Սեբաստիան Շահումյան
Սեբաստիան Կոնստանտինի Շահումյան (փետրվարի 27, 1916, Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն - հունվարի 21, 2007, Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն[2]), խորհրդային և ամերիկյան լեզվաբան։
| Սեբաստիան Շահումյան | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | փետրվարի 27, 1916 |
| Ծննդավայր | Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | հունվարի 21, 2007 (90 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն |
| Քաղաքացիություն |  ԱՄՆ[1] |
| Կրթություն | Թբիլիսիի պետական համալսարան |
| Գիտական աստիճան | բանասիրական գիտությունների դոկտոր (1962) |
| Մասնագիտություն | լեզվաբան և փիլիսոփա |
| Աշխատավայր | Եյլի համալսարան |
 Sebastian Shaumyan Վիքիպահեստում | |
Աշխատանքները նվիրված են տեսական լեզվաբանությանը և նշանաբանությանը։ Լեզվաբանական կրթությունը ստացել է Թբիլիսիում և Մոսկվայում։ 1960-ական թվականներին եղել է ԽՍՀՄ հնչույթաբանության և քերականության կառուցվածքային մեթոդների ամենահայտնի պրոպագանդիստներից մեկը։ ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի Մոսկվայի ռուսաց լեզվի ինստիտուտի կառուցվածքային լեզվաբանության սեկտորի կազմակերպիչ (1965), որը ղեկավարել է մինչև 1975 թվականը։ 1975 թվականից՝ ԱՄՆ արտագաղթի ժամանակ, եղել է Ելի համալսարանի պրոֆեսոր[3] (1986 թվականից՝ պաշտոնաթող պատվավոր պրոֆեսոր)։ Մշակել է այսպես կոչված լեզվի «ապլիկատիվ մոդել» 1960-ականների պաշտոնական մոդելավորման հասկացությունների ոգով, հետագայում զբաղվել է նաև լեզվաբանության և նշանաբանության ավելի ընդհանուր խնդիրներով։ 1990-ական թվականներին մի քանի անգամ այցելել է Ռուսաստան և հանդես եկել դասախոսություններով։
Կենսագրություն խմբագրել
Սեբաստիան Կոնստանտինի Շահումյանը ծնվել է 1916 թվականի փետրվարի 27-ին Թիֆլիսում, որտեղ հեղափոխության նախօրեին համախմբված էին բազմաթիվ տարբեր մշակույթներ և լեզուներ, որոնց նա ծանոթացավ Ֆերդինանդ դը Սոսյուրի ընդհանուր լեզվաբանության դասընթացից։ Մանուկ հասակում նա շատ էր հիվանդանում և ստիպված էր շատ ժամանակ անցկացնել դասուսույցների հետ։ Իր մասնագիտական ուղին ընտրելիս Սեբաստիան Շահումյանը տարակուսում էր, սկզբում նա հաճախում էր քիմիայի դասընթացների տեխնիկումում, այնուհետև սովորեց գերմաներեն և անգլերեն, ի լրումն հայերենի, վրացերենի և ռուսերենի, որոնց նա արդեն տիրապետում էր։ Նրա կողմնորոշման հարցում զգալի դեր խաղաց Սոսյուրի գրքին ծանոթությունը։ Բանասիրություն է ուսանել Թբիլիսիի համալսարանում, որտեղից էլ ստացել է ավարտական դիպլոմը։ Երկրորդ աշխարհամարտն ընդհատել է նրա ակադեմիական կրթությունը․ մասնակցել է նացիստների կողմից երկու անգամ գրավված Կերչի համար մղվող մարտերին, որից հետո դիմել է իրեն առաջնագիծ ուղարկելու խնդրանքով, բայց փոխարենը նրան ծառայության են ուղարկել Մոսկվայի գլխավոր հետախուզության վարչություն (ԳՀՎ)։ ԳՀՎ-ում ղեկավարել է արտասահմանյան ռադիոհաղորդումների մշակումը։
Պատերազմից հետո, Մոսկվայում, Շահումյանը աստիճանաբար, բայց շատ համառորեն դրսևորեց իր կրքոտ հետաքրքրությունը լեզվաբանության նկատմամբ։ 1950 թվականից նա համարձակորեն սկսեց զբաղվել հնչյունաբանական բանավեճերով՝ պաշտպանելով շնորհազրկված Նիկոլայ Տրուբեցկոյի և Ռոման Յակոբսոնի (Պրահայի լեզվաբանական խմբակի կենտրոնական դեմքեր) աշխատությունները, որի համար հակառակորդները նրան հանդիմանում էին «իդեալիզմի» և «ֆորմալիզմի» համար։ Այդ օրերին Շահումյանի գործընկերները ասում էին, որ իրենք ուշադիր հետևում են Սեբաստիանի աշխատանքներին ոչ այնքան հնչյունաբանության նկատմամբ հետաքրքրությունից, որքան պարզելու համար, թե արդյոք նա նստած չէ։
Նոամ Չոմսկու աշխատանքների ազդեցության ներքո, որին նա ստիպված է եղել պաշտպանել ֆորմալիզմի մեղադրանքներից, Շահումյանն աշխատել է այսպես կոչված լեզվի կիրառական գեներատիվ մոդելի ստեղծման վրա և 1962 թվականին ստացել դոկտորի աստիճան։ 1960-ականների սկզբին նա օգնել է կազմակերպել Մոսկվայի պետական համալսարանի կառուցվածքային և կիրառական լեզվաբանության բաժինը։ Այնուհետև Շահումյանը կազմակերպել և ղեկավարել է ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի ռուսաց լեզվի ինստիտուտի կառուցվածքային լեզվաբանության սեկտորը։ Հրատարակել է մի շարք գրքեր, որոնցից շատերի համահեղինակը եղել է իր մոսկվացի գործընկեր Պոլինա Արկադևնա Սոբոլևան՝ Ռուսական լեզվի փոխակերպումների կիրառման գենետիկ մոդելը և հաշվարկը (1963), Կառուցվածքային լեզվաբանություն (1965), Ռուսաց լեզվի գեներատիվ քերականության հմունքները՝ գենոտիպիկ կառուցվածքների ներածություն (1968), Տեսական լեզվաբանության փիլիսոփայական հարցեր (1971), Կիրառական քերականությունը որպես բնական լեզվի իմաստաբանական տեսություն (1974)։ Այս բոլոր աշխատանքները թարգմանվել են անգլերեն և այլ լեզուներով։
Լինելով ակտիվ կուսակցական՝ Շահումյանն իր կուսակցական պաշտոնն օգտագործել է օգնելու և պաշտպանելու նրանց, ովքեր պաշտպանության և օգնության կարիք են ունեցել։ Նրա կուսակցական դիրքը, ինչպես նաև համաշխարհային ճանաչումն իր գիտելիքների ոլորտում նրան հնարավորություն են տվել մեկնել արտերկիր. նա այցելել է Լեհաստան, Գերմանիա և Ամերիկա, 1968 թվականին մեկ տարի անցկացրել է Էդինբուրգի համալսարանում։
1975 թվականին, ակադեմիական իշխանությունների հետ ունեցած տարաձայնությունների պատճառով 60 տարեկան հասակում, անցել է հարկադիր թոշակի և արկածախնդրություն փնտրելով ու օգտվելով այդ ժամանակ արտագաղթելու հնարավորությունից, Շահումյանը տեղափոխվել է ԱՄՆ, Ռոման Յակոբսոնի առաջարկությամբ, ով այդ ժամանակ աշխատում էր Հարվարդի համալսարանում, որպես Եյլի համալսարանի լեզվաբանական ֆակուլտետի պրոֆեսոր, որն այդ ժամանակ ղեկավարում էր Էդվարդ Ստանկևիչը։ Այդ տարիներին Ժան-Պիեռ Դեկլեի և Զլատկա Գենչևայի հետ համատեղ Շահումյանը հրատարակել է ևս երկու գիրք։ 1986 թվականին, տարիքի պատճառով, Շահումյանը ստիպված հրաժարվել է գործող պրոֆեսորի պաշտոնից, բայց մնացել է Եյլի համալսարանի վաստակավոր պրոֆեսոր։ 1987 թվականին Ինդիանայի համալսարանի հրատարակչության (Indiana University Press) կողմից լույս է ընծայվել նրա «Լեզվի նշանագիտական տեսություն» գիրքը, Շահումյանն աշխատել է «Engineering Semiotics» նախագծում Նյու Յորքում գտնվող ընկերության հետ և պարբերաբար ելույթներ ունեցել գիտաժողովների ժամանակ։ 1997 թվականին Շահումյանը ստացել է Ֆուլբրայթի հիմնադրամի դրամաշնորհ և 10 ամսով մեկնել Մոսկվա՝ գիտական աշխատանքներով զբաղվելու համար։ Մոսկվայում նրան դիմավորել են ջերմ և ոգևորությամբ։ Այնուհետև, 2005 թվականին, 89 տարեկան հասակում, նա կրկին մեկնել է Մոսկվա՝ ստանալով Ֆուլբրայթի հերթական դրամաշնորհը։ 2006 թվականին հրատարակվել է նրա վերջին գիրքը՝ «Նշաններ, միտք և իրականություն» (Ջոն Բենջամինս հրատարակչությունը, «Գիտակցության հետազոտությունների հաջողությունները» շարքում)՝ «Լեզվի տեսությունը որպես աշխարհի ժողովրդական մոդել» հետաքրքիր ենթավերնագրով։
Շահումյանի հետագա աշխատանքները նշանավորվում են գիտության փիլիսոփայության և լեզվաբանության հիմնախնդիրների նկատմամբ լայն հետաքրքրությամբ։ Դրանք պարունակում են սուր քննադատություն Նոամ Խոմսկու հասցեին՝ նրա կողմից լեզվաբանական հետազոտությունների ոլորտին առնչվող հարցերը պատշաճ կերպով չսահմանազատելու համար։ Շահումյանի վերջին գրքում քննարկված լեզուների ցանկը վկայում է նրա հետաքրքրությունների շրջանակի և կենսունակության մասին, դրանք ներառում են բասկերեն լեզուն, անհետացման վտանգի առաջ կանգնած ավստրալիական դիրբալը և օրեգոնյան հնդիկների տակելմա լեզուն։ Այն փաստը, որ Շահումյանը կրկին ոգեշնչված դիմում է Սոսյուրի գաղափարներին և կրկին շատ հմտորեն լեզվաբանության մեջ ներմուծում «դիալեկտիկական» մեթոդը, նրա ստեղծագործությանը տալիս է համոզելու շատ կարևոր ուժ, և ոչ միայն այն շրջանակներում, ովքեր թերահավատորեն են վերաբերվում Խոմսկու նկատմամբ։ Թեև նրա որոշ գաղափարներ կարող են առաջին հայացքից հնամենի և նույնիսկ հեգելյան թվալ, նա շատ հմտորեն և համոզիչ կերպով ընդունում է յուրաքանչյուր առարկություն՝ օգտագործելով գիտական բանավեճի ժամանակակից լեզուն։
Սեբաստիան Շահումյանը մահացել է 2007 թվականի հունվարի 21-ին, ԱՄՆ-ի Կոնեկտիկուտ նահանգի Նյու Հեյվեն քաղաքում, իր տանը, խոհանոցի բազկաթոռին նստած՝ ընկղմված ռուսերեն լեզվով «Դեկամերոն»-ի ընթերցանության մեջ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սեբաստիան Շահումյան» հոդվածին։ |