Մենդոսա (պրովինցիա)
Մենդոսա, (իսպ.՝ Mendoza), Արգենտինայի 23 նահանգներից մեկը, որը գտնվում է երկրի կենտրոնական մասի արևմուտքում՝ Կույո շրջանում։ Հարևան նահանգները (ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ, սկսած հյուսիսից). Սան Խուան, Սան Լուիս, Լա Պամպա, և Նեուկեն։ Արևմուտքում սահմանակից է Չիլիին։
 | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
.jpg) | |||||
| Երկիր |  Արգենտինա | ||||
| Կարգավիճակ | Արգենտինայի վարչական բաժանում | ||||
| Մտնում է | Արգենտինա | ||||
| Վարչկենտրոն | Մենդոսա | ||||
| Ամենաբարձր կետ | Ակոնկագուա | ||||
| ԲԾՄ | 875 մետր | ||||
| Օրենսդրական մարմին | legislature of Mendoza? | ||||
| Բնակչություն | ▲2 086 000 մարդ (2020) | ||||
| Տարածք | 148 827 կմ² | ||||
-2.svg) | |||||
| Հիմնադրված է | 1812 թ. | ||||
| Սահմանակցում է | Սան Խուան, Սան Լուիս, Լա Պամպա (պրովինցիա), Նեուկեն, Վալպարաիսո, Սանտյագոյի մայրաքաղաքային տարածաշրջան, Օ'Հիգինս և Մաուլե | ||||
| Ժամային գոտի | UTC−3 և America/Argentina/Mendoza?[1] | ||||
| ISO 3166-2 կոդ | AR-M | ||||
| mendoza.gov.ar(իսպ.) | |||||
Աշխարհագրություն և կլիմա խմբագրել
Տեղանքի ռելիեֆը տատանվում է արևելքի կիսահարթավայրային հողերից մինչև 6959 մ (Ակոնկագուա լեռը) նահանգի արևմուտքում։ Մի շարք երկայնական հովիտներում, ինչպիսիք են Ուսպալյաները, առանձնացնում են Անդերը ավելի ցածր լեռներից՝ Պրեկորդիլիերներից։ Դեպի արևելք գտնվում են Կույո հովիտները, որոնց միջով հոսում են Դեսագուադերո գետի վտակները, որոնցից կարևորագույններն են Մենդոսան, Թունույանը, Դյամանտեն և Աթուելը։
Կլիման մայրցամաքային, արևոտ և չոր է նահանգի ամբողջ տարածքում, տաք ամառային և համեմատաբար ցուրտ ձմեռային եղանակներով։ Չորային հողում՝ սակավ տեղումների և ցերեկային և գիշերային ջերմաստիճանների մեծ տարբերության պատճառով, հիմնականում աճում են քսերոֆիտներ և ծառերի որոշ տեսակներ։ Տարեկան թափվում են 150-ից մինչև 350 մմ տեղումներ, որոնց թվում կարկուտը շատ սովորական երևույթ է և համարվում է տեղական խաղողագործության գերագույն խնդիրը։ Պարարտ հողեր կան Կորդիլիերի սառցադաշտերից ծագող բազմաթիվ գետերի ավազանների շուրջ։
Լանդշաֆտը պայմանավորված է տարբեր քամիներով, հիմնականում Զոնդոյով, ինչպես նաև թեթև Պամպերոյով, ջերմ Վիենտո Նորտեով և ձմռեռային շատ հազվադեպ Սուդեստադայով՝ հարավ-արևելքում։ Վերջինս հիմնականում բնորոշ է պամպաս գոտուն։
-
Լյանկանելո ծովը Մալարգուեում -
Ձյունապատ Անդերի տեսարան -
Պոտրերիլյոս ջրամբարը Լուհան դե Կույոյում
.jpg)
.jpg)
Պատմություն խմբագրել
Հնագիտական գտածոները, որոնք վկայում են մարդկանց կողմից տարածքի բնակեցման մասին, թվագրվում են մ.թ.ա. 2000 թվականը։ Աթուել գետի ավազանում մ.թ.ա. 300 տարի ապրել է մարդկանց մի խումբ, որը զբաղվում էր որսորդությամբ, եգիպտացորենի, դդումի և լոբու աճեցմամբ։
Իսպանացիների ժամանման պահին տարածքը բնակեցրած ցեղերի թվում էին խուարպեն (ուարպեն) և պուելչեն։ Առաջին իսպանացի նվաճողները ժամանել են մոտ 1550 թվականին Պերուի փոխթագավորությունից։ Այնուհետև չիլիացի գեներալ-հրամանատար Գարսիա դե Մենդոսան ուարպե ժողովրդին հպատակեցրել է իսպանական իշխանությանը։ 1561 թվականին սպա Պեդրո դել Կաստիլյոն հիմնադրել է Մենդոսա քաղաքը, որը կոչվել է գեներալ-հրամանատարի պատվին։
1771 թվականին այստեղ հիմնադրվել է Ֆուերտե դե Սան Կառլոս (Fuerte de San Carlos), 1772 թվականին՝ Ֆուերտե դե Սան Խուան Նեպոմուչենո քաղաքը (Fuerte San Juan Nepomuceno)։
Ռիո դե լա Պլատա փոխթագավորության ստեղծման հետ՝ այդ տարածքը, որտեղ հաշվվում է 30 000 բնակիչ, դարձել է Կույո դե Կորդոբա դել Տուկուման ինտենդենցիայի մի մասը, սակայն 1813 թվականին, Կույո ինտենդենցիան առանձնացվել է այլ նահանգներից։
Հռչակավոր Խոսե դե Սան Մարտինը եղել է շրջանի նահանգապետը և զգալի աջակցություն է ստացել Մենդոսայի ժողովրդից, երբ 1817 թվականին ներկայացվել է Պլումերիլյոյից ժամանած Անդյան բանակի ղեկավարի պաշտոնում, որպեսզի Չիլիի՝ «Իսպանիայի ճնշումներից» ազատագրման արշավի ընթացքում անցնի Անդերը։
1861 թվականի երկրաշարժը գրեթե ավերել է Մենդոսու քաղաքը, որը հետագայում գրեթե ամբողջությամբ վերականգնվել է։ 1885 թվականին գավառով երկաթուղային գծեր են ձգվել, ինչը թույլ է տվել շրջանի գինիները արագորեն տեղափոխել Բուենոս Այրեսի նավահանգիստներ։ Մինչև 1812 թվականը նահանգը Կորդովա նահանգի մի մասն էր, 1812-1820 թվականներին այն հայտնի էր որպես Կույոյի նահանգ։
Մոտ 1900 թվականին՝ նահանգում գինու արդյունաբերության զարգացումից հետո, Մենդոսան սկսեց արագ զարգանալ, ներգրավելով տասնյակ հազարավոր եվրոպական ներգաղթյալների, հատկապես իսպանացիների, ֆրանսիացիների, իտալացիների, ինչպես նաև արաբների՝ Լիբանանից և Սիրիայից։ 1895-1947 թվականներին նահանգի բնակչությունն ավելացել է 5 անգամ (116-ից 588 հզր. մարդ)։ 1939 թվականին հիմնադրվել է Կույոյի ազգային համալսարանը, որը երկրի ամենանշանակալից համալսարաններից մեկն է։
Մասամբ ի պատասխան նախագահ Խուան Պերոնի պոպուլիստական որոշումների, որոնցից մի քանիսը քաղաքների զարգացման և հասարակական աշխատանքների ֆինանսավորման համար իրենցից գյուղատնտեսական գործունեության բարձր հարկ էին ներկայացնում, Մենդոսի հողատերերը ստեղծել են պահպանողական Ժողովրդավարական կուսակցություն (Partido Democrata), որը 1958 թվականին իր հետևից ամրացրել է փոխնահանգապետի պաշտոնը։ Մեծացնելով իրենց ներկայությունը Օրենսդիր մարմիններում, դեմոկրատները ընդդիմացել են առաջադեմ նահանգապետ՝ նախագահ Արթուրո Ֆրոնդիսիի դաշնակից Էռնեստո Ուելչիին (Ernesto Ueltschi): 1961 թվականին՝ տիրապետելով երկու պալատների մեծամասնությանը, նրանք կարողացել են պաշտոնանկ անել Ուելչիի նահանգապետին և իրենց փոխնահանգապետի ներկայացուցիչ Ֆրանսիսկո Գաբրիելլիին (Francisco Gabrielli) առաջադրել նահանգապետի պաշտոնի համար։ 1963 թվականին, իր սեփական կանոններով լինելով ընտրյալ նահանգապետ, Գաբրիելլին պաշտոնից հեռացվել է 1966 թվականի հունիսին՝ նախագահ Արթուրո Իլիայի դեմ տեղի ունեցած դավադրության արդյունքում. սակայն դեռևս օգտվելով պահպանողականի լիազորություններից, նա 1970 թվականին՝ ռազմական վարչակարգի կողմից դե ֆակտո նշանակվել էր նահանգապետի պաշտոնում։
Ի հակադրություն պրագմատիզմի, որով տարբերվել է նրա ղեկավարությունը 1963-66 թվականներին, Գաբրիելլին սկսել է կոշտ քաղաքականություն վարել, սառեցրել է պետական աշխատավարձերը, ավելացրել արտադրական նորմերը, օգտագործել է Մենդոսայի ոստիկանությանը այլախոհությունը ճնշելու համար և միջամտել է արտաքին քաղաքականությանը՝ չիլիացի ապստամբների հետ համագործակցությամբ, որոնք հանդես են եկել իրենց նոր մարքսիստ նախագահ Սալվադոր Ալյենդեի դեմ։ Այդ գործողությունները իրենց գագաթնակետին են հասել 1972 թվականի ապրիլին, երբ կատաղի բողոքի ցույցերը Գաբրիելիին ստիպել են հրաժարական տալ[2]։
1973 թվականի մարտին՝ ժողովրդավարությանը վերադառնալուց հետո, Մենդոսայի ընտրազանգվածը սկսում է համակրել ձախ թեքումով պերոնիստ Ալբերտո Մարտինես Բակային (Alberto Martinez Baca)։ Արագորեն իրականացնելով անհրաժեշտ աշխատանքային և հողային բարեփոխումներ՝ Մարտինես Բական, այնուամենայնիվ, սխալ է գործում՝ միանալով Մոնտոներոս ծայրահեղ ձախ շարժման թևին, մի կազմակերպության, որի զինված ջոկատները մի շարք դաժան հանցագործություններ են կատարել՝ սկսած 1970 թվականից (և շարունակել են կատարել հետագայում)։ Նախագահ Պերոնը՝ անհանգստացած պրագմատիկությունից այս ձևով հեռանալուց, 1974 թվականի հունիսին Բաքին հեռացրել էր պաշտոնից։
1983 թվականին՝ իրար հաջորդող անհաջողություններից հետո, Մենդոսայի ընտրողներն ընտրել են կենտրոնամետ Քաղաքացիական արմատական միությանը, իսկ պոպուլիստական Խուստիսիալիստական (Պերոնիստական) կուսակցությանն ընտրել են օրենսդիրները։ Չնայած Մենդոսան այդ ժամանակից ի վեր հիմնականում բարգավաճել է, նրա գինու տնտեսությանը պատշաճ ուշադրություն չեն դարձրել, ինչն արդյունքում հանգեցրել է պետական ԳԻՈԼ (GIOL) գինու առևտրային ընկերության գրեթե լիակատար փլուզմանը, որը եղել է աշխարհում մեծությամբ երկրորդ ընկերությունը և ունեցել 6 մլրդ ԱՄՆ դոլար պարտք[3]։ ԳԻՈԼԸ դադարել է գոյություն ունենալ 1991 թվականին։
2003 թվականին Քաղաքացիական արմատական միությունից ընտրված նահանգապետ Խուլիո Կոբոսը հատուկ ընդգծել է հասարակության մեջ անկախ տրամադրությունները՝ կուսակցության համախոհների հետ տարաձայնությունների և 2004 թվականին վերընտրված պերոնիստ նախագահ Նեստոր Կիրշների քաղաքականության աջակցության դեպքում։ Ի ընդդիմություն իր նախկին կուսակցության, 2007 թվականի հոկտեմբերին՝ առաջին տիկին Քրիստինա Ֆեռնանդես դե Կիրշների օրոք, Խուլիո Կոբոսը Հաղթանակի ճակատի կողմից առաջադրվել է որպես փոխնախագահի թեկնածու։ Քրիստինա Ֆեռնանդեսն ու Կոբոսը հաղթել են առաջին փուլում և Կոբոսն այժմ Արգենտինայի փոխնախագահն է։ Նահանգապետի պաշտոնում նրան փոխարինել է նախքիրշներովյան խուստիալիստ Սելսո Հակեն։ Նահանգը Արգենտինայի սենատում ներկայացված է երեք սենատորների կողմից, ներկայումս նրանք են Մարիա Պերսևալը, Էռնեստո Սանսը և Մոնիկա Տրոադելյոն։ Մենդոսան ներկայացնում են 10 պատգամավորներ Ազգային կոնգրեսի ստորին պալատում։
2008 թվականի հուլիսի 16-ին փոխնախագահ Կոբոսը ապշեցրել է քաղաքական դիտորդներին՝ նախաձեռնելով քվեարկություն նախագահի կողմից Սենատում առաջարկվող մի շարք գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանման մաքսատուրքերի բարձրացման դեմ:
Վարչատարածքային բաժանում խմբագրել
,_departments_and_its_capital.png)
Նահանգը բաժանված է 18 վարչական միավորների, որոնք կոչվում են դեպարտամենտներ (իսպ.՝ departamentos): Յուրաքանչյուր դեպարտամենտ բաղկացած է մեկ կամ մի քանի շրջաններից, ունի Գործադիր բաժին (ղեկավարվում է քաղաքապետի կողմից կամ ինտենդենտե) և Խորհրդակցական բաժին (օրենսդիր)՝ տեղական ծառայությունների կառավարման համար։ Քաղաքապետն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկության պարզ մեծամասնությամբ յուրաքանչյուր չորս տարին մեկ, նույն պահին խորհրդակցական բաժնի կեսը թարմացվում է յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ (վերընտրությունը հնարավոր է երկու դեպքում էլ)։ Վարչությունները կարող են որոշումներ կայացնել համաձայն նահանգի սահմանադրության և Համայնքների Ներքին Օրենքի, բայց ֆինանսապես չի կարող գանձել հարկերը, այլ միայն սպասարկման վճարը։ Առավել բնակեցված քաղաքները բաժինների կազմում կարող են ունենալ քաղաքացիական կոմիտեներ՝ նախատեսված քաղաքային ղեկավարության կողմից սահմանված որոշակի գործառույթների կատարման համար[4]։
| Մենդոսի նահանգի դեպարտամենտները | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| № | Անվանում | Իրական անվանում | Բնակչություն, բնակ. (2001 թ.) |
Բնակչություն, բնակ. (2010 թ.) |
Տարածք, կմ² |
Խտություն, մարդ/կմ² |
Վարչական կենտրոն | ||||
Տնտեսություն խմբագրել
Ամբողջ աշխարհում լինելով հայտնի իր խաղողագործությամբ (Արգենտինայի գինու արտադրանքի 1,5 մլրդ լիտրի 70%-ը)[5]՝ Մենդոսայի տնտեսությունը (Արգենտինայում մեծությամբ հինգերորդ), այնուամենայնիվ, բավական բազմազան է։ 2006 թվականին այն գնահատվել է 13,8 մլրդ ԱՄՆ դոլար, կամ 8720 ԱՄՆ դոլար մեկ շնչի հաշվով (մոտավորապես միջինում)[6]։ Գյուղատնտեսությունը, բնականաբար (թեև կազմում է ամբողջ տնտեսության ընդամենը 7%-ը)[7], երկար ժամանակ հանդիսացել է Մենդոսի արժութային եկամտի հիմնական աղբյուրը (մեծությամբ հաջորդը զբոսաշրջությունն էր, հիմնականում՝ Չիլիից)։ Բացի խաղողից, այլ կարևոր գյուղատնտեսական մշակույթներ (հիմնականում Արգենտինայի շուկայի համար) են համարվում խնձորը, տանձը, լոլիկը, սոխը, սալորը, ձիթապտուղը, բալը, դեղձը և սերկևիլը։ Մեղվաբուծությունը, որն ունի 30 000 փեթակ, ևս մեկ աճող ոլորտ է, ինչը բարենպաստ է Մենդոսայի չոր եղանակին։ Լեռնային արդյունաբերությունը Մենդոսի տնտեսության կարևոր մասն է, որը վերջին տարիներին բուռն կերպով զարգանում է, 2005 թվականին արտադրության ծավալի 22 տոկոսն է կազմում (երկրի միջին թվից գրեթե 5 անգամ ավելի)[7]։ Պետական նավթային պաշարների տասնչորս տոկոսը կենտրոնացված Է Մենդոսայում, ինչպես նաև իրականացվում է կրաքարի և ուրանի հանքերի լայնածավալ մշակում։ Արտադրությունը երկար ժամանակ նպաստել է նահանգի բարգավաճմանը և դեռ կազմում է տնտեսության 16 %-ը[7]։ Մենդոսի գլխավոր ճյուղերն են. գինու արտադրությունը, որտեղ հաշվվում է 1200 գինու գործարան և որը 2005 թվականին 1,1 միլիարդ լիտր գինի է արտադրել, պահածոյացված մրգերի արտադրությունը, մեծ նավթավերամշակման (Լուհան դե Քույոյում), ցեմենտի գործարանները և այլն։ Ավիաշինությունը ներկայացված է «Պուելչե» թեթև ինքնաթիռներ արտադրող Laviasa ընկերության գործարանով[8]։ Մենդոսի ծառայությունների ոլորտը զարգացած և բազմազան է մի փոքր ավելի քիչ, քան երկրի միջինում։ Զբոսաշրջությունը, որը վաղուց գործում է գեղատեսիլ նահանգում, 2002 թվականին՝ սկսած Արգենտինական պեսոյի արժեզրկումից, դարձել է եկամտի կարևորագույն աղբյուրներից մեկը, որը տարեկան գրավում է մոտավորապես 700000 զբոսաշրջիկ։ Հիմնական տեսարժան վայրերն են Լաս Լենյաս լեռնադահուկային կենտրոնը, Ակոնկագուա լեռը, տարածաշրջանային զբոսայգիներ. Աթուել կիրճ, Պուենտե դել Ինկա, Գուայմալիեն և ուրիշներ։ Արգենտինական գինու արտադրության մեջ տեղի ունեցող վերջին իրադարձությունների շնորհիվ՝ գինու զբոսաշրջությունը, նահանգում ամենուր հայտնվող՝ նրա վրա կենտրոնացած բազմաթիվ հյուրանոցներով, դարձել է շատ տարածված։ Գինու գործարանները սովորաբար առաջարկում են անվճար էքսկուրսիաներ տարածքում՝ այցելության վերջում գինու համտեսմամբ։ Ֆիեստա դե լա Վենդիմիան (խաղողի բերքահավաքի տոն) գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների փետրվարի վերջին՝ մարտի սկզբին։ Լեռներում՝ Չիլիի հետ սահմանին տեղակայված Անդյան Քրիստոս արձանը ընդգրկված է բազմաթիվ էքսկուրսիաների երթուղիներում։
-
Խաղողի այգի Անդերի մոտ -
Տրոլեյբուս Մենդոսայում։ Շարժը բացվել է 1957 թ.: -
Լաս Լենյաս լեռնադահուկային առողջարանը, ամենահայտնիներից մեկն աշխարհում։ -
Հյուրանոց և տաք աղբյուրներ Վիլյավալենսիոյում (փակված են 1978 թ.-ից, ներկայումս առողջարան է)։ -
Մարիո Արդիտո բլուրը Պենիտենտեսում (Լաս Էրաս)։ -
Տուբունգատո լեռը։
Սպորտ խմբագրել
Նահանգում կան չորս գլխավոր պրոֆեսիոնալ սպորտային ակումբներ, ավելի հայտնի իրենց ֆուտբոլային հավաքականներով. «Գոդոյ Կրուս», «Ինդեպենդենտե Ռիվադավիա», «Սան Մարտին» և «Հիմնասիա և Էսգրիմա»։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/southamerica
- ↑ Guiones Արխիվացված 2008-06-17 Wayback Machine
- ↑ Clarin. 1 September 1983.
- ↑ Constitution of the Province of Mendoza Արխիվացված 2007-07-29 Wayback Machine, Section VII. E-Democracia. (իսպ.)
- ↑ Argentina Wine Guide | The Argentine Wine Industry — Key Statistics
- ↑ «I.A.D.E.R». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 24-ին.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 bruto geografico/pbg2005.pdf(չաշխատող հղում)
- ↑ PA-25-235 «Puelche II» на официальном сайте Laviasa Արխիվացված 2013-05-09 Wayback Machine (իսպ.)