Վիքիպեդիա

Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալներին

Իլյա Ռեպինի նկար

«Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալներին» (ռուս.՝ «Никола́й Мирлики́йский избавля́ет от сме́рти трёх неви́нно осуждённых»), ռուս նկարիչ Իլյա Ռեպինի (1844-1930) կտավը, որը նկարիչն ավարտել է 1888 թվականին։ Պահպանվում է Պետերբուրգի ռուսական պետական թանգարանում (ինվենտար համար՝ Ж-4001)։ Չափսերը - 215 × 196 սմ[1][2][3][4]։ Նկարի սյուժեն կապված է Սուրբ Նիկոլայ Հրաշագործի (Զմյուռնացի) արարքներից մեկի հետ, որի համարձակ և սկզբունքային գործողությունները օգնել են կանխել երեք անմեղ մարդկանց մահապատիժը։ Այս թեմայի արդիականությունը կապված էր Լև Տոլստոյի բարոյական քարոզչության և մահապատժի վերացման հարցի հետ[5]։

Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալներին
տեսակգեղանկար
նկարիչԻլյա Ռեպին
տարի1888
բարձրություն215 սանտիմետր
լայնություն196 սանտիմետր
ուղղությունռեալիզմ և իմպրեսիոնիզմ
ժանրկենցաղային ժանր
նյութկտավ և յուղաներկ
գտնվում էՌուսական թանգարան
հավաքածուՌուսական թանգարան
սեփականատերՌուսաստան և Ալեքսանդր III
ներշնչված էՍուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի, դահիճ, մեղադրյալ և մեղադրյալ
հիմնական թեմամահապատիժ
Ծանոթագրություններ
 Saint Nicholas of Myra saves three innocents from death (Repin) Վիքիպահեստում

Կտավը ներկայացվել է Պերեդվիժնիկների[6] արվեստի ցուցահանդեսների ընկերակցության 17-րդ ցուցահանդեսում, որը բացվել է 1889 թվականի փետրվարին Սանկտ Պետերբուրգում[7][8]։ Քննադատների կարծիքները բաժանվեցին՝ մասնավորապես գրող Միտրոֆան Ռեմեզովը բարձր էր գնահատել ռեպինյան «Սուրբ Նիկողայոսին»՝ համարելով նրան «ինչպես մտքով, այնպես էլ կատարմամբ» լավագույնը ցուցահանդեսում ներկայացված բոլոր նկարներից[9], իսկ Լև Տոլստոյը նշել է, որ կտավի բովանդակությունը «հեղինակի համար ոչ գեղարվեստական չէ, նոր չէ, սիրելի չէ», «ամբողջ պատկերն ֆոկուսում չէ, և բոլոր պատկերները զատ-զատ սողում են»[10]։ Կտավը ձեռք է բերել Ալեքսանդր III կայսրը, և հետագայում «լեգենդում» բազմիցս նշվում է, որ հենց այս նկարի գնման հետ է կապված Ռուսական թանգարան ստեղծելու որոշումը[11][12]։

Արվեստի պատմաբան Նիկոլայ Մաշկովցևի կարծիքով, «Նիկողայոս Զմյուռնացի» կտավը չպետք է դիտարկել որպես սրբապատկեր կամ որպես կրոնական թեմայով ստեղծագործություն. «Ռեպինին հրապուրել է գործող անձանց, հատկապես դատապարտյալների ինքնամոռաց արտահայտությունը», և նա պատկերել է «մտավոր մղման սկզբնական, ամենահզոր պահը»[13]։ Արվեստաբան Նոննա Յակովլևան նշում է, որ Ռեպինը «կարծես կոչ է անում ամենասիրելի սուրբ հրաշագործին դադարեցնել արյան հոսքը Ռուսաստանում, հանդիսատեսին կանգնեցնում է իր հրաշքներից մեկին դեմ հանդիման»[14]։

Պատմություն խմբագրել

Նախորդող իրադարձություններ և աշխատանք կտավի վրա խմբագրել

1884 թվականին Իլյա Ռեպինը Խարկովի մերձակայքում գտնվող կանանց մենաստանից Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացու (Նիկողայոս Հրաշագործ) պատկերի պատվեր է ստացել[15][16]։ Ինչպես հիշում է գրող և պատմաբան Դմիտրո Յավորնիցկին, իր հետ զրույցում Ռեպինը նշել է, որ Նիկողայոս Հրաշագործի կերպարի պատվիրատուն Խարկովի ուեզդի Ստրելեչիե գյուղի Նիկոլաևսկի մենաստանի մայրապետն է, որտեղ նա եկել էր այցելելու իր զարմուհուն, ով այնտեղ միանձնուհի էր[17]։ Նկարչի ազգականին կոչում էին Էմիլիա, վանական անունը՝ Եվպրաքսիա էր, իսկ Ռեպինը նրան կոչում էր Օլիմպիադա։ Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ նա Ռեպինի զարմուհին էր, ազգանունը՝ Բորիսովա[18]։ Ըստ ամենայնի, պատվերը համընկել էր Նիկոլայ Հրաշագործի մասունքները Լիկիայի գավառից Բարի տեղափոխելու 800-ամյակի հետ, որի տոնակատարությունը պետք է կայանար 1887 թվականին[19]։

 
Իլյա Ռեպինի «Ինքնադիմանկարը» (1887, Տրետյակովյան պատկերասրահ)

Սկզբում Ռեպինը սրբապատկերի ոճով մատիտով ուրվանկար է կատարել, բայց աստիճանաբար հետաքրքրվել է այդ թեմայով, որը, ինչպես «Իվան Ահեղը և նրա որդին Իվանը» կտավում, կապված էր Լև Տոլստոյի բարոյական քարոզչության և մահապատժի վերացման հարցի հետ[20][5]։ Նյութեր հավաքելու համար Ռեպինը խնդրանքով դիմել է արվեստի քննադատ Վլադիմիր Ստասովին՝ 1886 թվականի սեպտեմբերի 30-ին նրան ուղղված նամակում, նշելով․ «Մի մոռացեք, խնդրում եմ, եթե ինչ-որ բան հանդիպի Նիկողայոս Հրաշագործի մասին, մի կողմ դրեք ինձ համար։ Ես խոստացել եմ իմ հայրենիքում գտնվող գավառական կանանց մենաստանին, որ նրանց համար եկեղեցում սրբապատկեր նկարեմ»[21][18][22]։ Ի վերջո, Ռեպինը սկսել է աշխատել մի մեծ կտավի վրա, որի աշխատանքներն իրականացրել է 1886/1887 թվականների ամբողջ ձմռանը, ինչպես նաև ամբողջ 1888 թվականին[13][23]։ Նիկոլաևսկի միաբանության կանանց մենաստանի համար նկարիչը պատրաստվել է կատարել կտավի հեղինակային կրկնություն՝ որոշակի փոփոխություններով[17]։

1887 թվականին Արևմտյան Եվրոպա կատարած ուղևորության ժամանակ Ռեպինն այցելել է Վիեննա և ուսումնասիրել Բելվեդեր պալատի արվեստի հավաքածուն։ Նկարիչն իր տպավորությունների մասին մանրամասն պատմել է Վլադիմիր Ստասովին 1887 թվականի մայիսի 30-ին ուղղված նամակում, որտեղ հատկապես հիշատակվել են Պիտեր Պոլ Ռուբենսի «Իգնատի Լոյոլան բուժում է մոլագարներին» և «Սուրբ Ֆրանցիսկոս Քսավիերիի հրաշքը») կտավները[24][25]։ Ըստ արվեստաբան Տատյանա Յուդենկովայի, «այդ կտավների ընկալումը ցույց է տալիս, որ Ռեպինը այդ պահին եվրոպական արվեստում ինչ-որ «հուշումներ» է փնտրել «Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալների» կտավի կոմպոզիցիան լուծելու համար[26]։

Վիեննա այցելությունից հետո Ռեպինը մեկնել է Իտալիա, որտեղ, մասնավորապես, պատրաստվում է այցելել Բարի։ Այդ մասին նկարիչը գրել է Վլադիմիր Չերտկովին 1887 թվականի մայիսի 24-ին ուղղված նամակում․ «Իտալիայում այժմ ես շատ նյութեր կգտնեմ իմ նախաձեռնությունների համար։ Ես նույնիսկ մտածում եմ գնալ Բարի՝ տեսնելու, թե արդյոք Նիկողայոս Հրաշագործի մասին որևէ բան կգտնեմ …»[27]։ 1887 թվականի օգոստոսի 17-ին (Սանկտ Պետերբուրգ վերադառնալուց հետո) Պավել Տրետյակովին ուղղված նամակում Ռեպինը գրել է իր ճանապարհորդության արդյունքների մասին. «Ես հիմնականում մտածում էի Բարիում ինչ-որ բան գտնել իմ Սուրբ Նիկողայոսի համար, ոչինչ չգտնվեց, բայց ես չեմ ափսոսում, որ այնտեղ գնացի, այնտեղ շատ հետաքրքիր բաներ կային»[28][29]։

17-րդ շրջիկ ցուցահանդես և դրան հաջորդած իրադարձություններ խմբագրել

«Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալներին» կտավի վրա աշխատանքներն ավարտվել են 1888 թվականին։ Այն ցուցադրվել է Պերեդվիժնիկների արվեստի ցուցահանդեսների ընկերակցության 17-րդ ցուցահանդեսում[6], որը բացվել է 1889 թվականի փետրվարի 26-ին Սանկտ Պետերբուրգում, իսկ նույն թվականի ապրիլին տեղափոխվել Մոսկվա։ Ցուցահանդեսի Սանկտ Պետերբուրգի հատվածն անցկացվել է Բոտկինայի տանը՝ Սերգիևսկայա փողոցում (այժմ՝ Չայկովսկու փողոց), իսկ մոսկովյան մասը՝ Մոսկվայի նկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ուսումնարանի շենքում[7][8]։ Ցուցահանդեսի կատալոգում կտավը նշված է եղել «Սուրբ Նիկողայոս՝ (Սուրբ Նիկողայոսը մահապատժից փրկում է Միրա-Լիկիա  քաղաքում երեք անմեղ դատապարտյալների)։ Նույն ցուցահանդեսում ներկայացված են եղել Ռեպինի ևս երեք կտավներ՝ դերասան Միխայիլ Շչեպկինի և կոմպոզիտորներ Ալեքսանդր Գլազունովի և Ալեքսանդր Բորոդինի դիմանկարները[6]։

 
«Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալներին» կտավը Ռուսական պետական թանգարանում (ձախ կողմում՝ Իլյա Ռեպինի «Բելառուս» կտավը)

Ըստ «լեգենդի», որը բազմիցս հիշատակվել է Ռուսական թանգարանի պատմությանը նվիրված հրապարակումներում, կայսր Ալեքսանդր III-ի թանգարան հիմնելու մասին վերջնական որոշումը կապվում էր հենց «Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալների» կտավը պերեդվիժնիկների 17-րդ ցուցահանդեսից ձեռք բերելու հետ[11][30]։ Իշխան Վլադիմիր Մեշչերսկին իր հուշերում գրել է. «Կայսրը շատ ոգեշնչված էր թանգարանի գաղափարով և այդ ցուցահանդեսում գնում է ութ  կտավ՝ կրկնելով, որ դա անում է ապագա թանգարանի համար։ Պերեդվիժնիկների ցուցահանդեսներից մեկում կանգնելով Ռեպինի «Սուրբ Նիկողոսը դադարեցնում է անօրինական մահապատիժը» կտավի առջև, կայսրն ասում է․ «Ահա գեղեցիկ նկար թանգարանի համար», և կտավը գնվում է[31]։

1891 թվականին Ռեպինի երկու կտավները՝ «Նիկողայոս Զմյուռնացին» և «Նորակոչիկին ճանապարհելը», ռուս նկարիչների այլ գործերի հետ միասին ցուցադրվել են Բեռլինում կայացած միջազգային ցուցահանդեսում՝ նվիրված Բեռլինի գեղարվեստի ակադեմիայի 50-ամյակին։ Ռեպինի կտավներն արժանացել են հանրության և քննադատների բարձր գնահատականին։ Մասնավորապես, գրախոսներից մեկը նշել է, որ «երբեք ռուսական արվեստը Գերմանիայում ներկայացված չի եղել նման բազմաթիվ գործերով և դրանցից ոչ մեկը չի ընդունվել այնպես, ինչպես Ռեպինի Նիկողայոս Զմյուռնացին», իսկ բեռլինյան National-Zeitung թերթի գեղարվեստական մեկնաբան Գեորգ Ֆոսսը գրել է, որ «Սուրբ Նիկողայոս» կտավը լի է «գույնի այնպիսի զարմանալի ուժով, որը կարելի է գտնել միայն Բյոկլինի մոտ»[32]։         

1897 թվականին կտավը Ձմեռային պալատից տեղափոխվեց այն ժամանակ ստեղծվող Ալեքսանդր III կայսրի ռուսական թանգարան (այժմ՝ Ռուսական պետական թանգարան), որտեղ այն գտնվում է մինչ օրս[1][2]։ Քանի որ ինքը Ալեքսանդր III-ն այլևս կենդանի չէր մինչև 1897 թվականը (նա մահացել է 1894 թվականին), կտավը համարվել է նրա որդու՝ Նիկոլայ II-ի նվերը[33] (կատալոգում ասվում է, որ այն բերվել է Ձմեռային պալատից[34])։ Ներկայումս նկարը ցուցադրվում է Միխայլովսկու պալատի թիվ 34 սրահում, որտեղ, բացի դրանից, կան Ռեպինի այլ հայտնի գործեր, այդ թվում՝ «Զապորոժցիների նամակը թուրք սուլթանին», «Նորակոչիկին ճանապարհելը», ինչպես նաև Վլադիմիր Ստասովի, Անտոն Ռուբինշտեյնի և Իվան Թարխանովի դիմանկարները[35]։

«Նիկողայոս Զմյուռնացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտվածների» կտավը ցուցադրվել է Ռեպինի անհատական ցուցահանդեսում, որը կայացել է 1936 թվականին Մոսկվայի պետական Տրետյակովյան պատկերասրահում[36]։ Դա նաև Ռեպինի ծննդյան 175-ամյակին նվիրված հոբելյանական ցուցահանդեսի ցուցանմուշներից է եղել, որը տեղի է ունեցել 2019 թվականի մարտից օգոստոս Կրիմսկի Վալի Նոր Տրետյակովյան պատկերասրահում[37][38], այնուհետև՝ 2019 թվականի հոկտեմբերից մինչև 2020 թվականի մարտ, Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսական պետական թանգարանի Բենուայի մասնաշենքում[39]։

Սյուժե և նկարագիր խմբագրել

 
Սուրբ Նիկողայոսը 13-րդ դարի սրբապատկերի վրա (Սուրբ Եկատերինայի վանք, Սինայ, Եգիպտոս)

Նկարի սյուժեն կապված է Սուրբ Նիկողայոս Հրաշագործի (մոտավորապես մեր թվարկության 270-345 թվականներ) արարքներից մեկի հետ, որը նա կատարել է, երբ եպիսկոպոս է եղել Զմյուռնիայում, որը գտնվում է Լիկիայում (այժմ՝ Թուրքիայի Անթալիա նահանգի տարածքում)։ Հենց այդ քաղաքի անվան հետ է կապված Սուրբ Նիկողայոսի հայտնի «Զմյուռնացի» մականունը[16][40]։ Ճամփորդելիս Նիկողայոս Զմյուռնացին իմանում է, որ Զմյուռնիայի քաղաքապետ Եվստաթեոսը մահապատժի է դատապարտել երեք անմեղ մարդկանց՝ կաշառված լինելով չարակամ անձանց կողմից։ Ցանկանալով կանխել անարդարությունը, Նիկողայոսը շտապ վերադառնում է Զմյուռնիա և հասնում Դիոսկուրոսի դաշտ, որտեղ պետք է ի կատար ածվեր մահապատիժը, հենց այն պահին, երբ դահիճը պատրաստվում է իրականացնել դատավճիռը[40]։

10-րդ դարի բյուզանդացի գրող Սիմեոն Մետաֆրաստեսը «Մեր սուրբ հայր Նիկողայոս Հրաշագործի կյանքն ու գործերը» գրքում այդ պատմությունը նկարագրել է հետևյալ կերպ․ «Երբ հայր սուրբը տեսավ դա և իր հայացքը ուղղեց տխուր տեսարանի վրա, հավասարակշռելով խստությունը փափկությամբ, նա չասաց համարձակ կամ կոպիտ բառեր և ոչ մի վախ կամ երկչոտություն ցույց չտվեց, որքան ուժ ուներ վազեց դահիճի կողմը, համարձակորեն խլեց թուրը նրա ձեռքից և չվախենալով ոչնչից, գցեց գետնին, իսկ դատապարտվածներին ազատեց կապանքներից։ Ոչ ոք չխանգարեց նրա տիրական արարքին...»[16]։  

Նկարիչը պատկերել է հենց այն պահը, երբ Նիկողայոս Հրաշագործը կանգնեցնում է դահիճի սուրը, որը բարձրացրել է դատապարտյալներից առաջինի գլխին։ Նկարը կտրուկ հակադրվում է Նիկողայոս Զմյուռնացու անճկունությանը, վստահ լինելով իր արդարությանը, դահիճի զարմանքին, քաղաքապետի («բյուզանդական պալատական») վախեցած և շողոքորթ հայացքին, ինչպես նաև դատապարտյալների դեմքերին, որոնք այլևս չէին հավատում իրենց փրկության հնարավորությանը[16]՝ «մեկը հնազանդ, մյուսը՝ տարակուսած, երրորդը՝ խելագար հույսի պոռթկումով»[5]։

Կտավի խորքում պատկերված է մարդկանց բազմություն, որոնք լարվածությամբ հետևում են առաջին պլանում կատարվող գործողություններին։ Ամբոխի մեջ կանգնածների գլխավերևում բարձրանում է երեխայի կերպարանքը, որին ինչ-որ մեկը բարձրացրել է, որպեսզի նա ավելի լավ տեսնի և հիշի «մարդասիրական մեծ սխրանքի բոլոր մանրամասները»[41]։ Ամբոխի աղջիկներից մեկը փորձում է տեսադաշտից չկորցնել երիտասարդ դատապարտյալին (գուցե դա նրա եղբայրն է կամ փեսացուն)[42][Նշում 1][42][43]։

Թեև Նիկողայոս Զմյուռնացու նախատիպը, ըստ երևույթին, Լև Տոլստոյն էր, ում հետ Ռեպինը շատ է շփվել այդ տարիներին[44][45], բայց  Սուրբ Նիկողայոսի դեմքը նկարված է բանաստեղծ Ապոլոն Մայկովի կերպարից[46]։ Դահիճին Ռեպինը նկարել է Նիկոլայ Կուզնեցովի կերպարից։ Ծնկաչոք մահվան դատապարտվածի պատկերը նկարվել է գրող Իերոնիմ Յասինսկու կերպարից, իսկ թուլակազմ երիտասարդ մահապարտին, որը սպասում է իր հերթին, պատկերել է սիմվոլիստ գրող Դմիտրի Մերեժկովսկու կերպարից[44][45]։

Գործող անձիք
 
Երիտասարդ դատապարտյալը
 
Ծեր դատապարտյալը
 
Դատապարտյալը, որի վրա սուր է բարձրացված
 
Նիկողայոս Զմյուռնացին (ձախից) և քաղաքապետը
 
Դահիճ

Էսքիզներ, էտյուդներ և կրկնություններ խմբագրել

Կրկնության տարբերակներ խմբագրել

1890 թվականին Ռեպինը նկարել է նույնանուն կտավի կրկնօրինակ տարբերակը, որն այժմ պահվում է Կիևի պատկերասրահում[47] (յուղաներկ, կտավ, 215×198 սմ, ինվենտար համար՝ J-143)[48]։ Այդ կտավը նա նվիրաբերել է 1891 թվականին Մոսկվայում անցկացված սովահար գյուղացիների օգտին կազմակերպված ցուցահանդեսի համար, որտեղ այն ձեռք էր բերել Ֆեոդոր Տերեշչենկոն[49][50]։ Հենց այդ տարբերակն էլ ներկայացվել է Համառուսական արդյունաբերական և արվեստի ցուցահանդեսում, որը բացվել է 1896 թվականի մայիսի 28-ին Նիժնի Նովգորոդում։ 1896 թվականի սեպտեմբերի 4-ին Ալեքսանդր Ժիրկևիչին ուղղված նամակում Ռեպինը մանրամասներ է ներկայացրել Նիժնի Նովգորոդի ցուցահանդեսի հետ կապված․ «Իմ Սուրբ Նիկողայոսը դուրս է բերվել Կիևից։ Այդ չհաջողված տարբերակը ես նվիրեցի հօգուտ սովամահների, և Տերեշչենկոն այն աճուրդում գնեց 5000 ռուբլով։ Ես դա երբեք չէի ուղարկի այդ ազգային ցուցահանդեսին»[51]։ Այնուհետև Ֆեոդոր Տերեշչենկոյի հավաքածուն, ներառյալ այդ կտավը, դարձել է Կիևի Ռուսական արվեստի թանգարանի[47] (այժմ՝ Կիևի պատկերասրահի) հավաքածուի մի մասը[48]։

Բացի այդ, 1890 թվականին Ռեպինը նկարել է համանուն նկարի ավելի փոքր տարբերակը, որն այժմ գտնվում է Խարկովի գեղարվեստի թանգարանում (թուղթ կտավի վրա, յուղաներկ, 126 × 98 սմ)[1][2][52]։ Սա հենց այն նկարի տարբերակն է, որը նկարել է Ռեպինը Ստրելեչյա (Ստրելետչինո) գյուղի Նիկոլաևսկի մենաստանի համար[18]։ 1930 թվականի օգոստոսին վանքը փակվել է, որից հետո շատ սրբապատկերներ և նկարներ տեղի բնակիչները վերցրել են։ 1934 թվականին Լիպցի տեղական խորհրդի նախագահի բնակարանում հայտնաբերվել է «Նիկողայոս Զմյուռնացի» կտավը, ով դրանից հետո չի շտապել հանձնել այն և թաքցրել է մառանում։ Միայն 1935 թվականին նկարը հանձնվել է պետությանը և տեղադրվել Խարկովի թանգարանում[53]։

Հեղինակային տարբերակներ-նկարի կրկնություններ
 
Նկարի տարբերակը (1890, Կիևի պատկերասրահ)
 
Նկարի տարբերակ (1890, Խարկովի գեղարվեստի թանգարան)

Արվեստաբան Գալինա Ելշևսկայայի կարծիքով, երկու հետագա տարբերակների փոփոխությունները կարող են կապված լինել Լև Տոլստոյի ազդեցության հետ․ «Եթե նկարի առաջին տարբերակում հայր սուրբը խլում է դահիճի սուրը, այսպես ասած, զուտ ֆիզիկապես, ապա վերջին երկուսում առաջանում է արվեստագետի սիրելի թեման՝ հայացքների մենամարտը, և դահիճը, պարտված հակառակորդի բարոյական գերազանցությունից, ինքն է դադարեցնում արարողությունը»[5]։ Այնուամենայնիվ, ըստ արվեստաբան Օլգա Լյասկովսկայայի, երկու ավելի ուշ նկարված տարբերակները շատ ավելի թույլ են, քան Ռուսական թանգարանի նկարը․ «Այդտեղ հիստերիկ նոտան չափազանց սրված է, ինքը՝ Նիկողայոսը, այլևս չի խառնվում իրադարձությունների ընթացքին, նա միայն համոզում է, դատապարտյալի առնական պատկերը փոխարինվում է բոլորովին այլ բովանդակության կերպարով»[49]։

«Նիկողայոս Զմյուռնյացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտվածներին» կտավի հերթական կրկնօրինակումը կատարել են Իլյա Ռեպինի սաները՝ նրա անմիջական ղեկավարությամբ։ 1900 թվականի հոկտեմբերին, Տրետյակովյան պատկերասրահում Ռեպինի կտավները զննելուց հետո, գրող Մաքսիմ Գորկին նկարիչից թույլտվություն է խնդրել է նկարներից մի քանիսը կրկնօրինակելու համար։ 1901 թվականին բոլոր կրկնօրինակները պատրաստ են եղել, իսկ 1908 թվականին դրանք տեղափոխվել են Նիժնի Նովգորոդի արվեստի և պատմության թանգարան։ 1924-1934 թվականներին թանգարանի վերակազմավորման արդյունքում հավաքածուի մի մասը կորել է։ 2006 թվականի դրությամբ «Նիկողայոս Զմյուռնյացու» այդ կրկնօրինակը գտնվել է սարատովցի կոլեկցիոներ Ս. Ա. Տարասովի հավաքածուում։ Այն ցուցադրվել է «մեկ կտավի ցուցահանդեսում», որը կայացել է 2006 թվականի ապրիլի 27-ից հունիսի 1-ը Սարատովի Ա. Ն. Ռադիշչևի անվան արվեստի թանգարանում[54]։

Էսքիզներ և էտյուդներ խմբագրել

 
Մատիտով էսքիզ (1886, Տրետյակովյան պատկերասրահ)

Պետական Տրետյակովյան պատկերասրահի հավաքածուն պարունակում է «Նիկողայոս Զմյուռնյացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտվածներին» նկարի գրաֆիկական էսքիզը, որը նախկինում եղել է ձեռներեց և բարերար Միխայիլ Ռյաբուշինսկու հավաքածուում։ Չնայած էսքիզը ստորագրված է 1884 թվականին, արվեստի պատմաբանները կարծում են, որ այդ ամսաթիվը սխալ է, և մատիտով նկարը պետք է թվագրվի 1886 թվականով[55]։ Էսքիզում հինգ կերպար կա՝ երեք դատապարտյալ, Նիկողայոս Զմյուռնիացին և դահիճը, գլխավոր հերոսներից բացակայում է միայն քաղաքապետը։ Ի տարբերություն կտավի վերջնական տարբերակի՝ դատապարտյալը, ում վրա սուր են բարձրացրել, ծնկի չի իջնում, այլ պառկում է գլուխը կառափնակոճղին[23]։ Բացի այդ նախնական էսքիզից, գրականության մեջ հիշատակվում են 1887 թվականի երկու մատիտով էսքիզներ (որոնցից մեկը պահվում է Տրետյակովյան պատկերասրահում), ինչպես նաև 1888 թվականի մեկ այլ էսքիզ[56]։ Կիևի պատկերասրահի հեղինակի կրկնօրինակի էսքիզը պահվում է Ռուսական պետական թանգարանում (կտավ, յուղաներկ, ստվարաթուղթ, 34,2 × 28,7 սմ, մոտ 1889, ինվենտար համար՝ Ժ-7907)[1][34]։

Հելսինկյան Ատենեումում պահվում է գեղանկարչական էտյուդ Նիկողայոս Զմյուռնիացու կերպարի համար՝ «Սուրբ Նիկողայոս» (1888, յուղաներկ, կտավ, 30 × 24 սմ, ինվենտար համար՝ Ա-1995-85)։ Էսքիզը թանգարան է մտել Վյայնյո Վալլեյի (ֆիններեն՝ Wäinö Wallin kokoelma) հավաքածուի հետ միասին[57]։

Նկարի և նրա հեղինակային կրկնօրինակների վրա աշխատելու ընթացքում Ռեպինը ստեղծել է մի շարք գծանկարային էսքիզներ։ Հելսինկյան Ատենեումում պահվում են մի քանի գծանկարներ՝ երկու էտյուդներ Նիկողայոս Զմյուռնիացու պատկերի համար՝ մեկը 1889 թվականից (թուղթ, մատիտ, 31 × 23,5 սմ, ինվենտար համար՝ Ա III 1754։ 13)[58] և մյուսը՝ թվագրված չէ (թուղթ, մատիտ), 31 × 23,5 սմ, ինվենտար համար՝ Ա III 1754։ 18)[59], ինչպես նաև երիտասարդ դատապարտյալի պատկերի էտյուդը (1895, թուղթ, մատիտ, 31 × 23,5 սմ, ներ. Ա III 1754։ 17)[60] և «Երիտասարդ տղամարդ» էտյուդը (1889, թուղթ, մատիտ, գունավոր կավիճներ, 18,2 × 13,5 սմ, ինվենտար համար՝ Ա III 1754։ 16)[61]։

Էսքիզ և ուսումնասիրություններ նկարի տարբերակների համար
 
Սուրբ Նիկողայոս (1888, Ատենեում)
 
Էդյուդ (1889, Ատենեում)
 
Էդյուդ (թվագրված չէ, Ատենեում)
 
Էդյուդ (1895?, Ատենեում)
 
Երիտասարդ տղամարդ (1889, Ատենեում)
 
Էսքիզ (մոտ․ 1889, Ռուսական պետական թանգարան)

Արձագանքներ և քննադատություն խմբագրել

19-րդ դար խմբագրել

Երբ կտավը հայտնվել է պերեդվիժնիկների 17-րդ ցուցահանդեսում, գրող Նիկոլայ Լեսկովը գրել է Ռեպինին (1889 թվականի փետրվարի 27-ի նամակ)․ «Ես ողջունում եմ ձեր ստեղծագործությունների հսկայական և աներկբայելի հաջողությունը։ Ցուցահանդեսին ավելի լավ բան չկա, քան «Սուրբ  Նիկողայոսը» և «Գլազունովի դիմանկարը»։ Ձեր գովեստը միաձայն է։ Նկարները գեղեցիկ են կանգնած, և նրանց ավելի լավ բան պետք չէ»[62]։ Նույն նամակում Լեսկովը մեջբերել է լրագրող և քննադատ Ալեքսեյ Սուվորինի կարծիքը՝ նշելով, որ «Սուվորինը հիացած է Սուրբ Նիկողայոսով», որից հետո նա շարունակում է․ «Այցելուները Սուրբ Նիկողայոսի շուրջը չեն նոսրանում և դատողությունները շատ հետաքրքիր ու անսպասելի են, օրինակ, որ դուք ցանկացել  եք «ցույց տալ եկեղեցու գերակայությունը պետության նկատմամբ»։ Եթե ճիշտ է, որ «Սուրբ  Նիկողայոս»-ի համար Ձեզ տվել են ընդամենը տասը հազար, դա շատ էժան է, հատկապես՝ հաշվի առնելով «Ֆրինայի» գինը։ Այստեղ Լեսկովը նկատի է ունեցել Հենրիխ Սեմիրադսկու «Ֆրինան Պոսեյդոնի տոնին Էլևզինում» մեծածավալ նկարը, որը նույն տարում 30000 ռուբլով[62] գնել է Կայսերական արքունիքի նախարարությունը։

 
«Քրիստոսն աշակերտների հետ Վերջին ընթրիքից դուրս է գալիս դեպի Գեթսեմանի պարտեզ», Նիկոլայ Գե (1888, Տրետյակովյան պատկերասրահ)

«Ռուսական միտք» ամսագրում հրապարակված հոդվածում (1889 թվականի մայիսի թողարկում) գրող Միտրոֆան Ռեմեզովը բարձր է գնահատել Ռեպինի «Սուրբ Նիկողայոս»-ը, որը ցուցադրվել է Պերեդվիժնիկների 17-րդ ցուցահանդեսում, նրա կարծիքով «ցուցահանդեսում այդ կտավը, թե՛ մտքով, թե՛ կատարմամբ, առաջին տեղն է գրավում»։ Քննարկելով Նիկողայոս Զմյուռնիացու կերպարը, Ռեմեզովը նշել է, «ոչ թե «մեծ եպիսկոպոսի ֆիզիկական ուժն էր, որ խանգարեց մահապատժի իրականացմանը, այլ հոգևոր մեծ ուժը, որը զարմանալի վարպետությամբ արտահայտվել էր նկարչի կողմից սրբի դեմքով և կերպարանքով»։ Գրողը բարձր գնահատական է տվել նաև մյուս պատկերներին՝ նշելով «շղթայված դատապարտված ծերունու կազմվածքի ամբողջական շարժումը, ծնկի իջնելով և ձեռքերը մեկնելով», ինչպես նաև հյուծված երիտասարդի կերպարանքը՝ «բարոյապես հյուծված մինչև այն կետը, որ նա այլևս այնքան էլ հստակ չէր հասկանում այն ամենի իմաստը, ինչը կատարվում է իր աչքերի առջև»[41]։

Ցուցահանդես է այցելել նաև Լև Տոլստոյը։ Նկարիչ Նիկոլայ Գեին ուղղված նամակում, ով նույն ցուցահանդեսի համար ներկայացրել է «Քրիստոսը աշակերտների հետ մասնակցում է խորհրդավոր  ընթրիքին Գեթսիմանի պարտեզում» կտավը, նա գրել է՝ համեմատելով իր կտավը Ռեպինի նկարի հետ (նամակը թվագրված է 1889 թվականի ապրիլի 21-ով)․ «Ապշեցուցիչ պատկերացում այն փաստի մասին, որ այս ցուցահանդեսում կա արվեստ՝ հանձինս քո և Ռեպինի կտավների։ Ռեպինը  ներկայացնում է այն փաստը, որ մարդը հանուն Քրիստոսի չի իրականացնում մահապատիժը, այսինքն՝ անում է ամենազարմանալի և կարևոր գործերից մեկը։ Այնուհետև նույն նամակում, դրականորեն խոսելով Գեի նկարի մասին, Տոլստոյը միևնույն ժամանակ քննադատում է Ռեպինին․ «Ռեպինը ասել է այն, ինչ ցանկանում էր ասել, այնքան նեղ, մոտիկից, որ բառերով կարելի էր նույնիսկ ավելի ստույգ ասել։ Ասվել է և ոչ ավելին։ Նա կանխեց մահապատիժը, իսկ ի՞նչ։ Դե, նա խանգարեց, իսկ հետո՞։ Բայց ավելին՝ քանի որ բովանդակությունը գեղարվեստական չէ, նոր չէ, հեղինակի համար հարազատ չէ, նույնիսկ դա չի ասվում։ Ամբողջ նկարը ֆոկուսի մեջ չէ և բոլոր ֆիգուրները սողում են տարբեր կողմեր»[10][5][Նշում 2]։

20 և 21-րդ դարեր խմբագրել

Նկարիչ և քննադատ Ալեքսանդր Բենուան իր «19-րդ դարի Ռուսական գեղանկարչության պատմություն» գրքում Ռեպինին նվիրված գլխում նշել է, որ «Սուրբ Նիկողայոս»-ի թույլ տեղը սրբի տարօրինակ, իսկ մյուսների ծաղրանկարային պատկերումն է», բայց միևնույն ժամանակ, «միակ հաջող տեղը բյուզանդական պալատականի ստոր ծամածռություններն են»[63]։ Բենուան ներկայացրել է Ռեպինի «Սադկո» (1876, Ռուսական պետական թանգարան) և «Նիկողայոս Զմյուռնիացի» կտավները՝ որպես 1870-1880-ական թվականներին անժամանակ թեմաների ընտրության բնորոշ օրինակներ, ցույց տալով, որ դրանց հեղինակը «իր հոգում պերեդվիժնիկական եկեղեցու հավատարիմ զավակը չէր», և որ «նրան գրավում էին այլ, ավելի բարձր ոլորտները»[64]։

 
Իվան Ահեղն ու նրա որդի Իվանը 1581 թվականի նոյեմբերի 16-ին(1883-1885, Տրետյակովյան պատկերասրահ)

Արվեստի պատմաբան Նիկոլայ Մաշկովցևի կարծիքով, «Նիկողայոս Զմյուռնիացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալներին» կտավը ամենաքիչը կարելի է համարել սրբապատկեր կամ որպես կրոնական թեմայով ստեղծագործություն՝ նրա ուժը դրանում չէ։ Ըստ Մաշկովցևի՝ «Ռեպինը տարվել է գործող անձանց, հատկապես՝ դատապարտյալների ինքնամոռաց արտահայտությամբ, մեկին, ով արդեն պատրաստ էր սրից հարված ընդունելու, մյուսին, որի դեմքին արտահայտվում էր ծայրահեղ հուզական ցնցում»։ Մաշկովցևը գրել է, որ կտավի վրա նկարիչը ցույց է տալիս «մտավոր ցնցման սկզբնական, ամենահզոր պահը», և հենց դրանում է կայանում ստեղծագործության էությունը[13]։

Քննադատ Բորիս Ասաֆևը (գրական կեղծանունը՝ Իգոր Գլեբով) գրել է. «Երբ նա [Ռեպինը] 1889 թվականին շրջիկ ցուցահանդեսում ցուցադրեց իր «Նիկողայոս Զմյուռնիացին մահից փրկում է երեք անմեղ դատապարտյալների» հրաշալի կտավը, Զմյուռնիա քաղաքում», շատ քչերն էին հասկանում, որ դա գթասրտության քայլ չէր և կապված չէր անմեղների հետ (ինչը գեղանկարում հնարավոր  չէ ցույց տալ), այլ կապված է  մարդկանց հոգեկանի հետ, որոնց վրա սուր էր կախված։ Եվ չի կարելի մոռանալ դատապարտյալներից մեկի շողշողուն, դողդոջուն հույսով լի հայացքը»[65][66]։

Քննարկելով Ռեպինի «Նիկողայոս Զմյուռնիացի» և «Իվան Ահեղը և նրա որդի Իվանը» նկարների նուրբ ներքին կապը, արվեստաբան Նոննա Յակովլևան գրել է, որ առաջինը մի տեսակ հակադրություն է երկրորդի նկատմամբ, քանի որ այն «հնչում է որպես մահը դադարեցնելու անհրաժեշտության հիշեցում, գթասրտության կոչ, որն ընդունակ է դիմակայել չարին»։ Ընդգծելով այն փաստը, որ Նիկողայոս Զմյուռնիացին ռուս ժողովրդի համար հարազատ կերպար է, Յակովլևան նշել է, որ Ռեպինը «կարծես կոչ է անում ամենասիրելի սուրբ հրաշագործին դադարեցնել արյան հոսքը Ռուսաստանում, հանդիսատեսին կանգնեցնելով հրաշքներին դեմ հանդիման»[14]։

Գրականություն խմբագրել

  • Борис Владимирович Асафьев Русская живопись. Мысли и думы. — М.—Л.: Искусство, 1966. — 241 с.
  • Александр Николаевич Бенуа История русской живописи в XIX веке. — М.: Республика, 1995. — 448 с. — ISBN 5-250-02524-2
  • Бородина Т. П. И. Е. Репин в немецкой критике конца XIX — начала XX века // Немцы в России. Русско-немецкие научные и культурные связи. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2000. — С. 244—250. — 424 с. — ISBN 5-8600-7248-1
  • Верёвкина В. В. Памяти учителя // Репин / Игорь Эммануилович Грабарь, Илья Самойлович Зильберштейн. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1949. — Т. 2. — С. 185—199. — 472 с. — (Художественное наследство).
  • Вовк О. Роль Верхо-Харківського Миколаївського жіночого монастиря у творчій біографії І. Ю. Рєпіна(ուկր.) // Актуальні проблеми всесвітньої та вітчизняної історії. — Харьковский государственный университет, 2011. — В. 14. — С. 190—197.
  • Игорь Эммануилович Грабарь Репин. — М.: Наука, 1964. — Т. 2. — 332 с.
  • Евстратова Е. Н. Репин. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2008. — 127 с. — ISBN 978-5-37300-683-5
  • Галина Вадимовна Ельшевская Илья Репин. — М.: Слово, 1996. — 96 с. — ISBN 5-85050-131-2
  • Кудрина Ю. В. Передвижники и императорская власть. К 175-летию со дня рождения И. Е. Репина // Иные берега. — 2019. — № 1 (49). — С. 136–149.
  • Николай Семёнович Лесков Собрание сочинений в 11 томах. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1958. — Т. 11: Письма (1881—1895).
  • Ольга Антоновна Лясковская Илья Ефимович Репин. — М.: Искусство, 1982. — 480 с.
  • Николай Георгиевич Машковцев И. Е. Репин. — М.—Л.: Искусство, 1943. — 108 с.
  • Москвинов В. Н.  По репинским местам Харьковщины // В книге «Репин» (издание Института истории искусств АН СССР, том 2, 470 с.). —М.—Л., 1949. — С. 393–428. Архивировано из первоисточника 9 Ապրիլի 2016.
  • Москвинов В. Н. Репин в Москве. — М.: Государственное издательство культурно-просветительской литературы, 1955. — 112 с.
  • Митрофан Нилович Ремезов (М. Анютин) Современное искусство // Русская мысль. — 1889. — № 5. — С. 188—201 (2-я пагинация).
  • Илья Ефимович Репин Переписка с П. М. Третьяковым, 1873—1898 / М. Н. Григорьева, А. Н. Щекотова. — М.—Л.: Искусство, 1946. — 226 с.
  • Илья Ефимович Репин Переписка с В. В. Стасовым, 1877—1894 / Андрей Константинович Лебедев, Г. К. Бурова. — М.—Л.: Искусство, 1949. — 456 с.
  • Илья Ефимович Репин Письма И. Е. Репина к В. В. Верёвкиной (1893—1929) // Репин / Игорь Эммануилович Грабарь, И. С. Зильберштейн. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1949. — Т. 2. — С. 200—218. — 472 с. — (Художественное наследство).
  • Илья Ефимович Репин Избранные письма в двух томах / И. А. Бродский. — М.: Искусство, 1969. — Т. 1 (1867—1892). — 456 с.
  • Илья Ефимович Репин Избранные письма в двух томах / И. А. Бродский. — М.: Искусство, 1969. — Т. 2 (1893—1930). — 464 с.
  • Рогинская Ф. С. Товарищество передвижных художественных выставок. — М.: Искусство, 1989. — 430 с.
  • Григорий Юрьевич Стернин Два века. Очерки русской художественной культуры. — М.: Галарт, 2007. — 384 с. — ISBN 978-5-269-01052-6
  • Лев Николаевич Толстой Полное собрание сочинений. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1953. — Т. 64: Письма (1887—1889).
  • Татьяна Витальевна Юденкова Илья Репин: «Выражаться свободно». О некоторых особенностях творческого метода И. Е. Репина // Искусствознание. — 2019. — № 4. — С. 120—153.
  • Нонна Александровна Яковлева Историческая картина в русской живописи. — М.: Белый город, 2005. — 656 с. — (Энциклопедия мирового искусства). — ISBN 5-7793-0898-5
  • Иероним Иеронимович Ясинский Роман моей жизни. Книга воспоминаний. — М.—Л.: Государственное издательство, 1926. — 360 с.
  • Государственный Русский музей — Живопись, XVIII — начало XX века (каталог). — Л.: Аврора и Искусство, 1980. — 448 с.
  • Государственный Русский музей — каталог собрания / Владимир Алексеевич Леняшин. — СПб.: Palace Editions, 2017. — Т. 7: Живопись второй половины XIX века (Н—Я). — 248 с. — ISBN 978-3-906917-17-7
  • Государственный Русский музей — Из истории музея / Ирина Нисоновна Карасик, Евгения Николаевна Петрова. — СПб.: ГРМ, 1995. — 312 с. — ISBN 5-900872-04-1
  • И. Е. Репин. Каталог выставки с 58 иллюстрациями / Михаил Петрович Кристи. — М.: Государственное издательство изобразительного искусства, 1936. — 242 с.
  • Иллюстрированный каталог XVII передвижной выставки «Товарищества передвижных художественных выставок» / Николай Петрович Собко. — СПб.: Типография Михаил Матвеевич Стасюлевича, 1889. — 48 с.
  • Новое о Репине. Статьи и письма художника, воспоминания учеников и друзей, публикации. / И. А. Бродский, В. Н. Москвинов. — Л.: Художник РСФСР, 1969. — 436 с.
  • Святитель Николай Чудотворец / Андрей Вознесенский, Фёдор Гусев. — М.: Издание Сретенского монастыря, 2005. — 664 с.
  • Товарищество передвижных художественных выставок. Письма, документы. 1869—1899 / В. В. Андреева, М. В. Астафьева, С. Н. Гольдштейн, Н. Л. Приймак. — М.: Искусство, 1987. — 668 с.
  • Художники и коллекционеры — Русскому музею. Дары (1898—2019). — М.: Государственный Русский музей, 2019. — 121 с.

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Упоминая эту девушку в одном из писем к своей ученице, художнице Вере Верёвкиной, Репин писал: «Но что меня поразило: девушка совершенный ваш портрет!»․ По воспоминаниям Верёвкиной, Репин специально водил её в Русский музей Александра III, чтобы показать ей её «двойника»
  2. ↑ Комментируя эти слова Толстого, искусствовед Галина Вадимовна Ельшевская писала, что Репин «увлёкся психологией „последних минут“, и в реалистическом повествовании о человеческих аффектах… оказались сняты не только проповеднические и назидательные обертоны истории, но и вообще её высокий привкус»

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Каталог ГРМ, 1980, էջ 248—249
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Каталог ГРМ, т. 7, 2017, էջ 89—90
  3. ↑ «Репин И. Е. Николай Мирликийский избавляет от смерти трех невинно осужденных. 1888» (HTML). Русский музей — виртуальный филиал — www.virtualrm.spb.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 07.07.2015-ին.
  4. ↑ «Репин Илья Ефимович — Николай Мирликийский избавляет от смерти трех невинно осужденных, 1888» (HTML). www.art-catalog.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 17-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Г. В. Ельшевская, 1996, էջ 67—69
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 XVII передвижная выставка, 1889, էջ 3
  7. ↑ 7,0 7,1 Ф. С. Рогинская, 1989, էջ 419
  8. ↑ 8,0 8,1 Товарищество передвижных художественных выставок, 1987, էջ 629
  9. ↑ М. Н. Ремезов, 1889, էջ 189
  10. ↑ 10,0 10,1 Л. Н. Толстой, т. 64, 1953, էջ 248—249
  11. ↑ 11,0 11,1 Из истории ГРМ, 1995, էջ 23
  12. ↑ Государственный Русский музей: 120-летие со дня основания
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Н. Г. Машковцев, 1943, էջ 78
  14. ↑ 14,0 14,1 Н. А. Яковлева, 2005, էջ 293—294
  15. ↑ О. А. Лясковская, 1982, էջ 277
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Е. Н. Евстратова, 2008, էջ 84—85
  17. ↑ 17,0 17,1 Дмитрий Иванович Яворницкий. «Диалог с Репиным» (HTML). ilyarepin.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 08.07.2015-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 В. Н. Москвинов, 1949, էջ 393–428
  19. ↑ И. Е. Репин, 1949, էջ 328
  20. ↑ О. А. Лясковская, 1982, էջ 277—278
  21. ↑ И. Е. Репин, 1949, էջ 97—98
  22. ↑ Г. Ю. Стернин, 2007, էջ 349
  23. ↑ 23,0 23,1 И. Э. Грабарь, т. 2, 1964, էջ 68
  24. ↑ И. Е. Репин, т. 1, 1969, էջ 321—323
  25. ↑ Т. В. Юденкова, 2019, էջ 135—136
  26. ↑ Т. В. Юденкова, 2019, էջ 136
  27. ↑ И. Е. Репин, т. 1, 1969, էջ 320
  28. ↑ И. Е. Репин, 1946, էջ 118
  29. ↑ И. Е. Репин, т. 1, 1969, էջ 331
  30. ↑ «Государственный Русский музей: 120-летие со дня основания» (HTML). ТАСС — tass.ru. 25 апреля 2015. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 08.07.2015-ին.
  31. ↑ Ю. В. Кудрина, 2019, էջ 148—149
  32. ↑ Т. П. Бородина, 2000, էջ 246
  33. ↑ Дары Русскому музею, 2019, էջ 34
  34. ↑ 34,0 34,1 Каталог ГРМ, т. 7, 2017, էջ 90
  35. ↑ «Михайловский дворец, зал 34» (HTML). Русский музей — виртуальный филиал — www.virtualrm.spb.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 08.07.2015-ին.
  36. ↑ Каталог выставки И. Е. Репина, 1936, էջ 40
  37. ↑ Е. Алленова (2019 թ․ մարտի 22). «Илья Репин. Путеводитель по выставке в Новой Третьяковке» (HTML). artguide.com. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  38. ↑ О. Кабанова (2019 թ․ մարտի 29). «Что ждали и чего не ждали от Репина» (HTML). The Art Newspaper Russia — www.theartnewspaper.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  39. ↑ О. Штраус (2019 թ․ հոկտեմբերի 8). «Ждали. В Русском музее открылась выставка к 175-летию Ильи Репина» (HTML). Российская газета — rg.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 Святитель Николай Чудотворец, 2005
  41. ↑ 41,0 41,1 М. Н. Ремезов, 1889, էջ 190
  42. ↑ 42,0 42,1 Письма И. Е. Репина к В. В. Верёвкиной, 1949, էջ 212
  43. ↑ В. В. Верёвкина, 1949, էջ 190
  44. ↑ 44,0 44,1 О. А. Лясковская, 1982, էջ 281
  45. ↑ 45,0 45,1 И. И. Ясинский, 1926
  46. ↑ Александр Владимирович Жиркевич]]. «Встречи с Репиным» (HTML). ilyarepin.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 10.07.2015-ին.
  47. ↑ 47,0 47,1 «Семья Терещенко» (HTML). Киевский национальный музей русского искусства — www.kmrm.com.ua. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  48. ↑ 48,0 48,1 «Репин Илья Ефимович — Николай Мирликийский избавляет от смерти трех невинно осужденных, 1890» (HTML). www.art-catalog.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 О. А. Лясковская, 1982, էջ 278
  50. ↑ В. Н. Москвинов, 1955
  51. ↑ И. Е. Репин, т. 2, 1969, էջ 119
  52. ↑ «Репин Илья Ефимович — Николай Мирликийский избавляет от смерти трёх невинно осужденных, 1890» (HTML). www.art-catalog.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 17-ին.
  53. ↑ О. Вовк, 2011, էջ 190—197
  54. ↑ «Выставка одной картины в Радищевском музее» (HTML). Музеи России — www.museum.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  55. ↑ И. Э. Грабарь, т. 2, 1964, էջ 317
  56. ↑ И. Е. Репин, 1949, էջ 328—329
  57. ↑ «Ilya Repin. St. Nicholas, study, 1888» (HTML). Finnish National Gallery — www.kansallisgalleria.fi. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  58. ↑ «Ilya Repin. Sketch for the painting St. Nicholas of Myra, 1889» (HTML). Finnish National Gallery — www.kansallisgalleria.fi. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  59. ↑ «Ilya Repin. Sketch for the painting St. Nicholas of Myra» (HTML). Finnish National Gallery — www.kansallisgalleria.fi. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  60. ↑ «Ilya Repin. Sketch for the painting St. Nicholas of Myra, 1895» (HTML). Finnish National Gallery — www.kansallisgalleria.fi. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  61. ↑ «A Young Man, sketch for the painting St. Nicholas of Myra, 1889» (HTML). Finnish National Gallery — www.kansallisgalleria.fi. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  62. ↑ 62,0 62,1 Н. С. Лесков, т. 11, 1958
  63. ↑ А. Н. Бенуа, 1995, էջ 272
  64. ↑ А. Н. Бенуа, 1995, էջ 274
  65. ↑ Б. В. Асафьев, 1966
  66. ↑ Новое о Репине, 1969, էջ 168

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նիկողայոս_Զմյուռնացին_մահից_փրկում_է_երեք_անմեղ_դատապարտյալներին&oldid=9732418» էջից