Սլոնիմի գետտո (1941 թվականի օգոստոս – 1942 թվականի դեկտեմբեր), հրեական գետտո, Բելառուսի Գրոդնոյի մարզի Սլոնիմ քաղաքի հրեաների հարկադիր վերաբնակեցման վայր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի տարածքի գրավման ժամանակ հրեաների հետապնդման և ոչնչացման գործընթացում:

Սլոնիմի գետտո
Գետտոները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Խմբագրել Wikidata
Թեմայով վերաբերում էՀոլոքոստ Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրԲելառուս Խմբագրել Wikidata
Վարչատարածքային միավորԳրոդնոյի մարզ
 • Slonimski rajon
  • Սլոնիմ Խմբագրել Wikidata
ՎայրՍլոնիմ, Գրոդնոյի մարզ Խմբագրել Wikidata
Կոորդինատներ53°5′49″N 25°19′29″E Խմբագրել Wikidata
Քարտեզ

Սլոնիմի օկուպացիա և գետտոյի ստեղծում

խմբագրել

1939 թվականի սեպտեմբերին նացիստական Գերմանիայի կողմից Լեհաստանի գրավումից հետո Սլոնիմում հրեաների թիվն ավելացել է Լեհաստանից փախստականների հաշվին և հասել 27000-ի, որը կազմել է բնակչության ընդհանուր թվի գրեթե 80 %-ը[1][2][3]։

Քաղաքը գերմանական օկուպացիայի տակ մնացել է երեք տարի՝ 1941 թվականի հունիսի 26-ից (24[4], 25[1][5]) մինչև 1944 թվականի հուլիսի 10-ը[6][7]: Կարմիր բանակի արագ նահանջելու պատճառով Բելառուսի արևմտյան մասի հրեաները ճնշող մեծամասնությունը պարզապես չի հասցրել տարհանվել[2]։

Սլոնիմում հրեական հարցի վերջնական լուծման նացիստական ծրագիրը, ինչպես և այլուր, սկսվել է հրեաների համար սահմանափակող միջոցների ներդրմամբ: Քաղաքը գրավելուց անմիջապես հետո օկուպացիոն իշխանությունները մահվան սպառնալիքով հրեաներին հրամայել են հագուստի վրա կարել վեցաթև աստղեր[8][9], իսկ բոլոր տղամարդկանց հրահանգվել է գիշերել միայն սինագոգի շենքում։ Այնուհետև գերմանացիները հրեաներին ստիպել են ստեղծել յուդենրատ, որի առաջին կազմը շուտով գնդակահարվել է[4][3]։ Հրեական համայնքին ստիպել են վճարել երկու միլիոն ռուբլի ռազմատուգանք[5][3]։

1941 թվականի հուլիսի 17-ին (14[10]) նացիստները քաղաքի ծայրամասում սպանել են 1200 հրեաների[1][5][11][12]։

1941 թվականի օգոստոսի կեսերին (սեպտեմբերին[9], 1941 թվականի դեկտեմբերի 24-ին[1][13]) Սլոնիմի և մոտակա քաղաքների հրեաները նացիստների կողմից քշվել են գետտո[14][15] Շչարե գետի և Օգինսկու ջրանցքի հարակից տարածքում[1], նրանց արգելվել է դուրս գալ այնտեղից, իսկ քաղաքի ոչ հրեական բնակչությանը արգելվել է մուտք գործել այնտեղ[2][5]։

1942 թվականին Սլոնիմի ոստիկանական կայազորը բաղկացած էր լեհական և բելառուսական ոստիկանության 300 հոգանոց ջոկատից, ււկրաինական 300 հոգանոց պատժիչ գումարտակից, լիտվական 120 հոգանոց պատժիչ գումարտակից և 30 գերմանացի ժանդարմներից[16]։

Գետտոյի ոչնչացում

խմբագրել
 
Սլոնիմում նախկին հրեական գերեզմանատան տարածքը՝ Սլոնիմի գետտոյի հրեաների և հրեա պարտիզանների հիշատակին նվիրված քարերով
 
Հուշարձան Պետրալևիչյան բլրի վրա

1941 թվականի հունիսից նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում գետտոյում սովից մահացել է 10 000 մարդ[4]։

1941 թվականի նոյեմբերի 13-14-ը գնդակահարվել են 8000-ից 9000 հրեաներ Սլոնիմից և Սլոնիմի շրջանի գյուղերից[1][4][5][17]։ Սպանությունն իրականացվել է հիմնականում Վերմախտի (727-րդ հետևակային գնդի 6-րդ վաշտ) զինվորների ձեռքով՝ ՍԴ այնզացխմբերի և բելառուս ու լեհ կոլաբորացիոնիստների մասնակցությամբ[18][19][20][3]։

1942 թվականի հունիսին Շչորսի անվան պարտիզանական ջոկատի հրամանատար Պ. Վ. Պրոնյագինը նախազգուշացրել է Սլոնիմի հրեաներին գետտոյի ամբողջական ոչնչացման պլանների մասին, կազմել է փախուստի ծրագիր, այն հանձնել բանտարկյալներին և կազմակերպել հրեաներին քաղաքից անտառ դուրսբերման գործողությունը: Սլոնիմի գետտոյի բանտարկյալներից մոտ 170 հրեաներ կարողացել են փախչել գետտոյից և միանալ պարտիզաններին[21][22][23]։

1942 թվականի հունիսի 29-ին գետտոն շրջապատել են գերմանացիներ, լիտվացի[9] և տեղի ոստիկաններ։ Յուդենրատի նախագահը սպանվել է առաջիններից մեկը։ Նացիստներն այնքան արագ են շրջափակել գետտոն, որ ընդհատակայինները չեն հասցրել հավաքվել՝ դիմադրություն ցույց տալու համար։ Բազմաթիվ բանտարկյալներ գնդակահարվել են տեղում[4][24][25]։

1942 թվականի հունիսի 29-ի ջարդից մի քանի օր անց թաքնված հրեաները սկսել են դուրս գալ թաքստոցներից և փորձել են փախչել դեպի անտառ։ Գերմանացիները հայտարարել են, որ «ակցիան» (նացիստները նման էվֆեմիզմ են օգտագործել իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանություններն անվանելու համար) ավարտված է, ողջ մնացածները կարող են այլևս չվախենալ, և իրենք նրանցից կկազմակերպեն աշխատանքային թիմեր, ինչի համար պահանջվում է սպիտակ խաչ կարել իրենց դեղին վեցաթև կարկատանների վրա։ Մի քանի հարյուր հրեաներ հավատացել են այդ խաբեությանը, գերեվարվել և գնդակահարվել[26]։

Մի քանի օր գետտոյի ոչնչացմանը մասնակցել է 18-րդ լատվիական ոստիկանական գումարտակը՝ մայոր Ռուբենիսի հրամանատարությամբ։ Սպանությունից առաջ հրեաներին ամբողջովին մերկացրել են և պոկել ոսկե ատամները։ Այդ գումարտակի կապրալ Էռնեստ Վիլնիսը լուսանկարել է զանգվածային սպանությունների տեսարանները և հետագայում վաճառել լուսանկարներ՝ յուրաքանչյուրը հինգ մարկով: Լեյտենանտ Ֆրանց Լեմեշոնոկ-Էգլայսը ցինիկաբար պարծեցել է կրակոցներից հետո. «30 մետրից ուղիղ գլխին խփելն ինձ համար շատ հեշտ է»[27][28]։

Միայն փաստաթղթավորված տվյալների համաձայն՝ մինչև 1942 թվականի հուլիսի 31-ը Սլոնիմում սպանվել է 8000 (10 000[29], 15 000[30]) հրեաներ[14]։ Պատժիչները կենդանի են թողել 150 հրեա մասնագետների, որոնց, ըստ վկաների հուշերի, «պարզապես «դուրս էին քաշում» դատապարտվածների շարքերից», իսկ նրանց ընտանիքները անմիջապես գնդակահարվել են[26]։

1942 թվականի օգոստոսի 20-ին գերմանացիները գնդակահարել են ևս 400 հրեաների, իսկ 1942 թվականի դեկտեմբերին Սլոնիմի գետտոն վերջնականապես ոչնչացվել է[31][25]։ Զանգվածային սպանությունները մեծ մասամբ տեղի են ունեցել Սլոնիմից ոչ հեռու՝ Պետրալևիչյան լեռան վրա[1][5] և Չեպելևյան դաշտերում[2]։

1942 թվականի սեպտեմբերի սկզբին Սլոնիմում դեռ ողջ էին մնացել 300 հրեաներ, որոնց սպանել են 1942 թվականի դեկտեմբերին։

Ըստ Սլոնիմի գեբիստկոմիսար Գերհարդ Էրրենի վկայության՝ օկուպացիայի առաջին 1,5 տարիների ընթացքում Սլոնիմի շրջանում սպանվել է շուրջ 25 000 հրեա[1][32]։

1942 թվականի դեկտեմբերին Սլոնիմի մոտ 271-րդ լատվիական ոստիկանական գումարտակը մասնակցել է պարտիզանների դեմ պայքարին և խաղաղ բնակչության ոչնչացմանը: Ժիրովիչի — Բիտեն — Կոսովո շրջանի վերաբերյալ գերմանական օպերատիվ հրամաններից մեկում հաղորդվել է. «Յուրաքանչյուր ավազակի, գնչուի և հրեայի դիտարկել որպես թշնամի... Գործողության տարածքում գտնվող բնակավայրերում ոչնչացվել են 2658 հրեաներ և 30 գնչուներ»[27]։

Դիմադրություն

խմբագրել

Արդեն 1941 թվականի վերջին Սլոնիմի գետտոյում կազմակերպվել է դիմադրություն. սկսել է գործել ընդհատակյա կազմակերպություն, որը ղեկավարում էր 19-ամյա Հերց Շեպետինսկին: Կապ է հաստատվել պարտիզանական շարժման և տեղական ընդհատակյա կազմակերպությունների հետ, հաջողվել է կապ հաստատել Պ. Վ. Պրոնյագինի հրամանատարության ներքո գործող մի խումբ պարտիզանների հետ[33][4][21][25]։

1942 թվականի հուլիսին՝ գետտոյի բանտարկյալների զանգվածային սպանությունների ժամանակ, հրեա երիտասարդների մի մասը դիմադրություն է ցույց տվել նացիստներին և նրանց հանցակիցներին, իսկ մոտ 500 մարդ կարողացել է փախչել անտառ, որոնց մեծ մասը միացել է պարտիզաններին[5][25]։

Փրկության դեպքեր

խմբագրել

«Ակցիաներից» մեկի ժամանակ գետտոյի բանտարկյալ Գուտերմանը բռնել է պոլիցայներից մեկից, նրա հետ դուրս նետվել բեռնատարից, որով հրեաներին տանում էին սպանության վայր, նրանից խլեց հրացանը և կարողացել զենքով թաքնվել անտառում[26]։

Հիշատակ

խմբագրել

1994 թվականին Սլոնիմում նախկին հրեական գերեզմանատան տեղում կառուցվել է հուշահամալիր՝ նվիրված Սլոնիմսկի գետտոյի սպանված հրեա բանտարկյալների հիշատակին[2][34][35]։ Հուշարձաններ են տեղադրված 1941 թվականի նոյեմբերի 14-ին, 1942 թվականի հունիսի 29-ից մինչև հուլիսի 15-ը և 1941 թվականի հուլիսի 17-ին կատարված սպանության վայրերում[36][37]։

2022 թվականին Պետրալևիչի գյուղից արևելք (Պավլովսկի գյուղական խորհուրդ) կանգնեցվել է հուշարձան՝ ի հիշատակ Սլոնիմի գետտոյի 10000 բանտարկյալների, որոնք գնդակահարվել էին նացիստների կողմից 1942 թվականի հունիս-հուլիս ամիսներին։

Հրապարակվել են Սլոնիմի սպանված հրեաների ոչ ամբողջական ցուցակները[38]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 «Спилберг снимет фильм, в котором будет упоминаться Слоним?». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Д. Русаков. Город, знакомый до слез… Արխիվացված 2011-06-28 Wayback Machine
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 909
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Шепетинский Я. И. Приговор. — Тель-Авив: Кругозор, 2002 Արխիվացված 2011-10-09 Wayback Machine
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Слоним՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  6. «Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  7. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 241, 248, 335, 339, 340
  8. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 263
  9. 9,0 9,1 9,2 Свидетельствуют палачи, 2010, էջ 94
  10. Холокост на территории СССР, 2011, էջ 909-910
  11. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 263-264
  12. Свидетельствуют палачи, 2010, էջ 15
  13. Холокост на территории СССР, 2011, էջ 910
  14. 14,0 14,1 Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 43
  15. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 266
  16. Трагедия евреев на Беларуси во время фашистской оккупации (1941—1944 гг.) Արխիվացված 2013-12-11 Wayback Machine Из книги Леонида Смиловицкого «Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944 гг.» (Тель-Авив, 2000 г.), с. 129—147
  17. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 265, 267-269
  18. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 249
  19. К. Козак. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
  20. «Трагедия евреев на Беларуси во время фашистской оккупации (1941—1944 гг.)». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  21. 21,0 21,1 Вспоминая о «белорусском Шиндлере» Արխիվացված 2013-12-24 Wayback Machine
  22. Л. Смиловицкий. Проявления антисемитизма в советском партизанском движении на примере Белоруссии, 1941—1944 гг. Արխիվացված 2014-12-13 Wayback Machine
  23. Л. Смиловицкий. Поиски спасения евреев на оккупированной территории Белоруссии, 1941—1944 гг. Արխիվացված 2012-05-15 Wayback Machine
  24. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 268
  25. 25,0 25,1 25,2 25,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 911
  26. 26,0 26,1 26,2 Воспоминания ветеранов ВОВ. Шапсай Евсей (Шая) Замилович Արխիվացված 2013-12-24 Wayback Machine
  27. 27,0 27,1 Доктор исторических наук Алексей Литвин. Советская Белоруссия. Под кодовым названием «Рига» Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine
  28. «Я помню…». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  29. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 264
  30. Свидетельствуют палачи, 2010, էջ 95
  31. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 265
  32. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 249, 258
  33. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 264, 266-267
  34. Слоним Արխիվացված 2013-04-11 Wayback Machine
  35. Холокост на территории СССР, 2011, էջ 912
  36. Holocaust in Slonim Արխիվացված 2012-05-03 Wayback Machine(անգլ.)
  37. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 281, 412
  38. «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 436-453

Աղբյուրներ

խմբագրել
Գրքեր և հոդվածներ
Լրացուցիչ գրականություն
  • П. В. Пронягин. «У самой границы», изд. Беларусь, 1979, 208 стр.
  • Г. М. Линьков. «Война в тылу врага», Государственное издательство художественной литературы, 1951, 572 стр.
  • Яков Шепетинский. «Приговор» («Военная одиссея узника гетто, партизана, фронтовика, зека»), Тель-Авив, 2002
  • Г. Левина. «Тель-Авив. Третий этаж», Минск, изд. «Асобны дах», 2005, ISBN 985-6697-98-0
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սլոնիմի գետտո» հոդվածին։