Մկրտիչ Ներսիսյան

Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյան (նոյեմբերի 25, 1910(1910-11-25), Փարպի, Երևանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - հունվարի 28, 1999(1999-01-28), Երևան, Հայաստան), հայ պատմաբան։ Պատմական գիտությունների դոկտոր (1946), պրոֆեսոր (1947), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1950)։ ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1961)։

Մկրտիչ Ներսիսյան
Ծնվել է	նոյեմբերի 25, 1910(1910-11-25) Փարպի, Երևանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	հունվարի 28, 1999(1999-01-28) (88 տարեկան) Երևան, Հայաստան
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն,  ԽՍՀՄ և  Հայաստան
Մասնագիտություն	պատմաբան, խմբագիր և քաղաքական գործիչ
Գործունեության ոլորտ	պատմություն
Պաշտոն(ներ)	ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի պատգամավոր և ռեկտոր
Ալմա մատեր	Երևանի պետական համալսարան
Գիտական աստիճան	պատմական գիտությունների դոկտոր
Տիրապետում է լեզուներին	հայերեն և ռուսերեն
Պարգևներ	և
Կուսակցություն	ԽՄԿԿ
Mkrtich Nersisyan Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսյանը ծնվել է 1909 թ. Աշտարակի շրջանի Փարպի գյուղում։ 1923 թվականին ավարտել է գյուղի յոթնամյա դպրոցը։ 1927 թվականին ավարտել է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան միջնակարգ դպրոցը, իսկ 1931 թվականին Երևանի պետական համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետը։

1931-1937 թվականներին եղել է ՀԿԿ Կենտկոմին կից կուսակցության պատմության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող։ 1938-1940 թվականներին ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի (Արմֆան) պատմության և նյութական կուլտուրայի ինստիտուտում աշխատել է որպես ավագ գիտաշխատող, 1940-1941 թվականներին՝ տնօրեն։

Մկրտիչ Ներսիսյանի հուշատախտակը Երևանում

Թեկնածուական թեզը պաշտպանել է 1939 թվականին, դոկտորականը՝ 1946 թվականին։ 1941-1943 թվականներին մասնակցել է գերմանական ֆաշիզմի դեմ մղած Հայրենական մեծ պատերազմին, վիրավորվել Կովկասի պաշտպանության համար մղված մարտերից մեկում։

1944-1946 թվականներին եղել է ՀԽՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի տնօրենի տեղակալ, 1946-1950 թվականներին՝ ՀԿԿ Կենտկոմին առընթեր մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի հայկական մասնաճյուղի տնօրենի տեղակալ։

1947 թվականին նրան շնորհվել է պրոֆեսորի կոչում։ 1950 թվականին ընտրվել Է ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս և մինչև 1962 թվականը վարել է հասարակական գիտությունների գծով փոխնախագահի պաշտոնը։ 1962-1966 թվականներին եղել Է ՀԽՍՀ ԳԱ հասարակական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար, 1966-1977 թվականներին եղել է Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր։ 1977 թվականից մինչև կյանքի վերջը աշխատել է ՀԽՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտում որպես հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմության բաժնի վարիչ։

1931-1968 թվականներին Մկրտիչ Ներսիսյանը գիտական գործունեության հետ զբաղվել է նաև մանկավարժական աշխատանքով. հայ ժողովրդի պատմություն է դասավանդել Խ. Աբովյանի անվան հայկական և Վ. Բրյուսովի անվան ռուսաց և օտար լեզուների մանկավարժական ինստիտուտներում, ԵՊՀ-ում։ 1937-1941 թվականներին եղել է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի դեկան, 1949-1954 թթ.՝ հայ ժողովրդի պատմության ամբիոնի վարիչ։

Մկրտիչ Ներսիսյանը հեղինակել է հոդվածներ, փաստաթղթերի ժողովածուներ, մենագրութուններ։

Ունի մեծ վաստակ Օսմանյան կայսրության կազմակերպած հայոց Մեծ եղեռնի պատմության լուսաբանման գործում։ Ռ. Սահակյանի հետ կազմել և խմբագրել է «Геноцид армян в османской империи» փաստաթղթերի և նյութերի ստվարածավալ ժողովածուն։

Մասնակցել է մի շարք ուսումնական ձեռնարկների և կոլեկտիվ աշխատությունների ստեղծմանը, որոնցից հիշարժան է «Հայ ժողովրդի պատմություն, հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» (Եր., 1972, 1985 և ռուս.՝ 1980) գիրքը։ Նրա ղեկավարությամբ ու խորհրդատվությամբ պաշտպանվել է թեկնածուական ու դոկտորական ավելի քան 20 ատենախոսություն։

1958 թվականին հիմնադրել է «Պատմա-բանասիրական հանդեսը», որի անփոփոխ գլխավոր խմբագիրն էր մինչև կյանքի վերջը։ 1967 թվականին նա հիմնադրել է նաև «Բանբեր Երևանի համալսարանի» քառամսյա հանդեսը։

Մկրտիչ Ներսիսյանը եղել է Հայաստանի կոմկուսի XV, XXIV, XXVI համագումարների պատգամավոր, բազմիցս ընտրվել ՀԿԿ կենտկոմի և Երևանի քաղկոմի անդամ, ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի VII, VIII, IX գումարումների պատգամավոր։

Մահ

Վախճանվել է 1999 թվականի հունվարի 28-ին, Երևանում և թաղվել իր ծննդավայր Փարպիում։

Պարգևներ, մրցանակներ

1961 թվականին Մկրտիչ Ներսիսյանն արժանացել Է ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործչի կոչման։ Պարգևատրվել է Լենինի (1970), Աշխատանքային կարմիր դրոշի (1953), ժողովուրդների բարեկամության շքանշաններով (1980), և ԵՊՀ ոսկե մեդալներով։

1995 թվականին պարգևատրվել է «Մովսես Խորենացի» մեդալով (առաջինը Հայաստանի Հանրապետությունում)։

Աշխատություններ

• Առաջին մասսայական- հեղափոխական շարժումները Հայաստանում։ (Մայիսյան ապստամբություն)։ Նյութեր և փաստաթղթեր/ Կազմ. Կ. Ղազարյան, Մ. Ներսիսյան. - Եր.։ Պետհրատ. - 1932. - 462 էջ. - (ՀԿ(բ) կ ԿԿ կից կուս-պատմ. ին-տ)։
• «Դաշնակցական դրախտավայրը» կամ սովի և մահվան աշխարհը։ Եր.։ Պետհրատ. - 1932. - 58 էջ։
• Մայիսյան ապստամբությունը Հայաստանում։ Երիտ. բոլշևիկ. - 1932. - № 5. - էջ 29-42; № 6 . - էջ 51-59։
• «Սպարտակի» պատմության առթիվ. - Լենինյան ուղի. - 1932. - № 6-7. - էջ 92-98։ Դանիելյան Հ. Սպարտակը Հայաստանում. - Մ. – 1931. - Գրախոսություն։
• Նրանց չհաջողվեց ծածկել ոճիրը։ (26-ի սպանության հայտնաբերումը և Անդրկովկասի հակահեղափոխական կուսակցությունները)։ Խորհրդային. Հայաստան. - 1932. - 20 սեպտեմբերի։
• Նոյեմբերյան հեղափոխությունը Հայաստանում։ Եր.։ Կուսհրատ. - 1935. - 178 էջ։
• Սպարտակ. 1917-1920։ Հուշեր և վավերագրեր /Կազմ. Մ. Ներսիսյան, Հ. Մամիկոնյան, Ս. Ասատրյան. - Եր.։ Կուսհրատ. - 1935. - 210 էջ։ (ՀԼԿԵՄ պատմ., ժողովածու 1/ՀԿ (բ) ԿԿ-ին կից. կուս. պատմ. ին-տի կոմերիտ. պատմ. սեկցիա)։
• Положение рабочего класса в дашнакской Армении։ «Коммунист». - 1935. - 8 апреля.
• Պուշկինի Կովկաս կատարած առաջին այցը։- «Խորհրդ. Հայաստան». - 1937. - 4 փետրվարի։
• Բաքվի 26 կոմունարները։ «Խորհրդ. Հայաստան». - 1939. - 20 սեպտեմբերի։
• Крепостное право в России։ «Коммунист». - 1939. - 16 января.
• Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում։ Եր.։ Արմֆանի հրատ. - 1940. - 120 էջ. - (ԽՍՀՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալ)։
• Ակադեմիկ Հ. Մանանդյանի նոր աշխատությունը. - Խորհրդ. Հայաստան. - 1940. - 26 փետրվարի։ Մանանդյան Հ. Հ., Տիգրան Բ և Հռոմը. - Եր.։ Արմֆանի հրատ. - 1940. - 230 էջ. - Գրախոսություն։
• Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում 1870-1880 թթ.։ «Խորհրդային Հայաստան». - 1940. - 26 մարտի։
• В. И. Ленин и освобождение армянского народа։ Изв. / АрмФАН СССР. - 1940. - № 4-5. - С. 1-9.
• Предисловие.։ Брюсов В. Летопись исторических судеб армянского народа։ Ер. - 1940. - С. V-XI.
• Установление советской власти в Армении։ (Краткий исторический обзор)։ Коммунист. - 1940. - 14 ноября.
• 26 бакинских коммунаров։ Коммунист. - 1940. - 20 сентабря.
• Արխիվային մի նոր փաստաթուղթ 1812 թ. հայրենական պատերազմի մասին։ Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալի. - 1941. - № 5-6. - էջ 45-48. Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
• Դավիթ-Բեկի շարժման արձագանքները Վասպուրականում և հարևան գավառներում։ Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալի. - 1941. - № 5-6. - էջ 73-75. Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
• Հովսեփ Էմին։ Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալի. - 1941. - № 1. - էջ 41-60: Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
• Խաչատոր Աբովյանի մի պատմվածք [տպագրված «Արշալույս Արարատյան» լրագրում «Աշխարհիկ բարբառ Երևանցի հայոց» խորագրի տակ]։ «Սովետ. Հայաստան». - 1941. - 10 մայիսի։
• Новые документы о Х. Абовяне։ Коммунист. - 1941. - 11 января.
• Ա. Վ. Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1790 թթ.: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալ. Սերիա 1. Հաս. գիտ. - 1943. - № 2. - էջ 27-48:(չաշխատող հղում)
• Ռուսսոյի «Հասարակական դաշինքի» հայերեն թարգմանությունը 1829 թ.: Տեղեկագիր ՍՍՌՄ ԳԱ հայկ. ֆիլիալ. Սերիա 1. Հաս. գիտ. - 1943. - № 1. - էջ 83-87: Archived 2017-10-11 at the Wayback Machine.
• Հայ ժողովրդի պատմություն. Մ. 1. Հնագույն ժամանակներից մինչև XVIII դարի վերջը / Բ. Հարությունյան, Խ. Սամուելյան, Հ. Հարությունյան, Ս. Պողոսյան։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր.։ Արմֆանի հրատ. - 1943. - 271 էջ։
• Արխիվային նոր նյութեր 1812 թվականի հայրենական պատերազմի մասին։ Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ Հաս. գիտ. - 1944. - № 3-4. - էջ 109-116.(չաշխատող հղում)
• Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1790 թթ.։ Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1944. - 44 էջ. - (ՀՍՍՀ ԳԱ պատմ. ին-տ)։
• Денис Давидов в Армении։ (К 160-летию со дня рождения)։ «Коммунист» [Ереван]. - 1944. - 30 июля.
• Վարդան Օձնեցու ձեռագիր աշխատությունը։ Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1945. - № 6. - էջ 71-73.(չաշխատող հղում)
• Առաջաբան. - Լեո. «Հայոց պատմություն» հտ. 3-ում։ Եր. - 1946. - էջ V-XI։
• Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1860-1880 թթ.: Տեղեկագիր / ՀՍՍՌ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1946. - № 10. - էջ 33-59:(չաշխատող հղում)
• Լեո. Հայոց պատմություն. Հ. 3։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Բ. Հարությունյան. - Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1946. - XI, 1120 էջ։
• Լեո. Հայոց պատմություն. Հ. 2։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Բ. Ն. Առաքելյան. - Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1947. - XX, 764 էջ. - (ՀՍՍՌ ԳԱ պատմ. ին-տ)։
• Բաքվի հերոսական կոմունան։ «Սովետ. Հայաստան». - 1948. - № 10.- էջ 11-15։
• Ստեփան Շահումյան։ Եր.։ ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ. - 1950. - 28 էջ. - (ՀՍՍՌ քաղ. և գիտ. գիտելիքների տարածման ընկերություն)։
• Սովետական իշխանության հաստատումը Հայաստանում։ «Սովետ. գրականություն և արվեստ». - 1950. - № 11. - էջ 131-145։
• Расцвет передовой науки։ [К 8-ой годовщине Академии наук АрмССР]։ «Коммунист» [Ереван]. - 1951. - 5 декабря.
• Освободительная борьба армянского народа против турецкого деспотизма в 1850-1880 гг. и англо-американская буржуазия: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1952. - № 11. - С. 51-67. Archived 2018-12-22 at the Wayback Machine.
• Присоединение Армении к России и его историческое значение: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1953. - № 7. - С. 3-13.(չաշխատող հղում)
• Пламенный борец за коммунизм С. Г. Шаумян։ М.։ Знание. - 1954. - 30 с. - (Всесоюз. о-во по распростр. полит. и науч. знаний).
• Фальсификация истории народов Закавказья в современной американо-турецкой реакционной историографии: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1954. - № 7. - С. 47-55.(չաշխատող հղում)
• Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1870 թթ.։ Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1955. - 531 էջ. - (ՀՍՍՀ ԳԱ. պատմ. ին-տ)։
• Հայաստանը 1870-1890-ական թվականներին (Ազգային-ազատագրական շարժումները և հասարակական-քաղաքական հոսանքները 1870-1880 թթ.։ Հայկական կոտորածները 1890-ական թթ.։ Հայաստանը IX դարի վերջին)։ «Տեղեկագիր» / ՀՍՍՀ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1955. - № 6. - էջ 36-48։ (Հայ ժողովրդի պատմության ձեռնարկի հ. 2-ի 6-րդ գլխի 3-5 ենթագլուխները):(չաշխատող հղում)
• Հայ ժողովրդի պատմություն (1900-1917 թթ.)։ Հայաստանը 1905-1907 թթ. ռևոլյուցիայի տարիներին։ «Տեղեկագիր» / ՀՍՍՌ ԳԱ. Հաս. գիտ. - 1955. - № 5. - էջ 3-63։ [Մի բաժին հայ ժողովրդի պատմության ձեռնարկի հտ. 2-ից]։ Archived 2017-05-17 at the Wayback Machine.
• Новые материалты об Абовяне։ «Коммунист» [Ереван]. - 1955. - 8 октября.
• Из истории русско-армянских отношений. В 2-х кн.։ Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1956. - Кн. 1. - 402 с. - (АН АрмССР. Ин-т истории).
• История армянского народа. Ч. 2. Учеб. пособие для сред. школы։ Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1956. - 238 с. - (АН АрмССР. Ин-т истории).
• Первое публичное выступление Хачатура Абовяна: Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1956. - № 6. - С. 107-112.(չաշխատող հղում)
• Հայ ժողովրդի պատմություն. Մ. 2. Ձեռնարկ միջն. դպր. համար։ Եր.։ Հայպետուսմանկհրատ. - 1957. - 283 էջ. - (ՀՍՍՌ ԳԱ պատմ. ին-տ)։
• Հայ ժողովրդի պատմություն. Մ. 2. Ձեռնարկ միջն. դպր. համար /Մ. Գ. Ներսիսյան, Վ. Ա. Պարսամյան, Վ. Հ. Ռշտունի։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան, Վ. Ա. Պարսամյան. - Եր.։ Հայպետուսմանկհրատ. - 1957. - 283 էջ։
• Фальсификация истории народов Закавказья в современной американо-турецкой реакционной историографии։ Труды объедин. науч. сесии АН СССР и АН Закавк. респ. по обществ. наукам. - Баку. - 1957. - С. 107-114.
• Դեկաբրիստները Հայաստանում։ Եր.։ Հայպետհրատ. - 1958. - 440 էջ։
• Բուլղար բարեկամների մոտ։ [Բուլղարական գիտ. ակադեմիայի աշխատանքներին ծանոթանալու նպատակով]։ Սովետ. Հայաստան. - 1958. - 14 դեկտեմբերի։
• Декабристы в Армении в 1826-1828 гг.: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1958. - № 1. - С. 40-64. Archived 2014-12-22 at the Wayback Machine.
• Պարոն Լազյանի պատմագիտական մարզանքները. - «Պատմա-բանասիր. Հանդես» / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1959. - № 4. - էջ 309-313։ [Ստորագր. Մ. Հովհաննիսյան]։ Լազյան Գ. Հայաստանը և հայ դատը հայ և ռուս հարաբերություններու լույսին տակ. - Կահիրե. - 1957. - Գրախոսություն։(չաշխատող հղում)
• Материалы по новой истории Армении: [публикация рукописи «Журнал военным действиям в провинциях Памбак и Шурагель, против войск персидских в 1826 году»]։ «Ист.-филол. журн.» / АН АрмССР. - 1959. - № 4. - С. 288-308.(չաշխատող հղում)
• «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1960. - № 2. - էջ 206-209։ [Ստորագր. Ն. Գեղամյան]։ Սմիրնով Ն. Ա. Ռուսաստանի քաղաքականությունը Կովկասում XVI-XVIII դարերում. - Մ. - 1958. - 243 էջ։ [Ռուս. լեզվ.]. – Գրախոսություն։
• «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1960. - № 3. - էջ 109-201։ [Ստորագր. Ն. Մկրտչյան]։ Րաֆիլի Մ. Ախունդով. - Մ. - 1959. - 192 էջ։ [Ռուս. լեզվ.]. - Գրախոսություն։(չաշխատող հղում)
• Изв. / АН АрмССР. Обществ. науки. - 1960. - № 12. - С. 77-79. [Подпись М. Н.]։ Акопян Т. Х. История Еревана (1801-1879 гг.). - Ер. - 1959. - 672 с. [На арм. яз.]. - Գրախոսություն։
• Քաղաքացիական պատերազմը Ամերիկայում հայ պարբերական մամուլի լուսաբանությամբ։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1961. - № 2. - էջ 47-66:
• Из истории русско-армянских отношений. В 2-х кн.։ Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1961. - Кн. 2. - 463 с. - (АН АрмССР. Ин-т истории).
• Զեյթունի 1862 թվականի ապստամբությունը։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1962. - № 4. - էջ 59-68: Archived 2020-01-11 at the Wayback Machine.
• 1812 թվականի Հայրենական պատերազմը և հայ ժողովուրդը։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1962. - № 3. - էջ 17-30: Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
• Ռուս ժողովրդի պատմական հերոսամարտը։ [Բորոդինոյի ճակատամարտի 150-ամյակի առթիվ]։ Լենինյան ուղիով. - 1962. - № 9. - էջ 12-20։
• О крестьянских волнениях в Шираке в 1837-1838 годах: «Ист.-филол. журн». / АН АрмССР. - 1962. - № 1. - С. 232-246.(չաշխատող հղում)
• «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1963. - № 2. - էջ 243-247։ [Ստորագր. Ն. Գեղամյան]։ Սարգսյան Ե. Ղ. Օսմանյան կայսրության նվաճողական քաղաքականությունը Անդրկովկասում Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին և պատերազմի տարիներին. - Եր. - 1962. - 478 էջ։ [Ռուս. լեզվ.]։
• Письма декабристов Д. Искрицкого и В. Вольховского о Кавказе: «Ист.-филол. журн.» / АН АрмССР. - 1963. - № 2. - С. 217-235.
• Նյութեր հայկական կոտորածների մասին։ (Մեծ եղեռնի 50 տարին)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1965. - № 1. - էջ 85-100. - Հրապարակում:
• Ժողովրդական հերոսը։ (Զորավար Անդրանիկի ծննդյան 100-ամյակի առթիվ)։ Սովետ. Հայաստան. - 1965. - 25 փետրվարի։
• Отечественная война 1812 года и народы Кавказа։ Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1965. - 416 с.
• Геноцид западных армян в 1915 году. Պատմա-բանասիրական հանդես, 1965, № 2 . pp. 55-60.(չաշխատող հղում)
• Геноцид - тягчайшее преступление перед человечеством։ «Правда». - 1965. - 25 апреля.
• Պրոֆ. Լեոյի պատմագիտական ժառանգությունը։ Լեո. «Երկերի ժողովածու». - Եր.։ Հայաստան. - Հ. 1. - 1966. - էջ 5-15։
• Геноцид армян в Османской империи։ Сб. документов и материалов։ Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Предисл. М. Г. Нерсисян, с. 5-16. - Ред. М. Г. Нерсисян. - Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1966. - 561с.
• Հայ առաջին ուտոպիստ-սոցիալիստը։ [Դմիտրի Ախշարումով]։ «Բանբեր Երևանի համալս.» - 1967. - № 2. - էջ 62-69։
• Մեր համալսարանը։ «Երևանի համալս.» - 1967. - № 1. - էջ 4-7։
• Вклад ученых Армении в советскую науку։ Вопросы истории науки. - Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1967. - С. 31-36. - (АН АрмССР. Совет по истории естествозн. и техники).
• Записки декабриста Лачинова о путешествии А. П. Ермолова в Иран в 1817 г.: «Ист.-филол. журн.» / АН АрмССР. - 1967. - № 1. - С. 105-116. - Հրապարակում: Archived 2014-12-23 at the Wayback Machine.
• Декабрист И. Г. Бурцов о покорении Ахалциха в 1828 году: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1968. - № 4. - С. 125-130. - Հրապարակում:(չաշխատող հղում)
• Հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոնը։ (Երևանի պետական համալսարանի 50-ամյակի առթիվ)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1970. - № 4. - էջ 177-190: Archived 2014-01-11 at the Wayback Machine.
• Մեր անվանի դասախոսները. Մ. 1։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր.։ Երևանի համալս. հրատ. - 1970. - 266 էջ։
• Հայ ժողովրդի պատմություն։ Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը։ Եր. - 1972. - 595 էջ. - (Երևանի պետ. համալս.)։
• Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1972. - № 1. - էջ 3-22: Archived 2020-01-11 at the Wayback Machine.
• Հայ ժողովրդի պատմություն։ Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1972. - 595 էջ. - (Երևանի պետ. համալս.)։
• Речь депутата М. Г. Нерсисяна [по докладу «О мерах по дальнейшему улучшению охраны природы и рациональному использованию природных ресурсов» на заседании Верховного Совета СССР]։ «Известия». - 1972. - 22 сентября.
• Պայքարի և վերածնության ուղիներով։ [Մեծ եղեռնի 60-ամյակի առթիվ]։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1975. - № 2. - էջ 73-78։(չաշխատող հղում)
• Декабристы в Армении։ Ер.։ Изд-во Ерев. ун-та. - 1975. - 267 с.
• Новые данные о декабристах, сосланных на Кавказ: «Ист.-филол. журн». / АН АрмССР. - 1975. - № 4. - С. 39-44. Archived 2014-12-23 at the Wayback Machine.
• Освобождение Еревана от ханского ига: (К 150-летию присоединения Восточной Армении к России): «Ист.-филол. журн.», АН АрмССР. - 1977. - № 3. - С. 65-74. Archived 2018-04-17 at the Wayback Machine.
• Նոր դարագլուխ հայ ժողովրդի պատմության մեջ։ (Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1978. - № 3. - էջ 4-12:(չաշխատող հղում)
• Պատմական խոշոր իրադարձություն։ (Ռուսաստանի հետ Արևելյան Հայաստանի միավորման 150-ամյակի առթիվ)։ «Սովետական Հայաստան». - 1978. - 17 մայիսի։
• "С усердием и храбростью...". Участие декабристов в боях за освобождение Армении в 1826-1829 гг.։ «Коммунист». - 1978. - 16 сентября.
• Ценный первоисточник об Ошаканской битве: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1978. - № 1. - С. 241-258. Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
• Армянские волонтеры в русско-турецкой войне 1787-1791 гг.: «Ист.-филол. журн.», АН АрмССР. - 1979. - № 3. - С. 105-111. Archived 2013-10-25 at the Wayback Machine.
• Ա. Վ. Սուվորովի հայ բարեկամներն ու զինակիցները։ (Մեծ զորավարի ծննդյան 250-ամյակի առթիվ)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1980. - № 4. - էջ 45-56: Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
• История армянского народа։ С древнейших времен до наших дней։ Ер. - 1980. - 458 с., 9л. ил., 4 л. карт. - (Ерев. гос. ун-т).
• История армянского народа։ С древнейших времен до наших дней։ Ред. М. Г. Нерсисян. - Ер. - 1980. - 458 с., 9л. ил., 4 л. карт. - (Ерев. гос. ун-т).
• Ս. Վ. Նեչկինա։ (Ծննդյան 80-ամյակի առթիվ)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1981. - № 1. - էջ 266-270:(չաշխատող հղում)
• А. В. Суворов и русско-армянские отношения в 1770-1780-х годах։ Ер.։ Айастан. - 1981. - 180 с.
• Материалы о генерале Андранике: Ист.-филол. журн. / АН АрмССР. - 1981. - № 4. - С. 242-248. Archived 2013-11-10 at the Wayback Machine.
• Հայ ժողովրդի նոր պատմության էջերից։ [Ժողովածու]։ Եր.։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. - 1982. - 406 էջ. - (ՀՍՍՀ ԳԱ պատմ. ին-տ)։
• Геноцид армян в Османской империи։ Сб. документов и материалов։ Сост. М. Г. Нерсисян, Р. Г. Саакян; Предисл. М. Г. Нерсисян, с. III-XVI. - Ред. М. Г. Нерсисян. - 2-ое доп. изд. - Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1982. - XVI, 685 с.
• Декабристы и их друзья в боях за присоединение Армении к России в 1826-1829 гг.։ Из истории вековой дружбы. Сборник статей. - Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1983. - С. 109-129.
• Из истории вековой дружбы. Сборник статей։ Ред. М. Г. Нерсисян. - Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - 1983. - С. 109-129.
• Հայ ազգային-ազատագրական շարժումը օսմանյան բռնապետության դեմ և պատմության կեղծարարները։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1984. - № 3. - էջ 7-20:(չաշխատող հղում)
• Западно-армянское национально-освободительное движение во второй половине XIX в.։ Коммунист. - 1984. - 27 июня.
• Արևմտահայության ցեղասպանությունը 1915 թվականին (Մեծ եղեռնի 70-ամյակի առթիվ). «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1985, № 2, էջ 21-32։(չաշխատող հղում)
• Միջազգային հասարակական կարծիքը արևմտահայության ցեղասպանության մասին։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1986. - № 1. - էջ 71-84:(չաշխատող հղում)
• Գերմանական և թրքական աղբյուրները արևմտահայության ցեղասպանության մասին։ [Հոդվածաշար]։ «Ազգային մշակույթ» (շաբաթաթերթ). - 1986. - 16, 23, 26 փետրվարի։
• Немецкие и турецкие источники о геноциде западных армян: «Ист.-филол. журн.», АН АрмССР. - 1986. - № 2. - С. 31-40.
• Հայ ազատագրական շարժումը և հնչակյանները 1880-1890-ական թվականներին։ (Հնչակյան կուսակցության հիմնադրման 100-ամյակի առթիվ)։ «Պատմա-բանասիր. հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1987. - № 3. - էջ 25-33:(չաշխատող հղում)
• Գ. Ա. Գալոյան։ (Ծննդյան 60-ամյակի առթիվ)։ «Պատմա-բանասիր. հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1987. - № 1. - էջ 211-214:(չաշխատող հղում)
• Անհերքելի ապացույցներ արևմտահայության ցեղասպանության մասին։ «Զարթօնք» (Բեյրութ). - 1987. - 6 մայիսի։
• Անհերքելի փաստաթղթեր արևմտահայության ցեղասպանության մասին։ «Սովետական Հայաստան». - 1987. - № 3. - էջ 10-12։
• Օսմանյան պետության «քաղաքակրթական միսիայի» մասին։ [Պատմությունը կեղծելու փաստերի վերլուծություն]։ «Սովետական Հայաստան». - 1987. - № 12. - էջ 30-33։
• Irrefutables documenos acerca del genosidio en Armenia Occidental։ «Krunk» (Yerevan). - 1987. - № 3. - P. 14-18.
• Վերակառուցումը և սովետահայ պատմագիտությունը։ «Պատմա-բանասիր. հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1988. - № 2. - էջ 3-19:(չաշխատող հղում)
• Հայ ազատագրական շարժումը և հնչակյանները։ Արարատ (Բեյրութ). - 1988. - № 58 (22 հունվ.), № 59 (23 հունվ.)։
• Նամակ խմբագրությանը։ [Գրականագետ Ալբերտ Արիստակեսյանի «Իմ վերջին հանդիպումը Պ. Սևակի հետ» հուշագրության՝ Հայաստանի ռադիոյի աշխատակիցների կողմից թույլ տված միտումնավոր աղավաղումների առթիվ] ։ «Պատմա-բանասիր. հանդես» / ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1989. - № 3. - էջ 232-234։(չաշխատող հղում)
• Հարցազրույց Մ. Ներսիսյանի հետ։ [Ակադեմիկոսի ծննդյան 80-ամյակի առթիվ ՊԲՀ-ի հարցազրույցը]։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1990. - № 4. - էջ 175-184։(չաշխատող հղում)
• «Փյունիկ»-ի խմբագրությանը։ [Նամակ պարբերականի 21. 1991թ. № 2-ում Ռ. Իշխանյանի՝ արևելագետ Գ. Ասատրյանին ուղղված «Մասնագետ, դիլետանտ» խորագիրը կրող հոդվածի առթիվ]։ «Պատմա-բանասիր. հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1990. - № 4. - էջ 248-249։(չաշխատող հղում)
• Ժողովրդական հերոսը։ [Անդրանիկ Օզանյան - 125 / Հարցազրույց Մ. Գ. Ներսիսյանի հետ]։ Լենինյան ուղիով. - 1990. - № 2. - էջ 78-82։
• Армяно-русские отношения в XVIII веке. 1760-1800 гг.։ Ред. и предисловие. М. Г. Нерсисян. Сб. документов. - Ер.։ Изд-во АН АрмССР. - Т. 4. - 1990. - 590 с.
• Неопровержимые документы։ [О геноциде армян]։ Коммунист (Ереван). - 1990. - 24 апр. - № 92.
• Հայկական հարցի և հայ կամավորների մասին (1912-1915)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1991. - № 2. - էջ 205-215. - Հրապարակում:(չաշխատող հղում)
• Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում։ Կազմ.՝ Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան. Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու. - Եր.։ Հայաստան. - 1991. - 758 էջ։
• Հայկական հարցի արծարծումը 1912 թվականին։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1992. - № 1. - էջ 197-214. - Հրապարակում:(չաշխատող հղում)
• Մի բանավեճ Զմյուռնիայի 1922 թվականի ողբերգության մասին։ [Զմյուռնիայի հայ և հույն բնակչության ջարդերի 70-ամյակի առթիվ]։ «Պատմա-բանասիր. հանդես.», ՀՍՍՀ ԳԱ. - 1992. - № 2-3. - էջ 87-92։(չաշխատող հղում)
• Խրիմյան Հայրիկի դիմումը Նիկոլայ Երկրորդին (1907թ.) և արխիվային այլ նյութեր Հայկական հարցի ու հայ կամավորական շարժման մասին (1912-1915 թթ.): «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1993. - № 1-2. - էջ 165-180:(չաշխատող հղում)
• Հայ-ռուսական քաղաքական հարաբերությունների պատմության մի քանի հարցերի մասին։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1994. - № 1-2. - էջ 15-30:(չաշխատող հղում)
• «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 1. - էջ 233-235։ [Ստորագր. Մ. Գ. Հովհաննիսյան]։ Չելեպյան Ա. Զորավար Անդրանիկ և հայ հեղափոխական շարժումը. - Եր. - 720 էջ. - Գրախոսություն։
• Արևմտահայերի 1915-1916 թթ. ցեղասպանության պատմության մի քանի հարցերի շուրջը։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 2. - էջ 11-20։(չաշխատող հղում)
• Հայ ժողովրդի մեծ ողբերգությունը։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1995. - № 1. - էջ 7-18:(չաշխատող հղում)
• [«Հայաստան» թերթի հիմնադրման 75-ամյակի առթիվ Մ. Գ. Ներսիսյանի ողջյունի խոսքը]։ «Հայաստան». - 1995. - 7 դեկտ. - № 121։
• Հայոց 1915-1916 թթ. ցեղասպանությունը։ Մատենագիտություն։ Խմբ. Մ. Գ. Ներսիսյան. - Եր. - 1995. - 111 էջ։
• Предисловие։ Русские источники о геноциде армян в Османской империи. 1915-1916 гг. Сборник документов и материалов / Сост. Г. А. Абраамян, Т. Г. Севан-Хачатрян. - Ер.։ Арересум - АНИ. - 1995. - Вып. 1. - С. 3-27.
• Զեյթունցիների 1895-1896 թթ. ինքնապաշտպանական հերոսամարտը։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1996. - № 1-2. - էջ 7-16: Archived 2019-12-24 at the Wayback Machine.
• Ինչու՞ արդարացվեց ամբաստանյալը։ (Սողոմոն Թեհլիրյանի ծննդյան 100-ամյակի առթիվ)։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1996. - № 1-2. - էջ 12-24. - [Ստորագր. Ա. Արմենյան]։
• Քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանությունը։ Գիտություն. - 1996. - 24 ապր. - էջ 3-4։
• «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1997. - № 1. - էջ 249-252։ [Ստորագր. Մ. Ն.]։ Նասիպյան Ա. Բրիտանիա և հայկական հարցը 1915-1923. - Պեյրութ. - 1994. - 344 էջ. - Գրախոսություն։
• Արևմտահայերի կոտորածները և ռուս մտավորականությունը 1894-1896 թթ.: «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1997. - № 1. - էջ 15-24:(չաշխատող հղում)
• Պատմական մեծ իրադարձություն։ [Ռուսաստանի Դաշնության և ՀՀ-ի միջև 1997 թ. օգոստոսի 29-ին Մոսկվայում կնքված «Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության պայմանագրի» մասին]։ «Հայաստան». - 1997. - 13 դեկտ. - № 116։
• Նորից Օսմանյան պետության մասին։ «Հայաստանի Հանրապետություն». - 1997. - 10 հոկտ. - № 196։
• Օսմանյան պետության «քաղաքակրթական միսիայի» մասին։ [Պատմությունը կեղծելու փաստերի վերլուծություն]։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1997. - № 2. - էջ 41-58։(չաշխատող հղում)
• Թուրքմենչայի դաշնագրի պատմական նշանակությունը։ «Գիտություն». - 1998. - 13-31 մարտի. - № 6։
• Արխիվային նյութեր Սիրիայի պատմության վերաբերյալ։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 3.- էջ 205-212. - Հրապարակում:(չաշխատող հղում)
• Մենք պիտի ընտրենք միայն ռուսական կողմնորոշման նախագահ։ «Հասկ». - 1998. - 26 փետր. - № 15։
• Մուստաֆա Քեմալ փաշան արևմտահայության 1915-1916 թթ. ցեղասպանության մասին։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 3. - էջ 23-26:(չաշխատող հղում)
• Պատմության կեղծարարները։ Հոդվածներ և հաղորդումներ / ՀՀ ԳԱԱ. Պատմ. ին-տ. - 1998. - 343 էջ, նկ. - [տեքստը՝ հայ., ռուս.]։
• Քեմալական զորքերի բարբարոսությունները Արևելյան Հայաստանում 1920 թ. վերջին և 1921 թ. սկզբներին։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 1-2. - էջ 247-2576. - Հրապարակում: Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
• Օսմանյան պետության «քաղաքակրթական միսիայի» մասին։ [Պատմությունը կեղծելու փաստերի վերլուծություն]։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1998. - № 1-2. - էջ 27-44։(չաշխատող հղում)
• Հարցազրույց Մ. Գ. Ներսիսյանի հետ։ [ՊԲՀ-ի խմբագրության հարցազրույցը հանդեսի գլխավոր խմբագրի հետ]։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 48-61։(չաշխատող հղում)
• Հայկական հարցի ծագումը և մեծ տերությունները։ «Պատմա-բանասիրական հանդես», ՀՀ ԳԱԱ. - 1999. - № 1. - էջ 101:(չաշխատող հղում)
• История на армянския народ։ София. - 1999. - 266 с., 12 с. рис.
• Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բռնապետության դեմ 1850-1890 թթ.։ Եր.։ Գիտություն. - 2002. - 490 էջ. – (ՀՀ ԳԱԱ)։
• Հայոց ցեղասպանության անհերքելի փաստաթղթեր։ Եր.։ Գիտություն. - 2005. - 336 էջ, 1 թ. դիմանկ. - (ՀՀ ԳԱԱ. Պատմ. ին-տ, Արևելագիտ. ին-տ)։

Մամուլ

• Հոդվածների մատենագիտություն։

Խմբագրական կոլեգիայի անդամ

Խմբագրական կոլեգիա` Աղայան Է. Բ., Առաքելյան Բ. Ն., Գալոյան Գ. Ա., Երեմյան Ս. Տ., Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ., Հովհաննիսյան Ա. Գ., Ներսիսյան Մ. Գ.: Հայ Ժողովրդի Պատմություն, Հ. 1.» ՀԽՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտ. Երևան։ ՀԽՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1971

Գրականություն

Սահակյան Ռուբեն, Արևմտահայ ինքնապաշտպանական կռիվները Մ. Գ. Ներսիսյանի գնահատմամբ (1890-ական թվականներին և 1915 թվին), Հանդես, 2011, գիրք 12, էջ 182-193։