Ուշմալ

Ուշմալ
Բնակավայր
	Ուշմալ
Երկիր	Մեքսիկա
Մակերես	3758,64 հեկտար, 87,45 հեկտար
Պաշտոնական կայք	inah.gob.mx/zonas/110-zona-arqueologica-de-uxmal?highlight=WyJ1eG1hbCJd
	Ուշմալ (Մեքսիկա)
	Ուշմալ (Մեքսիկա)
	Ուշմալ Վիքիպահեստում

Ուշմալ (իսպ.՝ Uxmal), մայաների մեծ քաղաքի ավերակները Յուկատան թերակղզու հյուսիս-արևմուտքում՝ Մեքսիկայի ժամանակակից Յուկատան նահանգի տարածքում, Մերիդա քաղաքից 68 կմ հարավ։

Ուշմալը համարվում է մայաների մշակույթի ամենակարևոր հնագիտական վայրերից մեկը՝ Մեքսիկայի Պալենկեի, Չիչեն Իցայի և Կալակմուլի, Բելիզում գտնվող Կարակոլի և Սյունանտունիչի և Գվատեմալայի Տիկալի հետ միասին։ Այն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում 1996 թվականին։

Ուշմալը համարվում է մայաների քաղաքներից մեկը՝ տարածաշրջանի ամենաբնորոշ ճարտարապետական ոճով։ Քաղաքի շենքերը հայտնի են իրենց չափերով և հարդարանքով։ Սակբ կոչվող հնագույն ճանապարհները կապում են շենքերը և կապում տարածքի այլ քաղաքների հետ։ Շենքերը բնորոշ են պուուկ ոճին։ Նրանք ունեն հարթ, ցածր պատեր՝ զարդարված մայաների խրճիթներին բնորոշ ֆրիզներով։ Որոշ շենքեր, ինչպիսիք են կախարդի բուրգը և տիրակալի պալատը, օգտագործում են տեղանքը մյուս շենքերից վեր բարձրանալու համար։

Ընդհանուր տեղեկություն խմբագրել

Ուշմալ անվանումը ծագել է «ox-mal»-ից, որը մայաների լեզվով նշանակում է «երեք անգամ» (հնարավոր է, որ նկատի ունեն քաղաքի գոյության երեք շրջանները, այսինքն՝ հիմնադրումից հետո եղել են ևս երկու հանգստի վայրեր)։

Մոտակայքում գտնվող Լաբնա հանդիսավոր համալիրի և Սայիլ պալատական համալիրի հետ 1996 թվականին այն հայտարարվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ։

Պուուկ ոճի ճարտարապետության օրինակ է։

Պատմություն խմբագրել

Քաղաքը հիմնադրվել է 10.9.0.0.0 օրը, 2 Ахау 13 Мак (1007 թվականի օգոատոսի 7 ), հիմնադիր՝ ԱԽ Սուտոկ Թութուլ Շիվ (Բացի այդ, կան ևս երկու, ավելի հնագույն հիմքերի տարբերակներ)։

Հին մայաների մշակութային և քաղաքական կենտրոններից մեկը Յուկատան թերակղզում (Մեքսիկա)։ Ուշմալի հիմնադրման ժամանակն ու հնագույն պատմությունը դեռևս անհայտ են։ Մ. թ. X-րդ դարի վերջին Ուշմալը գրավվեց Տուտուլ Շիվ ցեղի կողմից, որը կապված էր տոլտեկների հետ։ XIII–XV դդ. Ուշմալը ներքին պատերազմներ մղեց Մայապանի և Չիչեն Իցայի հետ Յուկատանում քաղաքական գերակայության համար։ Աղբյուրներում առկա հակասությունների պատճառով այս իրադարձությունների ճշգրիտ ժամանակագրությունը պարզ չէ, բայց հավանաբար մ. թ. 13-րդ դարի սկզբին Ուշմալը ջախջախվեց Մայապանի զորքերի կողմից։ Թութուլ-շիվն իր մայրաքաղաքը տեղափոխեց Մանի քաղաք։ Պատերազմներն ավարտվեցին 1441 թվականին Մայապանի անկմամբ։ Երբ իսպանացիները տեսան քաղաքը, այն երկար ժամանակ ավերակ էր^[1]։

Գիտնականները ենթադրում են, որ քաղաքում ապրել է մինչև 25000 մարդ։ Ըստ մինչ օրս պահպանված շենքերի ոճական առանձնահատկությունների՝ դրանք կարելի է վերագրել մ.թ. 700-ից 1000 թվականների միջակայքին։

Ուշմալին հատկանշական են մեծ քառակուսի քառակուսիները, որոնց կողքին գտնվում են դասական պուուկ ոճի շենքերը, ինչպես նաև նրա վերջին տարբերակը, որը կարելի է գտնել միայն այստեղ։

Ուսումնասիրություն խմբագրել

Թեև տեղացիները միշտ գիտեին հնագույն ավերակների մասին, դրանք առաջինն էին, որոնք եվրոպական գիտության կողմից հայտնաբերվեցին և նկարագրվեցին երկու անխոնջ ճանապարհորդների և մայաների քաղաքակրթության բացահայտողների կողմից՝ անգլիացի նկարիչ և հնագետ Ֆրեդերիկ Քեթերվուդը և ամերիկացի իրավաբան և դիվանագետ Ջոն Լլոյդ Ստեֆենսը։ 1840 թվականին Կոպանն ու Պալենկեն ուսումնասիրելուց հետո նրանք այցելեցին Ուշմալի ավերակները, որոնք անջնջելի տպավորություն թողեցին նրանց վրա։ 1841 թվականին Նյու Յորքում լույս է տեսել Սթիվենսի գիրքը՝ նկարազարդված Քեթերվուդի գծագրերով, որտեղ աչքի ընկնող տեղ է գրավել Ուշմալի, նրա շենքերի ու տաճարների նկարագրությունը^[2]։

Հետագայում 6 խմբի բաժանված Ուշմալի ավերակները բազմիցս (19-րդ դարից) ուսումնասիրվել են ԱՄՆ-ի և Մեքսիկայի հնագետների կողմից (Ջ. Սթիվենս, Վ. Հոլմս, Կ. Ռուպերտ, Ա. Ռուս, Ջ. Ակոստա, Ս. Սաենս և այլք)։

Տեսարժան վայրեր խմբագրել

Մինչ օրս իրականացվել է շենքերի մասնակի վերականգնում։

Մոնումենտալ ճարտարապետության բազմաթիվ հուշարձաններից առավել նշանակալից են.

«Տիրակալի պալատը» ամենագեղեցիկ շինություններից է, որը առատորեն զարդարված է քանդակներով և 20 հազար անհատական թիթեղներից բաղկացած խճանկարային ֆրիզով։
«Վիզարդի բուրգը» կամ «Թզուկների ամրոցը»^[3]։ Բուրգի գագաթին, 38 մետր բարձրության վրա, կա տաճար։ Բուրգը հատակագծով օվալաձև է և նման է մայաների ներկայիս կացարաններին։
«Աղավնանոց»
«Միաբանություն»՝ բակը շրջապատող 4 շենքերից բաղկացած համալիր՝ հարավային կողմում կամարով
«Կրիաների տուն»
«Տիրակալի պալատի» հետևում այլ բուրգեր են՝ մասամբ մաքրված կամ ամբողջովին թաքնված կավե հողի շերտի տակ։

Ոչնչացում խմբագրել

Գիտնականները պարզել են, որ այնպիսի ֆոտոտրոֆներ, ինչպիսին է Քսենոկոկը, մեծ քանակությամբ ապրում են ուշմալ շենքերի պատերին՝ առաջացնելով էրոզիայի գործընթացը։ Նաև պատերի ոչնչացման պատճառ են հանդիսանում Gloeocapsa և Synechocystis բակտերիաները^[4], որոնց պոպուլյացիան նույնպես շատ մեծ է, իսկ ցածր լուսավորությամբ սենյակները հանդիսանում են ցիանոբակտերիաների ապրելավայր^[5]։

Պատկերասրահ խմբագրել

Պալատի ավերակներ Ուշմալում

Պալատի ավերակներ Ուշմալում
Վարդապետի բուրգը
Ձախ կողմում «Կոմսատունն է», հեռվում՝ «Մագի» բուրգը։
1 - շենքերի հյուսիսային խումբ, 2 - «միաբանություն», 3 - հյուսիսարևմտյան խումբ, 4 - Թռչունների տուն, 5 - «Կախարդի բուրգ», 6 - մարզադաշտ, 7 - Կրիաների տուն, 8 - տիրակալի պալատ (Կառավարիչների պալատ), 9 - «Աղավնանոց», 10 - Մեծ բուրգ, 11 - Հարավային տաճար

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Antonio de Ciudad Real: Tratado cuirioso y docto de las grandezas de Nueva España. hrsg. v. Josefina García Quintana, Victor M.Castillo Farreras. México, UNAM 1976. Band 2, S. 358—362.
↑ Чарльз Галленкамп. Майя. Загадка исчезнувшей цивилизации. М.: Наука, 1966 г. Глава 3. Джон Ллойд Стефенс — первооткрыватель древних городов.
↑ «Гусев Д.А. Nil novi sub sole, или эпикуреизм как древний позитивизм». Философия и культура. 5 (5): 661–672. 2016-05. doi:10.7256/1999-2793.2016.5.17840. ISSN 1999-2793.
↑ Ortega-Morales O; Guezennec J; Hernández-Duque G; Gaylarde CC; Gaylarde P.M. Phototrophic biofilms on ancient Mayan buildings in Yucatan, Mexico(անգլ.) // current microbiology : journal. — 2000. — Т. 40. — № 2. — С. 81—5. — PMID 10594218.
↑ Gómez-Pompa, Arturo Chapter 9 / Interaction of Microorganisms with Maya Archaeological // The Lowland Maya area: three millennia at the human-wildland interface. — Binghamton, NY: Food Products Press, 2003. — С. 175—192.

Գրականություն խմբագրել

Dunning, Nicholas P. Long twilight or new dawn? Transformation of Maya civilization in the Puuc region // Maya: Divine Kings of the Rain Forest / Nikolai Grube^[en]; Eva Eggebrecht; Matthias Seidel. — Cologne, Germany: Könemann, 2006. — С. 323—337. — ISBN 978-3-8331-1957-6
Schele, Linda^[en]; David Freidel A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. — pbk reprint. — New York: Harper Perennial^[en], 1992. — ISBN 0-688-11204-8
Stephens, John L.^[en] Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan. — New York: Harper & Brothers^[en], 1841. — Т. in 2 vols..

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Археологи обнаружили фасад Большой пирамиды в Ушмале, относящийся к раннему классическому периоду (новость от 10.02.2009 г.)
В Ушмале выявлена сложная гидросистема (новость от 08.01.2009 г.)
Ушмаль — город майя(չաշխատող հղում)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուշմալ» հոդվածին։

[1] Antonio de Ciudad Real: Tratado cuirioso y docto de las grandezas de Nueva España. hrsg. v. Josefina García Quintana, Victor M.Castillo Farreras. México, UNAM 1976. Band 2, S. 358—362.

[2] Чарльз Галленкамп. Майя. Загадка исчезнувшей цивилизации. М.: Наука, 1966 г. Глава 3. Джон Ллойд Стефенс — первооткрыватель древних городов.

[3] «Гусев Д.А. Nil novi sub sole, или эпикуреизм как древний позитивизм». Философия и культура. 5 (5): 661–672. 2016-05. doi:10.7256/1999-2793.2016.5.17840. ISSN 1999-2793.

[4] Ortega-Morales O; Guezennec J; Hernández-Duque G; Gaylarde CC; Gaylarde P.M. Phototrophic biofilms on ancient Mayan buildings in Yucatan, Mexico(անգլ.) // current microbiology : journal. — 2000. — Т. 40. — № 2. — С. 81—5. — PMID 10594218.

[5] Gómez-Pompa, Arturo Chapter 9 / Interaction of Microorganisms with Maya Archaeological // The Lowland Maya area: three millennia at the human-wildland interface. — Binghamton, NY: Food Products Press, 2003. — С. 175—192.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]