Ուրարտացիներ
Ուրարտացիներ, հնագույն ժողովուրդ, որը ապրել է Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում։ Բնակվել է Ուրարտու պետությունում (կամ Վանի թագավորությունում), հայտնի է որպես ցեղային միություն մ.թ.ա. 13-րդ դարից, պետություն՝ մ.թ.ա. 8–րդ դարից և գոյություն է ունեցել մինչև մ.թ.ա. 6-րդ դարը[1]։ Նաև հիպոթեզ կա, որ ուրարտացիները հայ ժողովրդի էթնոգենեզի ժամանակ անցել են հնագույն հայերենին և դարձել հայ ժողովրդի նախնին[2][3][4]։
Ծագում
խմբագրելՆերկայումս ստույգ վկայություններ չկան ուրարտացիների ծագման մասին։ Հայտնի է, որ ուրարտացիները աքքադացիների և խուռիների հետ պատկանել են արմենոիդ խմբին[5]։ Ենթադրվում է, որ Հայկական լեշնաշխարհում ուրարտացիների հնարավոր տարածումը տեղի է ունեցել Ռևանդուզ շրջանից (ներկայում՝ ժամանակակից Իրանի հյուսիս-արևմուտքում), որտեղ տեղակայված է եղել Մուսասիր հնագույն քաղաքը[6][7][8][9]։ Հավանական է, որ հնագույն ուրարտական քաղաք Մուսասիրը գտնվել է այդ ցեղի սկզբնական բնակության վայրում[6][9]։ Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջից մինչև մ.թ.ա. 4-2-րդ դարերը ուրարտացիները անցել են հնագույն հայերենին և դարձել հայ ժողովրդի նախնին[10]։
Լեզու
խմբագրել
Ուրարտերենը հետնորդներ չունի[11]։ Այսօր գիտնականները փոխհամաձայնության են եկել ուրարտերենի և խուռիերենի անմիջական կապի շուրջ[12][13][14]։ Չնայած մեզ են հասել ուրարտական գաղափարագրերով մի քանի չվերծանված գրություններ, ուրարտացիները հիմնականում օգտագործել են ասորական սեպագրության պարզեցված ձևը։ Օրինակ՝ ասորական բազմիմաստ շատ գաղափարագրեր փոխառելիս ուրարտացիները դրանք օգտագործել են միայն մեկ իմաստով, կորել են ասորական նշանների իմաստային տարբեր երանգներ[15]։ Ներկայումս հայտնի շուրջ 500 սեպագիր արձանագրություններից առանձնացվել է մոտ 350-400 բառարմատ, որի մեծ մասը ուրարտերեն է, իսկ մի մասը փոխառված է այլ լեզուներից։ Այսօր որոշակիացված է, որ հայերենն ուրարտերենի հետ ունի ընդհանուր շատ բառարմատներ (ավելի քան 70 բառարմատ)[16]։ Մոտավորապես 170 բառարմատ հայտնաբերվել է դաղստանյան խմբի լեզուներում, որոնք ներառում է շուրջ 60 տարբեր լեզուներ[17]։
Կրոն
խմբագրել
Ուրարտացիների կրոնը սերտորեն կապված է Մեսոպոտամիայի կրոնների հետ. ուրարտացիներն ունեին աստվածների մեծ պանթեոն, որոնցից շատերն ակնհայտորեն փոխառված էին Մեսոպոտամիայի պետությունների (Շումեր, Աքքադ և Ասորեստան) կրոններից[1]։ Ուրարտուում մեծ տարածում ուներ զոհաբերությունը, որի ընթացքում մեծ մասամբ զոհաբերում էին ցուլերի և ոչխարների։ Կան նաև այլազգի գերիների զոհաբերության հետքեր[18]։ Աստվածների պաշտամունքային տարբեր ծիսակատարությունները, ինչպես նաև զոհաբերական ընթացակարգերը սովորաբար տեղի են ունեցել ժայռափոր շինություններում, որոնք հիշեցնում էին Մեսոպոտամիայում կառուցված զիկկուրատների վերնամասին։ Զիկկուրատներն օգտագործվել են նույն ձևով։ Ժայռափոր այդպիսի շինություններից մեկում հայտնաբերվել է աղյուսակ, որում հաշվարկված են եղել ուրարտացիների 79 աստվածներ և նրանցից յուրաքանչյուրին զոհաբերելու համար անհրաժեշտ կենդանիների քանակը[18][19]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту) / Отв. ред. И. А. Орбели. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — 286 с. — 3500 экз.
- ↑ Дьяконов И.М.Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
основня часть урартоязычного населения жила на территории образования армянского народа и влилась в его состав...Впоследствии, когда и сами урарты перешли на древнеармянский язык и стали предками армянского народа, — в котором они, составили большинство, — название «хетты» стало и их самообозначением. По-протоармянски это название могло звучать *хатйос или *хатийос (հատ(ի)յոս) в дальнейшем отсюда по законам армянской фонетики получилось հայ (хай).
- ↑ И. М. Дьяконов (1983). «К праистории армянского языка (о фактах, свидетельствах и логике)» (PDF). № 4 . pp. 149-178. ISSN 0135-0536. Историко-филологический журнал. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Иначе говоря, армяне—это прежде всего потомки урартов, принявших индоевропейский язык, но сохранившие собственное произношение (артикуляционную базу или, говоря бытовым языком, «акцент»), первоначальных носителей собственно протоармякского языка
- ↑ История Востока. В 6 т. Т. 1. Восток в древности / Гл. редкол. : И90 Р.Б. Рыбаков (пред ... [Отв. ред. В.А. Якобсон]. — М: Вост. лит., 2002. — стр.540 (всего 688)Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Хотя на нагорье уже начал складываться новый, армянский народ, но армянское общество было прямым продолжением урартского, и даже термины для понятий «раб» и «рабыня» продолжали применяться хуррито-урартские.
- ↑ Н. А. Кисляков, А. И. Першиц // Народы Передней Азии // Изд-во Академии Наук СССР, 1957 — стр. 49 — Всего страниц: 613Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
регионы обитания этих народов (в горах Загроса и далее к северу) лежат на границе области древнего распространения наиболее ярко выраженного арменоидного типа (аккадийцы, хурриты, урарты), частично с ней совпадая. Таким образом, территория курдов, луров и бахтиаров расположена как бы на стыке двух современных антропологических типов: долихокефального — хорасанского и брахикефального — арменоидного
- ↑ 6,0 6,1 Barnett R.D. Urartu // Edwards I.E.S., Gadd C.J., Hammond N.G.L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Vol. 3, part 1. — P. 314—371. — ISBN 0-521-22496-9.
- ↑ Stone E. C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.
- ↑ Salvini Mirjo. Geschichte und Kultur der Urartäer. — Darmstadt, 1995.
- ↑ 9,0 9,1 Меликишвили Г.А. Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён // Вестник древней истории. —Москва, 1948. — № 2. — С. 37 — 48.
- ↑ Дьяконов И. М. История древнего мира: Упадок древних обществ. — М.: Глав. ред. восточной лит-ры, 1989. — Т. т. 3. — С. 282. — ISBN 5020169773, 9785020169777Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
В состав армянского народа вошли элементы урартские если армянский язык, вероятно, еще до начала новой эры был лингва франка, то уже к I в. н. э. он стал койнэ (как это видно из указания Страбона). И тем не менее еще важнее, чем язык, было сознание государственной, а в отсутствие государства — религиозной общности
- ↑ М. П. Ким, Б. Б. Пиотровский Советская культура: 70 лет развития ; к 80-летию академика М.П. Кима. — Москва: Наука, 1987. — С. 328. — 398 с.Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Выясняется, что хотя урарты не могут рассматриваться как предки народов Закавказья по языку (их язык не дал потомков), но сами урарты (алародии) стали предками сформировавшегося армянского народа
- ↑ Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — Москва: Наука, 1988.
- ↑ Иоганнес Фридрих Дешифровка забытых письменностей и языков. — М.: УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00045-9
- ↑ Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии. — М.: Наука, 1967.
- ↑ Меликишвили Г. А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.
- ↑ Encyclopedia Americana, v. 2, USA 1980, pgs. 539, 541; Hovick Nersessian, "Highlands of Armenia, " Los Angeles, 2000. Mr. Nersessian is in the New York Academy of Sciences.
- ↑ Igor M. Diakonoff, Sergei A. Starostin. «Hurro-Urartian and East Caucasian Languages», Ancient Orient. Ethnocultural Relations. Moscow, 1988, pp. 164—207 http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf
- ↑ 18,0 18,1 Lehmann-Haupt C.F. Armenien, einst und jetzt. — Berlin: B. Behr, 1910—1931.
- ↑ König F. W. Handbuch der chaldischen Inschriften. — Graz: E. Weidner, 1955. — 275 с.