Սայգա
Սայգա | |
![]() Սայգա (արու) | |
![]() Սայգա (էգ) | |
Դասակարգում | |
Թագավորություն | Կենդանիներ (Animalia) |
Տիպ/Բաժին | Քորդավորներ (Chordata) |
Ենթատիպ | Ողնաշարավորներ (Vertebrata) |
Դաս | Կաթնասուն (Mammalia) |
Կարգ | Երկսմբակավորներ (Artiodactyla) |
Ընտանիք | Սնամեջ եղջերավորներ (Bovidae) |
Ցեղ | Saiga |
Տեսակ | Սայգա (S. tatarica) |
Միջազգային անվանում | |
Saiga tatarica | |
Տարածվածություն և պահպանություն | |
Հատուկ պահպանության կարգավիճակ՝ ![]() Վտանգման սպառնացող վիճակին մոտ գտնվող տեսակ ![]() Տաքսոնի տարածվածությունը |
Սայգա[1][2] (էգ), մարգաչ կամ սայգակ[1] (արու, լատին․՝ Saiga tatarica), իսկական այծքաղների ենթաընտանիքին պատկանող երկկճղակավոր կաթնասուն (յուրօրինակ տեսքի համար տիբեթյան այծքաղների հետ միասին դասում են «Saiginae» ենթաընտանիքին)։
2002 թվականին Բնության պահպանության միջազգային միության (ԲՊՄՄ) որոշմամբ այս տեսակը դասակարգվել է որպես վերացման եզրին գտնվող տեսակ[3]։
Ի սկզբանե նրանք բնակեցրել են մեծ տարածք Եվրասիայի տափաստաններում և կիսաանապատներում՝ Կարպատների ստորոտից և Կովկասից մինչև Ջունգարական հարթավայր և Մոնղոլիա։ Այժմ սայգաներն ապրում են միայն Ղազախստանում, Ուզբեկստանում, անցնում են նաև Թուրքմենստան, Ռուսաստան (Կալմիկիա, Աստրախանի մարզ, Ալթայի Հանրապետություն, Վոլգոգրադի մարզ) և արևմտյան Մոնղոլիա: Վերաբնակեցվել է նաև Ուկրաինայում՝ Ասկանիա Նովա արգելոցում:
Նկարագրություն
խմբագրելՀամեմատաբար փոքր երկկճղակավոր կենդանի է, մարմնի երկարությունը՝ 110–146 սմ, պոչը՝ 8–12 սմ, մնդավի բարձրությունը՝ 60–79 սմ։ Քաշը՝ 23-40 կգ։ Ունի երկար ձգվող մարմին, համեմատաբար կարճ ոտքերի վրա։ Քիթը փափուկ, մի փոքր փքված, շարժական կնճիթի տեսքով է՝ կլորացած, իրար մոտ տեղակայված քթանցքներով, որը ստեղծում է «սապատավոր մռութի» տպավորություն: Ականջները կոր վերնամասով են: Միջին սմբակները ավելի մեծ են, քան կողային սմբակները: Կոտոշներ ունեն միայն արուները։ Երկարությամբ նրանք մոտավորապես հավասար են գլխի երկարությանը և միջինը հասնում են 30 սմ-ի, կիսաթափանցիկ, դեղնասպիտակավուն, անկանոն քնարաձև են։ Կոտոշներիներքևից երկու երրորդը ունեն լայնակի օղակաձև ծայրեր, որոնք գլխի վրա տեղակայված են գրեթե ուղղահայաց:
Ամառային մորթին դեղնակարմրավուն է, մեջքի միջին գծի երկայնքով ավելի մուգ և դեպի փորը գնալով բացացող, իսկ գավակի հատվածում անպոչ է, ցածր և նոսր մորթով։ Ձմեռային մորթին շատ ավելի բարձր է և խիտ, շատ բաց, կավե մոխրագույն: Մազափոխումը տեղի է ունենում տարին երկու անգամ՝ գարնանը և աշնանը։
Կան փոքր ենթաակնային, աճուկային և միջկճղակային հատուկ մաշկային գեղձեր։ Պտուկները 2 զույգ են:
Կենսակերպ
խմբագրելՍայգաներին հատուկ են սեզոնային կենտրոնացումները[4]։ Տարվա տարբեր եղանակներին նրանք հավաքվում են հազարավորներով, նախիրներով տափաստանների և կիսաանապատների որոշ հատվածներում և սնվում են բույսերի բազմազան տեսակներով (սագախոտ, օշինդր, սեզ, աղուտաբույս և այլն), ներառյալ նրանք, որոնք թունավոր են կենդանիների այլ տեսակների համար: Սայգակները գաղթում են երկար տարածություններ և կարող են լողալով անցնել գետեր, բայց փորձում են խուսափել զառիթափ և քարքարոտ լանջերից: Սայգակները շորորաքայլով են վազում՝ զարգացնելով մինչև 80 կմ/ժ արագություն[5]։
Բազմացման սեզոնը սկսվում է նոյեմբերից, երբ արուները պայքարում են էգերին տիրանալու համար։ Մարտում հաղթած արուն տիրանում է «հարեմին», որը բաղկացած է լինում 5-50 էգերից։ Գարնան վերջին, ամռան սկզբին ծնվում են ձագերը։ Երիտասարդ էգերը սովորաբար ունենում են մեկական ձագ, իսկ ավելի հասունները՝ երկուական (3-ից 2 դեպքում)։
Սայգակների բնական թշնամիները համարվում են տափաստանային գայլերը։
Տարածվածություն
խմբագրելԿան տեսակի հինգ հիմնական պոպուլյացիաներ, որոնցից երեքը գտնվում են Ղազախստանում, մեկը Ռուսաստանում (Կալմիկիայում) և մեկը՝ Մոնղոլիայում: Որոշ Սայգաներ ձմեռում են Ուզբեկստանում[6]։
Սայգան այսպես կոչված մամոնտների ֆաունայի ամենահին ներկայացուցիչն է (բրդոտ ռնգեղջյուրի և թրատամ կատվի հետ միասին)։ Ենթադրվում է, որ պլեյստոցենում նրանք նույնիսկ ավելի շատ էին և ապրում էին ցուրտ տափաստաններում՝ մամոնտների ֆաունայի այլ ներկայացուցիչների հետ միասին[7]։
Ուշ Վալդայի սառցապատումից հետո սայգաները տարածվում էին Եվրոպայի հեռավոր արևմուտքից, ներառյալ Բրիտանական կղզիները, մինչև կենտրոնական Ալյասկա և հյուսիս-արևմտյան Կանադա: 17-18-րդ դարերում սայգաները բնակեցված էին բոլոր տափաստաններում և կիսաանապատներում՝ արևմուտքում գտնվող Կարպատների ստորոտից մինչև Մոնղոլիա և արևելքում՝ Արևմտյան Չինաստան։ Նրանք հյուսիսում հասնում էին մինչև Կիև և Սիբիրի Բարաբինսկ տափաստան։ Սակայն, 19-րդ դարի երկրորդ կեսին մարդիկ արագորեն բնակեցրին տափաստանային տարածքները, և սայգան գրեթե անհետացավ Եվրոպայից: Կտրուկ նվազել են նաեւ Ասիայում սայգաների տարածման շրջանները և նրանց քանակը։ Արդյունքում, 20-րդ դարի սկզբին Եվրոպայում այն պահպանվել է միայն Վոլգա գետի ստորին հոսանքի ամենահեռավոր շրջաններում, իսկ Ասիայում՝ Ուստյուրտի երկայնքով, Բետպակ Դալա անապատում, Իլի Կարատալ գետերի ավազաններում (Սարյեսիկ Ատիրաուի ավազններ), Մոնղոլիայի արևմտյան լճերի ավազաններում և որոշ այլ վայրերում։
Բացի գայլերից, տեսակների գոյության բնական սպառնալիքներից են վարակիչ հիվանդությունները և տափաստանների սառցակալումը, ինչը խանգարում է սննդի հայթայթմանը[8]։ Խորհրդային տարիներին, ցուրտ ձմռանը, սայգաները փրկվում էին հատուկ սարքավորված կերաամանների միջոցով: 2012-2014 թվականներին Ղազախստանի կրթության և գիտության նախարարությունը 332 մլն տենգե է հատկացրել սայգաների շրջանում վարակիչ հիվանդությունների ուսումնասիրության համար։
Մոնղոլական սայգա
խմբագրելԱրևմտյան Մոնղոլիայում բնակվող պոպուլյացիան բաժանված է առանձին ենթատեսակի՝ մոնղոլական սայգայի («Saiga tatarica mongolica»), որի թիվը կազմում է 750 առանձնյակ[9]։ Բոլոր մյուս պոպուլյացիաները դասակարգվում են որպես Saiga tatarica tatarica անվանական ենթատեսակ։ Որոշ հետազոտողներ մոնղոլական սայգան համարում են պլեյստոցենի ենթատեսակ և այն անվանում են «Saiga borealis mongolica»[10][11]:
Մարդու հետ փոխազդեցություն և պահպանման կարգավիճակ
խմբագրել1920-ական թվականներին սայգայի թվաքանակը կտրուկ նվազել է, և այն գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվել է։ Այնուամենայնիվ, ձեռնարկված պահպանության միջոցառումների և տեսակների բարձր պտղաբերության շնորհիվ 1950-ական թվականներին պոպուլյացիան վերականգնվեց, ԽՍՀՄ տափաստաններում և կիսաանապատներում հասնելով ավելի քան 2 միլիոն առանձնյակի[12]։ Հետո պոպուլյացիան նորից սկսեց նվազել։ 1970-ականներին նույնիսկ հատուկ մշակվել է այս կենդանիներին կրակելու համար զենք՝ «Սայգա» անվանումով։ 2008 թվականի դրությամբ ենթադրաբար կար «Saiga tatarica tatarica» ենթատեսակի մոտ 50 հազար առանձնյակ, որոնք ապրում էին Ղազախստանի երեք շրջաններում (Վոլգա-Ուրալյան ավազան, Ուստյուրտ և Բետպակ-Դալա) և Ռուսաստանում (Հյուսիսարևմտյան Մերձկասպյան շրջան)[10][13]։
Ինչ-որ պահի, կենդանիների պահպանությամբ զբաղվող խմբերը, ինչպիսին է, օրինակ, Վայրի բնության համաշխարհային հիմնադրամը, խրախուսում էին սայգաների որսը` նրանց եղջյուրները համարելով ռնգեղջյուրի եղջյուրների այլընտրանք[14]: Սայգաների ընդհանուր թիվը կրկին նվազել է։ 1996 թվականին սայգա տեսակը ներառվել է ԲՊՄՄ Կարմիր գիրք որպես «Խոցելի», իսկ 2002 թվականին այն դասակարգվել է որպես Կրիտիկական վտանգված կամ «CR» (Critically Endangered)[3][6]:
Սայգաների գլխաքանակի ավելի քան 95%-ն ապրում է Ղազախստանում։ Տեսակի գոյության հիմնական սպառնալիքը որսագողությունն է[6]։
Ռուսաստանյան WWF-ի հետազոտության համաձայն՝ 2020 թվականին Կասպից ծովի հյուսիս-արևմտյան տափաստաններում ապրել է մոտ 6350 սայգա[15]։
Հյուսիսարևմտյան Մերձկասպյան տարածաշրջանում ապրող սայգայի պոպուլյացիայի պահպանման համար 1990 թվականին Կալմիկիայի Հանրապետությունում (Ռուսաստան) ստեղծվեց «Սև Հողեր» արգելավայրը, որը 2012 թվականին ձեռք բերեց լիարժեք էլեկտրականացված ցանկապատ[16]: «Պլեյստոցենյան պարկ» նախագծի շրջանակներում նախատեսվում է վերականգնել սայգաների պոպուլյացիան հյուսիսարևելյան Սիբիրում: 2010 թվականը Կալմիկիայի Հանրապետությունում հայտարարվել է սայգայի տարի։ Ուկրաինայի տարածքում Ասկանիա-Նովա արգելոցում ապրում է սաիգաների փոքր երամակ (մոտ 600 կենդանի)։ Մոսկվայի կենդանաբանական այգին, Սան Դիեգոյի կենդանաբանական այգին և Քյոլնի կենդանաբանական այգին նախկինում սայգաներ են ունեցել:
Պոպուլյացիա | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023[17] | 2024[18] |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Բետպակ Դալայան | 78 000 | 110 100 | 155 200 | 216 000 | 242 500 | 36 200 | 51 700 | 76 400 | 111 500 | ... | 285 000 | 489 000 | 745 300 | 1 150 000 | |||||
Ուրալյան | 17 900 | 20 900 | 26 400 | 39 000 | 51 700 | 70 200 | 98 200 | 135 000 | 217 000 | ... | 545 000 | 801 000 | 1 130 000 | 1 620 000 | |||||
Ուստյուրտյան | 6 100 | 6 500 | 5 400 | 1 700 | 1 270 | 1 900 | 2 700 | 3 700 | 5 900 | ... | 12 000 | 28 000 | 39 700 | 63 600 | |||||
Ընդհանուր | 49 378 | 54 868 | 61 073 | 81 000 | 89 600 | 102 000 | 137 500 | 187 000 | 256 700 | 295 400 | 108 300 | 152 600 | 215 100 | 334 400 | ... | 842 000 | 1 318 000 | 1 915 000 | 2 833 600 |
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Банников А. Г., Флинт В. Е. Отряд Парнокопытные (Artiodactyla) // Жизнь животных. Том 7. Млекопитающие / под ред. В. Е. Соколова. — 2-е изд. — М.: Просвещение, 1989. — С. 493—495. — 558 с. — ISBN 5-09-001434-5
- ↑ Данилкин А. А. Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Полорогие (Bovidae). — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2005. — С. 101. — 550 с. — ISBN 5-87317-231-5
- ↑ 3,0 3,1 «Saiga» (անգլերեն). IUCN Red List. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-09-30-ին. Վերցված է 2023-09-21-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Сайгак». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-02-02-ին. Վերցված է 2014-12-02-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Сайгак». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-01-22-ին. Վերցված է 2014-12-02-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 6,0 6,1 6,2 «Сайгак» (ռուսերեն). Казахстанская ассоциация сохранения биоразнообразия. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-10-12-ին. Վերցված է 2023-09-21-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Е.Наймарк. Браконьерство — основная причина деградации популяций сайгаков Արխիվացված է Դեկտեմբեր 12, 2009 Wayback Machine-ի միջոցով:
- ↑ «В Кызылординской области «краснокнижные» сайгаки находятся на грани вымирания». «KZinform». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-30-ին. Վերցված է 2015-05-30-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Saiga tatarica ssp. mongolica (монгольская сайга) Արխիվացված է Նոյեմբեր 21, 2011 Wayback Machine-ի միջոցով: на сайте Красного списка МСОП(անգլ.)
- ↑ 10,0 10,1 Saiga tatarica (сайга) Արխիվացված է Նոյեմբեր 17, 2011 Wayback Machine-ի միջոցով: на сайте Красного списка МСОП (Mallon, D. P. 2008)(անգլ.)
- ↑ Saiga borealis mongolica Արխիվացված է Հունիս 3, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով: в книге Wilson D. E. & Reeder D. M. (editors). 2005. Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed.). — Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2 vols. (2142 pp.) ISBN 978-0-8018-8221-0 [1] Արխիվացված է Հոկտեմբեր 7, 2012 Wayback Machine-ի միջոցով:
- ↑ Акимушкин И. Это все антилопы. — Москва: Малыш, 1977.
- ↑ Карта распространения пяти ныне существующих популяций сайги Արխիվացված է Ապրիլ 23, 2010 Wayback Machine-ի միջոցով: на сайте Альянса по Сохранению Сайги(անգլ.)
- ↑ Կաղապար:Нп3 No Turning Back: The Life and Death of Animal Species. — New York: Harper Collins E-books, 2004. — С. 210. — ISBN 978-0-06-172408-4
- ↑ «WWF России подвел итоги оценки численности сайгака - Калмыкия-online.ру». kalmykia-online.ru (ռուսերեն). 2020-04-15. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-11-ին. Վերցված է 2021-05-11-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Сайгаки могут спать спокойно». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-20-ին. Վերցված է 2012-07-26-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Учёные посчитали сайгаков в казахстанских степях». baigenews.kz (ռուսերեն). 2023-05-23. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-23-ին. Վերցված է 2023-05-23-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «В Казахстане назвали точное количество сайгаков». Агентство профессиональных новостей (АПН) (ռուսերեն). 2024-05-31. Արխիվացված օրիգինալից 2024-06-01-ին. Վերցված է 2024-06-01-ին.