Շքամուտք
Շքամուտք կամ Պորտալ (լատիներեն՝ porta - դուռ, մուտք, դարպաս), հատկապես մեծ շինության, տաճարի կամ ապարանքի ճարտարապետորեն ձևավորված մուտքի բացվածք[1]։ Բացվածքի շուրջը շինության պատի մակերեսը կարող է հարդարված լինել հասարակ շինարարական նյութերով կամ զարդարված քանդակներով, որմնախորշերով, սյուներով և արձաններով[2]։
Պատմական ակնարկ
խմբագրելՀին Եգիպտոսին և անտիկ շրջանի հունա-հռոմեական ճարտարապետությանն առավել բնորոշ են պարզ հարդարանքով շքամուտքերը, Միջագետքին՝ կամարակապ, Մերձավոր և Միջին Արևելքին՝ պեշտակ տիպի շքամուտքերը։ 11-րդ դարից ռոմանական, գոթական և ռուսական ճարտարապետություններում տարածում են գտել կամարակապ հեռանկարային շքամուտքերը։ Վերածննդի և բարոկկոյի շրջանում մշակվել են շքամուտքեր, որմնամույթերով և սյուներով, որոնք կրում են անտաբլիմենտ կամ՝ ճակտոն։
Շքամուտքը հայկական ճարտարապետությունում
խմբագրելՀայկական ճարտարապետության մեջ կառույցի ձևավորման կարևոր մասն է կազմում շքամուտքը։ Նա կիրառվել է հարդարման բազմաթիվ ձևերով՝ բուսական, երկրաչափական, գունավոր քարերով տարբեր եկրաչափական դրվագումներ, պատկերային բարձրաքանդակներ։ Միջնադարում տարածված է եղել հարդարման յոթ տեսակ, ընդ որում հարդարման մոտիվները երբեք չեն կրկնվում[3]։
4-ից 7-րդ դարեր
խմբագրել4-ից 7-րդ դարերում տարածված է եղել շքամուտքի երկու հիմնական ձև. մուտքի երկու կողմում տեղադրված տարբեր ձևի որմնամույթերը կամ զույգ կիսաշրջանաձև հատվածքով որմնասյուները պսակված են մի դեպքում՝ պայտաձև որմնակամարով (Եղվարդի տաճարի, Մաստարայի, Թալինի Ներսեհ Կամսարականի եկեղեցիների շքամուտքերը), մյուս դեպքում՝ որմնակամարի վերին մասը ունի նաև երկթեք ծածկ՝ ճակտոն (Տեկորի տաճարի, Քասախի, Երերույքի բազիլիկների, Ավանի, Պտղնիի, Զվարթնոցի, Օձունի տաճարների, Կոշի, Օշականի Մանկանոց եկեղեցիների շքամուտքերը)։
10-ից 11-րդ դարեր
խմբագրելX–XI դդ․ կիրառվել է շքամուտքի ևս երկու հիմնական տիպ․ առաջին՝ մուտքի երկու կողմում տեղադրված տարբեր ձևի երեք քառորդ սյուների փունջը, զուգակցված երկրաչափական տարբեր մանրամասերի հետ, պսակված է ձևավոր տրամատով որմնակամարով (Կեչառիսի վանքի Ս․ Լուսավորիչ և Ս․ Նշան, Հաղպատի վանքի Ս․ Նշան, Ամբերդի միջնաբերդի եկեղեցիների շքամուտքերը), երկրորդ՝ դռան բացվածքը երիզող լայն ձևավոր երեսակալը ավարտվում է արխիտրավային ծածկով և քանդակազարդ սանդրիկով, որը հայկական հելլենիզմի ձևերի արտահայտությունն է (Անիի միջնաբերդի, Մարմաշենի, Ցախաց քարի եկեղեցիների շքամուտքերը)։
12-ից 14-րդ դարեր
խմբագրելXII–XIV դդ․ կիրառվել է շքամուտքի երեք տիպ։ Առաջին՝ հիմնական տիպը նախորդ դարերում կիրառում գտած կամարակապ շքամուտք է, որը լրացուցիչ եզրափակված է ուղղանկյուն երեսակալով։ Առավել լայն տարածում գտած այս տիպի լավագույն օրինակներն են Մակարավանքի Ս․ Աստվածածին, Արենիի Ս․ Աստվածածին, Վերնաշենի Սպիտակավոր–Աստվածածին, Գոշավանքի Լուսավորիչ եկեղեցու և գավթի, Հաղարծնի վանքի Ս․ Աստվածածին եկեղեցու և սեղանատան, Հաղպատի և Սանահինի վանքերի զանգակատների, Տեղերի վանքի, Հառիճավանքի գավիթների շքամուտքերը ևն։ Այս տիպը ունի երեք տարբերակ․ առաջին՝ աստիճանաձև եզրափակող երեսակալով (Մակարավանքի գավթի շքամուտք), երկրորդ՝ կամարակապ խորշի և արտաքին երեսակալի միջև ընկած տարածության լայնացման ձևով, որը հիմնականում զարդարվել է տարբեր երկրաչափական գունազարդ դրվագումներով (Հովհաննավանքի գավթի շքամուտք), երրորդ՝ կրկնակի խորշերով, որտեղ նույնպես կիրառվել են գունազարդ դրվագումներ (Սաղմոսավանքի գավթի շքամուտք)։ Երկրորդ տիպը մեկը մյուսի վրա դրված երկու շքամուտք է, ընդ որում երկրորդ հարկի բացվածքը պատուհան է։ Այս տիպի շքամուտքերը զբաղեցնում են կառույցի ամբողջ ճակատը և հիմնականում կիրառվել են քաղաքացիական շինարարությունում (Անիի Պարոնի պալատի և հյուրանոցի շքամուտքերը)։ Երրորդ տիպը խորը խորշով և ստալակտիտային ծածկով շքամուտք է (Սելիմի կարավանատուն, Նեղուցի վանքի գավթի շքամուտքերը)։
Աղբյուրներ
խմբագրել- ↑ Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Երևան 1983
- ↑ Ching, Francis (1997). A Visual Dictionary of Architecture. New York: Van Nostrand Reinhold. ISBN 0-442-02462-2.
- ↑ Ш. Р. Азатян, Армянские порталы, Ереван (ռուս.)
-
Շվեյցարական Վոդ կանտոնի Ավանշ քաղաքի ռոմանական ամրոցի շքամուտքը -
Վալենսիայում Մարկես դել Դոս Ագվաս ապարանքի շքամուտքը -
Միջագետքում Ուգարիտական արքայական ապարանքի մուտքը -
Ռոմանական պորտալ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 604)։ 
|