Սլոնիմի գետտո
Սլոնիմի գետտո (1941 թվականի օգոստոս – 1942 թվականի դեկտեմբեր), հրեական գետտո, Բելառուսի Գրոդնոյի մարզի Սլոնիմ քաղաքի հրեաների հարկադիր վերաբնակեցման վայր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի տարածքի գրավման ժամանակ հրեաների հետապնդման և ոչնչացման գործընթացում:
Թեմայով վերաբերում է | Հոլոքոստ ![]() | |
---|---|---|
Երկիր | Բելառուս ![]() | |
Վարչատարածքային միավոր | • Գրոդնոյի մարզ • Slonimski rajon • Սլոնիմ ![]() | |
Վայր | Սլոնիմ, Գրոդնոյի մարզ ![]() | |
Կոորդինատներ | 53°5′49″N 25°19′29″E ![]() |

Սլոնիմի օկուպացիա և գետտոյի ստեղծում
խմբագրել1939 թվականի սեպտեմբերին նացիստական Գերմանիայի կողմից Լեհաստանի գրավումից հետո Սլոնիմում հրեաների թիվն ավելացել է Լեհաստանից փախստականների հաշվին և հասել 27000-ի, որը կազմել է բնակչության ընդհանուր թվի գրեթե 80 %-ը[1][2][3]։
Քաղաքը գերմանական օկուպացիայի տակ մնացել է երեք տարի՝ 1941 թվականի հունիսի 26-ից (24[4], 25[1][5]) մինչև 1944 թվականի հուլիսի 10-ը[6][7]: Կարմիր բանակի արագ նահանջելու պատճառով Բելառուսի արևմտյան մասի հրեաները ճնշող մեծամասնությունը պարզապես չի հասցրել տարհանվել[2]։
Սլոնիմում հրեական հարցի վերջնական լուծման նացիստական ծրագիրը, ինչպես և այլուր, սկսվել է հրեաների համար սահմանափակող միջոցների ներդրմամբ: Քաղաքը գրավելուց անմիջապես հետո օկուպացիոն իշխանությունները մահվան սպառնալիքով հրեաներին հրամայել են հագուստի վրա կարել վեցաթև աստղեր[8][9], իսկ բոլոր տղամարդկանց հրահանգվել է գիշերել միայն սինագոգի շենքում։ Այնուհետև գերմանացիները հրեաներին ստիպել են ստեղծել յուդենրատ, որի առաջին կազմը շուտով գնդակահարվել է[4][3]։ Հրեական համայնքին ստիպել են վճարել երկու միլիոն ռուբլի ռազմատուգանք[5][3]։
1941 թվականի հուլիսի 17-ին (14[10]) նացիստները քաղաքի ծայրամասում սպանել են 1200 հրեաների[1][5][11][12]։
1941 թվականի օգոստոսի կեսերին (սեպտեմբերին[9], 1941 թվականի դեկտեմբերի 24-ին[1][13]) Սլոնիմի և մոտակա քաղաքների հրեաները նացիստների կողմից քշվել են գետտո[14][15] Շչարե գետի և Օգինսկու ջրանցքի հարակից տարածքում[1], նրանց արգելվել է դուրս գալ այնտեղից, իսկ քաղաքի ոչ հրեական բնակչությանը արգելվել է մուտք գործել այնտեղ[2][5]։
1942 թվականին Սլոնիմի ոստիկանական կայազորը բաղկացած էր լեհական և բելառուսական ոստիկանության 300 հոգանոց ջոկատից, ււկրաինական 300 հոգանոց պատժիչ գումարտակից, լիտվական 120 հոգանոց պատժիչ գումարտակից և 30 գերմանացի ժանդարմներից[16]։
Գետտոյի ոչնչացում
խմբագրել1941 թվականի հունիսից նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում գետտոյում սովից մահացել է 10 000 մարդ[4]։
1941 թվականի նոյեմբերի 13-14-ը գնդակահարվել են 8000-ից 9000 հրեաներ Սլոնիմից և Սլոնիմի շրջանի գյուղերից[1][4][5][17]։ Սպանությունն իրականացվել է հիմնականում Վերմախտի (727-րդ հետևակային գնդի 6-րդ վաշտ) զինվորների ձեռքով՝ ՍԴ այնզացխմբերի և բելառուս ու լեհ կոլաբորացիոնիստների մասնակցությամբ[18][19][20][3]։
1942 թվականի հունիսին Շչորսի անվան պարտիզանական ջոկատի հրամանատար Պ. Վ. Պրոնյագինը նախազգուշացրել է Սլոնիմի հրեաներին գետտոյի ամբողջական ոչնչացման պլանների մասին, կազմել է փախուստի ծրագիր, այն հանձնել բանտարկյալներին և կազմակերպել հրեաներին քաղաքից անտառ դուրսբերման գործողությունը: Սլոնիմի գետտոյի բանտարկյալներից մոտ 170 հրեաներ կարողացել են փախչել գետտոյից և միանալ պարտիզաններին[21][22][23]։
1942 թվականի հունիսի 29-ին գետտոն շրջապատել են գերմանացիներ, լիտվացի[9] և տեղի ոստիկաններ։ Յուդենրատի նախագահը սպանվել է առաջիններից մեկը։ Նացիստներն այնքան արագ են շրջափակել գետտոն, որ ընդհատակայինները չեն հասցրել հավաքվել՝ դիմադրություն ցույց տալու համար։ Բազմաթիվ բանտարկյալներ գնդակահարվել են տեղում[4][24][25]։
1942 թվականի հունիսի 29-ի ջարդից մի քանի օր անց թաքնված հրեաները սկսել են դուրս գալ թաքստոցներից և փորձել են փախչել դեպի անտառ։ Գերմանացիները հայտարարել են, որ «ակցիան» (նացիստները նման էվֆեմիզմ են օգտագործել իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանություններն անվանելու համար) ավարտված է, ողջ մնացածները կարող են այլևս չվախենալ, և իրենք նրանցից կկազմակերպեն աշխատանքային թիմեր, ինչի համար պահանջվում է սպիտակ խաչ կարել իրենց դեղին վեցաթև կարկատանների վրա։ Մի քանի հարյուր հրեաներ հավատացել են այդ խաբեությանը, գերեվարվել և գնդակահարվել[26]։
Մի քանի օր գետտոյի ոչնչացմանը մասնակցել է 18-րդ լատվիական ոստիկանական գումարտակը՝ մայոր Ռուբենիսի հրամանատարությամբ։ Սպանությունից առաջ հրեաներին ամբողջովին մերկացրել են և պոկել ոսկե ատամները։ Այդ գումարտակի կապրալ Էռնեստ Վիլնիսը լուսանկարել է զանգվածային սպանությունների տեսարանները և հետագայում վաճառել լուսանկարներ՝ յուրաքանչյուրը հինգ մարկով: Լեյտենանտ Ֆրանց Լեմեշոնոկ-Էգլայսը ցինիկաբար պարծեցել է կրակոցներից հետո. «30 մետրից ուղիղ գլխին խփելն ինձ համար շատ հեշտ է»[27][28]։
Միայն փաստաթղթավորված տվյալների համաձայն՝ մինչև 1942 թվականի հուլիսի 31-ը Սլոնիմում սպանվել է 8000 (10 000[29], 15 000[30]) հրեաներ[14]։ Պատժիչները կենդանի են թողել 150 հրեա մասնագետների, որոնց, ըստ վկաների հուշերի, «պարզապես «դուրս էին քաշում» դատապարտվածների շարքերից», իսկ նրանց ընտանիքները անմիջապես գնդակահարվել են[26]։
1942 թվականի օգոստոսի 20-ին գերմանացիները գնդակահարել են ևս 400 հրեաների, իսկ 1942 թվականի դեկտեմբերին Սլոնիմի գետտոն վերջնականապես ոչնչացվել է[31][25]։ Զանգվածային սպանությունները մեծ մասամբ տեղի են ունեցել Սլոնիմից ոչ հեռու՝ Պետրալևիչյան լեռան վրա[1][5] և Չեպելևյան դաշտերում[2]։
1942 թվականի սեպտեմբերի սկզբին Սլոնիմում դեռ ողջ էին մնացել 300 հրեաներ, որոնց սպանել են 1942 թվականի դեկտեմբերին։
Ըստ Սլոնիմի գեբիստկոմիսար Գերհարդ Էրրենի վկայության՝ օկուպացիայի առաջին 1,5 տարիների ընթացքում Սլոնիմի շրջանում սպանվել է շուրջ 25 000 հրեա[1][32]։
1942 թվականի դեկտեմբերին Սլոնիմի մոտ 271-րդ լատվիական ոստիկանական գումարտակը մասնակցել է պարտիզանների դեմ պայքարին և խաղաղ բնակչության ոչնչացմանը: Ժիրովիչի — Բիտեն — Կոսովո շրջանի վերաբերյալ գերմանական օպերատիվ հրամաններից մեկում հաղորդվել է. «Յուրաքանչյուր ավազակի, գնչուի և հրեայի դիտարկել որպես թշնամի... Գործողության տարածքում գտնվող բնակավայրերում ոչնչացվել են 2658 հրեաներ և 30 գնչուներ»[27]։
Դիմադրություն
խմբագրելԱրդեն 1941 թվականի վերջին Սլոնիմի գետտոյում կազմակերպվել է դիմադրություն. սկսել է գործել ընդհատակյա կազմակերպություն, որը ղեկավարում էր 19-ամյա Հերց Շեպետինսկին: Կապ է հաստատվել պարտիզանական շարժման և տեղական ընդհատակյա կազմակերպությունների հետ, հաջողվել է կապ հաստատել Պ. Վ. Պրոնյագինի հրամանատարության ներքո գործող մի խումբ պարտիզանների հետ[33][4][21][25]։
1942 թվականի հուլիսին՝ գետտոյի բանտարկյալների զանգվածային սպանությունների ժամանակ, հրեա երիտասարդների մի մասը դիմադրություն է ցույց տվել նացիստներին և նրանց հանցակիցներին, իսկ մոտ 500 մարդ կարողացել է փախչել անտառ, որոնց մեծ մասը միացել է պարտիզաններին[5][25]։
Փրկության դեպքեր
խմբագրել«Ակցիաներից» մեկի ժամանակ գետտոյի բանտարկյալ Գուտերմանը բռնել է պոլիցայներից մեկից, նրա հետ դուրս նետվել բեռնատարից, որով հրեաներին տանում էին սպանության վայր, նրանից խլեց հրացանը և կարողացել զենքով թաքնվել անտառում[26]։
Հիշատակ
խմբագրել1994 թվականին Սլոնիմում նախկին հրեական գերեզմանատան տեղում կառուցվել է հուշահամալիր՝ նվիրված Սլոնիմսկի գետտոյի սպանված հրեա բանտարկյալների հիշատակին[2][34][35]։ Հուշարձաններ են տեղադրված 1941 թվականի նոյեմբերի 14-ին, 1942 թվականի հունիսի 29-ից մինչև հուլիսի 15-ը և 1941 թվականի հուլիսի 17-ին կատարված սպանության վայրերում[36][37]։
2022 թվականին Պետրալևիչի գյուղից արևելք (Պավլովսկի գյուղական խորհուրդ) կանգնեցվել է հուշարձան՝ ի հիշատակ Սլոնիմի գետտոյի 10000 բանտարկյալների, որոնք գնդակահարվել էին նացիստների կողմից 1942 թվականի հունիս-հուլիս ամիսներին։
Հրապարակվել են Սլոնիմի սպանված հրեաների ոչ ամբողջական ցուցակները[38]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 «Спилберг снимет фильм, в котором будет упоминаться Слоним?». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Д. Русаков. Город, знакомый до слез… Արխիվացված 2011-06-28 Wayback Machine
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 909
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Шепетинский Я. И. Приговор. — Тель-Авив: Кругозор, 2002 Արխիվացված 2011-10-09 Wayback Machine
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Слоним՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
- ↑ «Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 241, 248, 335, 339, 340
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 263
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Свидетельствуют палачи, 2010, էջ 94
- ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 909-910
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 263-264
- ↑ Свидетельствуют палачи, 2010, էջ 15
- ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 910
- ↑ 14,0 14,1 Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 43
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 266
- ↑ Трагедия евреев на Беларуси во время фашистской оккупации (1941—1944 гг.) Արխիվացված 2013-12-11 Wayback Machine Из книги Леонида Смиловицкого «Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944 гг.» (Тель-Авив, 2000 г.), с. 129—147
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 265, 267-269
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 249
- ↑ К. Козак. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
- ↑ «Трагедия евреев на Беларуси во время фашистской оккупации (1941—1944 гг.)». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
- ↑ 21,0 21,1 Вспоминая о «белорусском Шиндлере» Արխիվացված 2013-12-24 Wayback Machine
- ↑ Л. Смиловицкий. Проявления антисемитизма в советском партизанском движении на примере Белоруссии, 1941—1944 гг. Արխիվացված 2014-12-13 Wayback Machine
- ↑ Л. Смиловицкий. Поиски спасения евреев на оккупированной территории Белоруссии, 1941—1944 гг. Արխիվացված 2012-05-15 Wayback Machine
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 268
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 911
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Воспоминания ветеранов ВОВ. Шапсай Евсей (Шая) Замилович Արխիվացված 2013-12-24 Wayback Machine
- ↑ 27,0 27,1 Доктор исторических наук Алексей Литвин. Советская Белоруссия. Под кодовым названием «Рига» Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine
- ↑ «Я помню…». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 264
- ↑ Свидетельствуют палачи, 2010, էջ 95
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 265
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 249, 258
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 264, 266-267
- ↑ Слоним Արխիվացված 2013-04-11 Wayback Machine
- ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 912
- ↑ Holocaust in Slonim Արխիվացված 2012-05-03 Wayback Machine(անգլ.)
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 281, 412
- ↑ «Памяць. Слонімскi раён», 2004, էջ 436-453
Աղբյուրներ
խմբագրել- Գրքեր և հոդվածներ
- Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941—1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
- Л. Смиловицкий. Гетто Белоруссии — примеры геноцида Արխիվացված 2013-12-03 Wayback Machine (из книги «Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944 гг.»
- Л. М. Драбовіч, М. Б. Касцюк, Г. К. Кісялёў i iнш. (рэдкал.), А. М. Тарсуноў (укладальнік) «Памяць. Слонімскi раён». — Мн.: БЕЛТА, 2004. — 752 с. — ISBN 985-6302-61-7(բելառուս.)
- План Слонима 1941 года (на карте также обозначено гетто)
- Н. А. Циринский. Повести о войне. Гетто
- Латышские каратели СС рассказали о массовых расстрелах нацистами детей
- Холокост на территории СССР. Энциклопедия / Гл. ред. И. А. Альтман. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: РОССПЭН, 2011. — 1143 с. — ISBN 978-5-8243-1463-2.
- Свидетельствуют палачи. Уничтожение евреев на оккупированной территории Беларуси в 1941—1944 гг. / Составители В. И. Адамушко, И. П. Герасимова, В. Д. Селеменев. — 2-е издание. — Мн.: НАРБ, 2010. — 199 с. — ISBN 978-985-6372-67-7.
- Լրացուցիչ գրականություն
- П. В. Пронягин. «У самой границы», изд. Беларусь, 1979, 208 стр.
- Г. М. Линьков. «Война в тылу врага», Государственное издательство художественной литературы, 1951, 572 стр.
- Яков Шепетинский. «Приговор» («Военная одиссея узника гетто, партизана, фронтовика, зека»), Тель-Авив, 2002
- Г. Левина. «Тель-Авив. Третий этаж», Минск, изд. «Асобны дах», 2005, ISBN 985-6697-98-0
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սլոնիմի գետտո» հոդվածին։ |