]
|-
| [[Ուլուգմուզթագ]] || 7723 || [[Կունլուն]]
|-
| [[Տիրիչմիր]] || 7690 || [[Հինդուկուշ]]
|-
| [[Գունգաշան]] || 7590 || [[Դասյուեշան]]
|-
| [[Կուլագանգրի]] || 7554 || [[Հիմալայներ]]
|-
| [[Կոմունիզմի պիկ]] || 7495 || [[Պամիր]]
|-
| [[Հաղթանակի պիկ]] || 7439 || [[Տյան-Շան]]
|-
| [[Նենչեն-Տանգլա]] || 7090 || [[Նենչեն-Տանգլա]]
|-
| [[Նասուդան- Ուլան]] || 6096 || [[Տանգլա]]
|-
| [[Մեծ Արարատ]] || 5165 || [[Հայկական լեռնաշխարհ]]
|-
| [[Զերդկուխ]] || 4548 || [[Զագրոս]]
|-
| [[Բելուխա]] || 4506 || [[Ալթայ]]
|-
| [[Կաչկար]] || 3937 || [[Պոնտական լեռներ]]
|-
| [[Դեմիր Կազիկ]] || 3726 || [[Տավրոս]]
|}
{| class="wikitable"
|-
! [[Հրաբուխներ]] !! գտնվելու վայրը !! բարձրությունը մետրերով
|-
| [[Դեմավենդ]] || [[Էլբրուս]] || 5604
|-
| [[Կլյուչևսկայա սոպկա]] || [[Կամչատկա]] || 4750
|-
| [[Կերինչի]] || [[Սումատրա]] || 3805
|-
| [[Ֆունձիյամա]] || [[Հոնսյու]] || 3776
|-
| [[Սեմերու]] || [[Ճավա]] || 3676
|-
| [[Սլամետ]] || [[Ճավա]] || 3428
|-
| [[Ռաունգ]] || [[Ճավա]] || 3332
|-
| [[Ապո]] || [[Մինդանաո]] || 2954
|-
| [[Ասո]] || [[Կյուսյու]] || 1592
|-
| [[Կրակատաու]] || [[Զոնդյան կղզիներ]] || 813
|}
== Աֆրիկա ==
Տարածությունը կղզիների հետ` 30 միլիոն 319 հազար քառ. Կմ:
Կղզիների տարածքը` 1 միլիոն քառ. Կմ:
Ափագծի երկարությունը` 30 հազար 500 կմ;
Ամենաբարձր կետը ծովի մակերևույթից` 5895 մ (Կիլիմանջարո)
Ամենացածր կետը` 153 մ (Ասսալ լիճ)
Մայրցամաքի ծայրակետերը` հյուսիսում Աբյադ, հարավում Ասեղի, արևմուտքում Ալմադի, արևելքում Ռաս Խաֆուն հրվանդաններ:
Խոշոր ծոցերն են` Գվինեական և Սիդրա:
{| class="wikitable"
|-
! [[Գետեր]] !! երկարությունը կիլոմետրերով
|-
| [[Նեղոս]] || 6671
|-
| [[Կոնգո]] || 4370
|-
| [[Նիգեր]] || 4160
|-
| [[Զամբեզի]] || 2660
|-
| [[Օրանժ]] || 1860
|-
| [[Օկավանգո]] || 1800
|-
| [[Լիմպոպո]] || 1600
|-
| [[Վոլտա]] || 1430
|-
| [[Սենեգալ]] || 1430
|-
| [[Շարի]] || 1400
|-
| [[Ռուֆիջի]] || 1400
|-
| [[Ռուվումա]] || 800
|}
{| class="wikitable"
|-
! [[Լճեր]] !! մակերեսը` քառ կմ.-ով !! ամենամեծ
խորությունը մետրերով
|-
| Արալյան ծով || 64000 || Վանդակի տեքստ
|-
| Բայկալ || 31500 || Վանդակի տեքստ
|-
| Բալխաշ || 18300 || Վանդակի տեքստ
|-
| Իսիկ-Կուլ || 6280 || Վանդակի տեքստ
|-
| Դունտինխու || 6000 || Վանդակի տեքստ
|-
| Ուրմիա || 5800 || Վանդակի տեքստ
|-
| Կուկունոր || 4200 || Վանդակի տեքստ
|-
| Վան || 3760 || Վանդակի տեքստ
|-
| Պոյանխու || 2771 || Վանդակի տեքստ
|-
| Խուբեունգոլ || 2620 || Վանդակի տեքստ
|-
| Տուզ || 2500 || Վանդակի տեքստ
|-
| Մեռյալ ծով || 1050 || Վանդակի տեքստ
|}
== Ավստրալիա եվ Օվկիանիա ==
Ւնդհանուր տարածությունը` 8 միլիոն 511 հազար քառ. կմ;
Ավստրալիայի տարածքը` 7 միլիոն 687 հազ. Քառ. կմ;
Ավստրալիայի ափագծի երկարությունը` 19 հազար 700 կմ;
Ամենաբարձր կետը ծովի մակերևույթից` 2230 մ (Կոսցյուշկո լեռ)
Ծայրակետերը`հյուսիսում Յորքի, հարավում Հարավ-արևելյան, արևելքում Բայրոնի, արևմուտքում Ստիպ-Պոինտի հրվանդաններ;
Ամենամեծ գետը` Մուրրյ (Դարլինգի հետ) – 3750 կմ;
== Աղբյուր ==
* Ալբերտ Փարսադանյան «Գիտելիքների շտեմարան»
* [http://www.gerforum.com/ ԳերՖորում]
{{Անավարտ}}
== Ծանոթագրություններ ==
* «Աշխարհը և Հայաստանը» աշխարհագրական ատլաս, Լ. Վալեսյան և այլոք, Երևան 2003թ.:
* [http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RMgylwoqo Մայրցամաքների ցանկ և սահմանում]
* [http://geography.kz/slovar/materiki/ Մայրցամաքների ցանկը և նկարագիրը]
* [http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA Մայրցամաքների պատմության մասին]
* [http://geography.kz/slovar/obrazovanie-okeanov-i-materikov/ Մայրցամաքների ձևավորման մասին]
{{Տարածաշրջաններ}}
[[Կատեգորիա:Մայրցամաքներ| ]]
{{Link GA|fr}}
| |||