Մերձդնեստրի հակամարտություն
Մերձդնեստրի հակամարտություն (ռումիներեն՝ Conflictul din Transnistria, ռուս.՝ Приднестровский конфликт), շարունակվող սառած հակամարտություն Մոլդովայի և չճանաչված Մերձդնեստրի միջև։ Դրա ամենաակտիվ փուլը Մերձդնեստրի պատերազմն էր, որն ավարտվեց Մերձդնեստրի հաղթանակով։ հակամարտությունը կարգավորելու մի քանի փորձեր են եղել, թեև ոչ մեկը հաջող չի եղել[8][9]։ հակամարտությունը կարելի է համարել սկսված 1990 թվականի սեպտեմբերի 2-ից, երբ Մերձդնեստրը Մոլդովայից (այն ժամանակ Խորհրդային Միության կազմում) հռչակեց ինքնիշխանություն[10]։
 | |
|---|---|
 | |
| Թվական | 1990 թվականի սեպտեմբերի 2 - այսօր (31 տարի, 7 ամիս, 3 շաբաթ և 3 օր) |
| Մասն է | Հետխորհրդային կոնֆլիկտներ |
| Վայր | Դնեստրի արևելյան ափ, Բենդեր քաղաք և Դնեստրի արևմտյան ափի որոշ գյուղեր |
| Արդյունք |
|
| Հակառակորդներ | |
 Մոլդովա
| .svg){kind=small} Մերձդնեստր
|
| Հրամանատարներ | |
|
| |
| Կողմերի ուժեր | |
|
| |
| Ռազմական կորուստներ | |
|
| |
Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետությունը դիվանագիտական ճանաչում ստացավ միայն Աբխազիայից, Հարավային Օսիայից և Արցախից՝ երեք հետխորհրդային պետություններից, որոնք իրենք էլ նվազագույն ճանաչում ունեն։
Մերձդնեստրի պատմական կարգավիճակը խմբագրել
Մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը խմբագրել
Չնայած էթնիկ մոլդովացիները պատմականորեն կազմում էին բնակչության ամենամեծ փոքրամասնությունը, Մերձդնեստրի տարածքը երբեք չի համարվել ավանդական մոլդովական հողերի մաս[11]։ Դնեստր գետից արևելք ընկած տարածքը IX–XIV դարերում պատկանել է Կիևյան Ռուսիային և Գալիսիա–Վոլինիայի թագավորությանը՝ անցնելով Ռեչ Պոսպոլիտային, իսկ հետո XVIII դարում Ռուսաստանի ձեռքը։
Այդ ժամանակ Մոլդովայի իշխանությունը գոյություն ուներ գրեթե հինգ հարյուր տարի, իսկ Դնեստրը այս ամբողջ ընթացքում իր արևելյան սահմանն էր։
Նույնիսկ XIX դարում ռումինական իրրեդենտիզմի աճով, Տրանսիլվանիայի հեռավոր շրջանները համարվում էին Մեծ Ռումինիայի տարածքների արևմտյան սահմանը[11], մինչդեռ Դնեստրը արևելյան սահմանն էր[12]։ Ազգային բանաստեղծ Միհայ Էմինեսկուն իր հայտնի «Դոյնա» պոեմում խոսում է «Դնեստրից մինչև Տիսա» ձգվող Ռումինիայի մասին։
Խորհրդային Միությունը 1930-ականներին ուներ Մերձդնեստրի ինքնավար շրջան Ուկրաինայի կազմում, որը կոչվում էր Մոլդովական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն (ՄԻԽՍՀ), որտեղ բնակչության գրեթե կեսը ռումինախոս էին, և Տիրասպոլը մայրաքաղաքն էր։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ Ռումինիան նացիստական Գերմանիայի աջակցությամբ վերահսկողության տակ վերցրեց Մերձդնեստրը, թեև չփորձեց բռնակցել օկուպացված տարածքը պատերազմի ընթացքում, թեև ապագայում դա անելու պլաններ ուներ[13][14]։
1992 թվականի հակամարտության տարածքային հետևանքները խմբագրել
- Դնեստրի ձախ ափ
Մերձդնեստրի պատերազմի ժամանակ Մերձդնեստրի կենտրոնական մասի որոշ գյուղեր (Դնեստրի արևելյան ափին) ապստամբեցին Մերձդնեստրի նոր անջատողական իշխանությունների (ՄՄՀ) դեմ։ Դրանք գտնվել են Մոլդովայի արդյունավետ վերահսկողության տակ՝ ՄՄՀ-ի դեմ իրենց ապստամբության հետևանքով։ Այդ բնակավայրերն են՝ Կոչիերի (ներառյալ Վասիլիևկա գյուղը), Մոլովատա Նուա (ներառյալ Ռոգի գյուղը), Կորժովա (ներառյալ Մահալա գյուղը), Կոշնիյա (ներառյալ Պոհրեբեա գյուղը), Պիրիտա և Կոմուներո կոմունաները։ Կորժովա գյուղն իրականում բաժանված է ՄՄՀ-ի և Մոլդովայի կենտրոնական իշխանությունների վերահսկողության տարածքների միջև։ Ռոգին նույնպես վերահսկվում էր ՄՄՀ-ի իշխանությունների կողմից։
- Դնեստրի աջ ափ
Միևնույն ժամանակ, որոշ տարածքներ, որոնք գտնվում էին Դնեստրի աջ ափին, գտնվում էին ՄՄՀ-ի վերահսկողության տակ։ Այս տարածքները բաղկացած են Բենդեր քաղաքից՝ իր արվարձան Պրոտեագայլովկայի, Գիսկայի, Չիչանիի (ներառյալ Մերենեստի և Զահորնա գյուղերը) և Կրեմենցիուգի կոմունաներով։
Անջատված ՄՄՀ-ի իշխանությունները նաև պահանջում էին Վարնիցան՝ Բենդերի հյուսիսային արվարձան Անենի Նոյ շրջանում, և Կոպանկա՝ Կաուսենի շրջանում, բայց այս գյուղերը մնում են Մոլդովայի վերահսկողության տակ։
Հետագա լարվածություն խմբագրել
Մի քանի վեճեր են ծագել այս խաչմերուկային տարածքներից։ 2005 թվականին ՄՄՀ միլիցիան մտավ Վասիլևկա, որը գտնվում է Տիրասպոլը Ռիբնիցային կապող ռազմավարական ճանապարհի վրա, բայց մի քանի օր անց նահանջեց[15][16]։ 2006 թվականին Վառնիցայի շուրջ լարվածություն եղավ։ 2007 թվականին մոլդովական և ՄՄՀ ուժերի միջև առճակատում տեղի ունեցավ Դուբասարի-Կոցերիի շրջանում, սակայն զոհեր և վիրավորներ չկան։ 2007 թվականի մայիսի 13-ին Մոլդովայի վերահսկողության տակ գտնվող Կորժովա գյուղի գյուղապետը ձերբակալվել է ՄՄՀ միլիցիայի (ոստիկանության) կողմից Դուբասարի շրջանի Մոլդովայի կողմից վերահսկվող մասի խորհրդականի հետ միասին[17]։
Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև աճող լարվածության պայմաններում 2022 թվականի հունվարի 14-ին ուկրաինական ռազմական հետախուզությունը հայտարարեց, որ ռուսական հատուկ ծառայությունները «սադրանքներ» են նախապատրաստում Մերձդնեստրի տարածքում գտնվող ռուս զինվորների դեմ՝ Ուկրաինա ռուսական ներխուժման պատրվակ ստեղծելու համար[18]։
ՄՄՀ կառավարության դիրքորոշումը խմբագրել
Ըստ ՄՄՀ-ի փաստաբանների՝ Դնեստր գետից արևելք գտնվող տարածքը երբեք չի պատկանել ո՛չ Ռումինիային, ո՛չ էլ նրա նախորդներին, ինչպիսին է Մոլդովայի իշխանությունը։ Այս տարածքը բաժանվեց Ուկրաինական ԽՍՀ-ից ԽՍՀՄ քաղաքական մանևրի արդյունքում՝ դառնալով Մոլդովական ԽՍՀ-ի մաս (Կարելո-Ֆիննական ԽՍՀ-ի ստեղծման ձևով)։ 1990 թվականին Մերձդնեստրի Մոլդովական ԽՍՀ-ն հռչակվեց մի շարք պահպանողական խորհրդային տեղական պաշտոնյաների կողմից, որոնք դեմ էին Վերակառուցմանը։ Այս գործողությունն անմիջապես անվավեր ճանաչեց Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության այն ժամանակվա գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովը[19]։
1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Մոլդովան անկախացավ։ Մոլդովայի Անկախության հռչակագիրը դատապարտեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պայմանագիրը և չեղյալ համարեց 1940 թվականի օգոստոսի 2-ի «ԽՍՀՄ օրենքը Մոլդովական ԽՍՀ ստեղծման մասին»։ ՄՄՀ-ի կողմը պնդում է, որ քանի որ այս օրենքը Մերձդնեստրը Մոլդովային կապող միակ օրենսդրական փաստաթուղթն էր, չկա ո՛չ պատմական, ո՛չ իրավական հիմք Մոլդովայի պահանջների համար Դնեստրի ձախ ափին գտնվող տարածքների նկատմամբ[20]։ Մերձդնեստրի կողմը նաև պնդում է, որ Մոլդովայի ռուսալեզու բնակչության իրավունքները ոտնահարվում են, քանի որ Մոլդովայի իշխանությունները վերացրել են ռուսերենը՝ որպես երկրորդ պաշտոնական լեզու, և ռումիներենը (մոլդովերենը) հայտարարել են՝ որպես երկրի միակ պաշտոնական լեզուն, Խորհրդային Միության փլուզումից կարճ ժամանակ առաջ։
2010 թվականին Կոլորադոյի Բոուլդերի համալսարանի կողմից անցկացված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Մերձդնեստրի բնակչության մեծամասնությունը կողմ է Մոլդովայից երկրի անջատմանը։ Ըստ հետազոտության՝ էթնիկ ռուսների և ուկրաինացիների ավելի քան 80%-ը և Մերձդնեստրի էթնիկ մոլդովացիների 60%-ը նախընտրում էին անկախությունը կամ բռնակցումը Ռուսաստանի կողմից, քան Մոլդովայի հետ վերամիավորումը։
2006 թվականին երկրի պաշտոնյաները որոշել են հանրաքվե անցկացնել Մերձդնեստրի կարգավիճակը որոշելու համար։ Քվեաթերթիկում երկու հարցադրում կար. առաջինը «անկախությունից հրաժարում և Մոլդովային ապագա ինտեգրումն» էր, երկրորդը՝ «անկախություն և պոտենցիալ ապագա ինտեգրում Ռուսաստանին»։ Այս կրկնակի հանրաքվեի արդյունքներն այն էին, որ բնակչության մի ստվար զանգված դեմ էր առաջին հարցադրմանը (96,61%)[21], իսկ երկրորդին՝ կողմ (98,07%)[22]։
Այդ ժամանակից ի վեր քաղաքական պաշտոնյաներն օգտագործել են այս հանրաքվեի արդյունքները՝ միջազգային հանրության առաջ անկախության պաշտոնական ճանաչման օգտին հանդես գալու համար։
Մոլդովայի դիրքորոշումը խմբագրել
Մոլդովան դե ֆակտո կորցրեց Մերձդնեստրի վրա վերահսկողությունը 1992 թվականին՝ Մերձդնեստրի պատերազմի հետևանքով։ Այնուամենայնիվ, Մոլդովայի Հանրապետությունն իրեն համարում է Մոլդովական ԽՍՀ-ի օրինական իրավահաջորդ պետությունը (որը երաշխավորված էր Խորհրդային Միությունից անջատվելու իրավունքով Խորհրդային Միության սահմանադրության վերջին տարբերակով)։ Տարածքային ամբողջականության սկզբունքով Մոլդովան պնդում է, որ առանց Մոլդովայի կենտրոնական կառավարության համաձայնության պետությունից անջատվելու ցանկացած փորձ անօրինական է, հետևաբար, կարծում է, որ իր դիրքորոշումը պաշտպանված է միջազգային իրավունքով[23]։
Մոլդովական կողմը պնդում է, որ Մերձդնեստրը չի կարող գոյություն ունենալ՝ որպես անկախ քաղաքական միավոր, և պետք է վերաինտեգրվի Մոլդովային։
Մոլդովական աղբյուրների համաձայն՝ Մերձդնեստրի քաղաքական մթնոլորտը թույլ չի տալիս տարածաշրջանի ժողովրդի ազատ կամարտահայտումը, և Մոլդովայում Մերձդնեստրի վերաինտեգրման կողմնակիցները ենթարկվում են ոտնձգությունների, կամայական ձերբակալությունների և այլ տեսակի ահաբեկումների անջատողական իշխանությունների կողմից։
.jpg)
Մերձդնեստրի անկախությունը չճանաչելու պատճառով Մոլդովան կարծում է, որ Մերձդնեստրի բոլոր բնակիչները օրինական Մոլդովայի քաղաքացիներ են։ Այնուամենայնիվ, հաշվարկվում է, որ Մերձդնեստրի 60,000-80,000 բնակիչներ ձեռք են բերել Ռուսաստանի քաղաքացիություն[24], իսկ մոտ 20,000 Մերձդնեստրի բնակիչ ստացել է Ուկրաինայի քաղաքացիություն։ արդյունքում, Մոլդովայի իշխանությունները փորձել են արգելափակել Տիրասպոլում Ռուսաստանի և Ուկրաինայի հյուպատոսության տեղադրումը[24]։
Մերձդնեստրի ինքնիշխանության միջազգային ճանաչում խմբագրել
Միայն երեք պետություններ են ճանաչում Մերձդնեստրի ինքնիշխանությունը, որոնք իրենք հիմնականում չճանաչված պետություններ են՝ Աբխազիան, Հարավային Օսիան և Արցախը։ Բոլոր չորս պետությունները Ժողովրդավարության և ազգերի իրավունքների համայնքի անդամ են։
Միավորված ազգերի կազմակերպության A/72/L.58 բանաձև խմբագրել
2018 թվականի հունիսի 22-ին Մոլդովայի Հանրապետությունը ՄԱԿ-ի բանաձև է ներկայացրել, որը կոչ է անում «օտարերկրյա ռազմական ուժերի ամբողջական և անվերապահ դուրսբերումը Մոլդովայի Հանրապետության տարածքից, ներառյալ Մերձդնեստրից»[25]։
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Adam, Vlad (2017). Romanian involvement in the Transnistrian War (Thesis). Leiden University. էջեր 1–31.
- ↑ «Iohannis: Națiunile Unite nu trebuie să tolereze conflictul din Transnistria». Agora (ռումիներեն). 2015 թ․ սեպտեմբերի 29.
- ↑ «Ukraine's stance on Transnistria remains unchanged – Zelensky». Ukrinform. 2021 թ․ հունվարի 12.
- ↑ «Ukraine helps Moldova regain control over border in Transnistrian region». Euromaidan Press. 2017 թ․ հուլիսի 21.
- ↑ O'Reilly, Kieran; Higgins, Noelle (2008). «The role of the Russian Federation in the Pridnestrovian conflict: an international humanitarian law perspective». Irish Studies in International Affairs. Royal Irish Academy. 19: 57–72. doi:10.3318/ISIA.2008.19.57. JSTOR 25469836.
- ↑ Munteanu, Anatol (2020). «The hybrid warfare triggered by Russian Federation in the Republic of Moldova». Editura Academiei Oamenilor de Știință din România. 12 (1): 129–162.
- ↑ «Russia defends "peacekeepers" the new Moldovan president wants out». Polygraph.info. 2020 թ․ դեկտեմբերի 7.
- ↑ Cojocaru, Natalia (2006). «Nationalism and identity in Transnistria». Innovation: The European Journal of Social Science Research. 19 (3–4): 261–272. doi:10.1080/13511610601029813.
- ↑ Roper, Steven D. (2001). «Regionalism in Moldova: the case of Transnistria and Gagauzia». Regional & Federal Studies. 11 (3): 101–122. doi:10.1080/714004699.
- ↑ Blakkisrud, Helge; Kolstø, Pål (2013). «From secessionist conflict toward a functioning state: processes of state- and nation-building in Transnistria». Post-Soviet Affairs. 27 (2): 178–210. doi:10.2747/1060-586X.27.2.178.
- ↑ 11,0 11,1 Charles King: The Moldovans, Hoover Institution Press, Stanford, California, 1999, page 180
- ↑ Nicolas Dima's history of Moldova, published in 1991 as part of a series of East European Monographs, Boulder, Distributed by Columbia University Press, New York.
- ↑ Charles King: "The Moldovans", Hoover Institution Press, Stanford, California, 1999, page 93
- ↑ Memoirs of Gherman Pântea, mayor of Odessa 1941–1944, in ANR-DAIC, d.6
- ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 20-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 8-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ «Russia is preparing a pretext for invading Ukraine: US official». Al Jazeera English. 2022 թ․ հունվարի 14.
- ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ ch, Beat Müller, beat (at-sign) sudd (dot). «Transnistrische Moldawische Republik (Moldawien), 17. September 2006 : Verzicht auf Unabhängigkeit – [in German]». www.sudd.ch (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 15-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ ch, Beat Müller, beat (at-sign) sudd (dot). «Transnistrische Moldawische Republik (Moldawien), 17. September 2006 : Unabhängigkeitskurs und Beitritt zu Russland – [in German]». www.sudd.ch (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 15-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ «Looking for a Solution Under International Law for the Moldova – Transnistria Conflict». Opinio Juris (ամերիկյան անգլերեն). 2020 թ․ մարտի 17. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ 24,0 24,1 Refugees, United Nations High Commissioner for. «Refworld | Moldova and Russia: Whether a holder of Ukrainian citizenship, born in Tiraspol, could return to Tiraspol and acquire Russian citizenship (2005)». Refworld (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ «General Assembly of the United Nations». www.un.org (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.