Վիքիպեդիա

Մասնակից:Ան Խաչատրյան/Ավազարկղ

Մուհամմադ
Մուհամմադ իբն Աբդալլահ
(արաբ․՝ مُحَمَّد بِن عَبد الله‎‎)
Դիմանկար
Մադինայում Ան-Նաբավի մզկթի դարպասներին մակագրված է «Մուհամմադ՝ Ալլահի առաքյալ»
Ծնվել է570 թվական
Ծննդավայր
Մահացել է632 թվական
Մահվան վայր
Մադինա, Հիջազ, Արաբիա
(ներկայիս Սաուդյան Արաբիա)
Ազգությունարաբ
ԿրոնԻսլամ
Ամուսին
  • Խադիջա բինթ Խուվայլիդ ⟨595–619⟩
  • Սաուդա բինթ Զամա ⟨619–632⟩
  • Այիշա բինթ Աբու Բաքր ⟨619–632⟩
  • Հաֆսա բինթ Ումար ⟨624–632⟩
  • Զայնաբ բինթ Խուզամա ⟨625–627⟩
  • Հինդ բինթ Աբու Ումայյա ⟨625–632⟩
  • Զայնաբ բինթ Ջահշ ⟨627–632⟩
  • Ջուվայրիյա բինթ ալ-Հարիս ⟨628–632⟩
  • Ռամլա բինթ Աբու Սուֆյան ⟨628–632⟩
  • Ռայհանա բինթ Զայդ ⟨629–631⟩
  • Սաֆիյա բինթ Հույայ ⟨629–632⟩
  • Մայմունահ բինթ ալ-Հարիս ⟨630–632⟩
  • Մարիա ալ-Կիբտիա ⟨630–632⟩
ԾնողներԱբդալլահ իբն Աբդ ալ-Մուտալիբ (հայր)
Ամինա բինթ Վահբ (մայր)
Երեխաներ
  • Կասիմ իբն Մուհամմադ
  • Զայնաբ բինթ Մուհամմադ
  • Ռուքայյա բինթ Մուհամմադ
  • Ումմ Կուլթում բինթ Մուհամմադ
  • Աբդալլահ իբն Մուհամմադ
  • Ֆաթիմա բինթ Մուհամմադ
  • Իբրահիմ իբն Մուհամմադ
Ստորագրություն

Մուհամմադի ստորագրությունը

Մուհամմադ[n 1] (արաբ․՝ مُحمّد‎‎, [n 2] մոտ 570 թվական-8 հունիսի, 632 թվական)[1], մարգարե, իսլամի հիմնադիր[2]։ Ըստ իսլամական ուսմունքի, նա եղել է մարգարե, ով եկել էր ներկայացնելու և քարոզելու թաուհիդի (միաստվածության) մասին Ադամի, Աբրահամի, Մովսեսի և Հիսուսի նախկինում արված քարոզչությունները[2][3][4][5]։ Նա համարվում է իսլամի բոլոր հիմնական ուղղություններում Աստծո վերջին մարգարեն, չնայած այն բանի, որ ժամանակակից դավանանքները տարբերվում են այս կրոնից[n 3]։ Մուհամմադը ամբողջ Արաբական թերակղզին միավորեց մեկ մուսուլմանական պետության մեջ, և նրա ուսմունքը, ապրելակերպը և Ղուրանը ձևավորեցին իսլամական կրոնական հավատքի հիմքը։

Մուհամմադը ծնվել է մոտավորապես 570 թվականին (փղի տարի), արաբական Մեքքա քաղաքում։ Որբացել է վեց տարեկանում[6]։ Նրա խնամքով զբաղվել է հորեղբայրը` Աբու Թալիբը և նրա կինը` Ֆաթիմա Ասադը[7]։ Հետագա տարիներին աղոթելու համար նա պարբերաբար մի քանի գիշեր փակվել է Հիրա քարանձավում։ Երբ Մուհամմադը դարձավ 40 տարեկան, նա հայտնեց, որ քարանձավում իրեն է այցելել Գաբրիելը[8][9], որտեղ էլ առաջին հայտնությունն է ստացել Աստծուց: Երեք տարի անց` 610 թվականին[10], Մուհամմադը սկսեց հրապարակավ քարոզել այդ հայտնությունները[11]՝ հայտարարելով, որ «Աստված միակն է»[12], որն ամբողջությամբ իրեն տարավ գործողությունների ճիշտ ուղղուն[13], և որ ինքը Աստծո մարգարեն և սուրհանդակն է, ինչպես որ մյուս իսլամի մարգարեները[14][15][16]։

Մուհամմադը ձեռք բերեց մի քանի հետևորդներ և Մեքքայի բազմաստվածության կողմնակիցներից բազմաթիվ թշնամիներ։ Շարունակական հալածանքներից փախչելու համար նա իր հետևորդներից ոմանց 615 թվականին ուղարկեց Աքսումի թագավորություն, իսկ հետագայում` 622 թվականին, նա իր հետևորդների հետ միասին Մեքքայից տեղափոխվեց Մադինա: Այս իրադարձությունը՝ հիջրան, սկիզբ դրեց իսլամական օրացույցին, որը հայտնի է նաև որպես Հիջրայի օրացույց։ Մադինայում Մուհամմադը ցեղերին միավորեց Մադինայի սահմանադրության ներքո։ 629 թվականի դեկտեմբերին Մեքքայի ցեղերի հետ ութ տարի պարբերաբար կռվելուց հետո Մուհամմադը բանակը համալրեց 10.000 զինվորներով և գրավեց Մեքքան: Հաղթանակը կանխատեսելի էր, և Մուհամմադը քաղաքը գրավեց քիչ արյունահեղությամբ: 632 թվականին՝ Ֆարըվել (հրաժեշտի) ուխտագնացությունից վերադառնալուց մի քանի ամիս անց, նա հիվանդացավ և մահացավ: Նրա մահից հետո Արաբական թերակղզու մեծ մասն ընդունեց իսլամը[17][18]։

Հայտնությունները (դրանցից յուրաքանչյուրը հայտնի է ոչպես այա, «Աստծո նշան»), որոնց մասին հաղորդել է Մուհամմադը մինչ իր մահը, կազմեցինՂուրանի հատվածները. մուսուլմանների կարծիքով այն «Աստծո խոսք»-ն է, որի վրա էլ հիմնված է կրոնը: Բացի Ղուրանից, Մուհամմադի ուսմունքները (Սուննա) հիմնեցին Հադիսը, ինչպես նաև օգտագործվեցին որպես իսլամական օրենքների աղբյուր (տես՝ Շարիաթ)։

Կիրառական անուններ և կոչումներ խմբագրել

Մուհամմադ անունը (/mʊˈhæməd, -ˈhɑːməd/)[19] նշանակում է «գովասանքի արժանի» և Ղուրանում հանդիպում է չորս անգամ[20]։ Մուհամմադը Ղուրանում տարբեր էվֆեմիզմով հասցեագրված երկրորդ անձն է՝ մարգարե, սուրհանդակ, Աստծո ծառա (աբդ), բանասաց (բաշիր), վկա (շահիդ), ավետաբեր (մուբաշշիր), զգուշացնող (նասիր), հիշեցնող (մուդհաքիր), մեկը, ով կանչում էր Աստծուն, լուսավոր (նուր) և լուսավորող ճրագ (սիրաջ մունիր)։ Մուհամմադին երբեմն անվանում էին իր դիրքից ելնելով. նրան Ղուրանում անվանում էին թաքնված (al-muddaththir) [21]: Սուրա Ալ Ահզաբում Աստված Մուհամմադին առանձնացնում է որպես մարգարեների կնիք կամ վերջին մարգարե[22]։ Ղուրանը Մուհամմադին կոչում է նաև Ահմադ (ավելի շատ գովասանքի արժանի) (արաբ․՝ أحمد‎‎, Sura As-Saff)[23]։

 
Մուհամմադ անունը գրված է Սուլյուսով՝ իսլամական վայելչագրության տեսակներից մեկով:

Աբու ալ-Քասիմ Մուհամմադ իբն Աբդ Ալլահ իբն Աբդ ալ-Մութալիբ իբն Հաշիմ անունը[24] գալիս է քունյա Աբու անունից[25], որը նշանակում է հայր[26]։

Աղբյուրներ խմբագրել

Ղուրան խմբագրել

Ղուրանը իսլամի կրոնական տեքստն է: Մուսուլմանները հավատում են, որ այն Գաբրիելի կողմից Մուհամմադին փոխանցված Աստծո խոսքի ներկայացումն է[27][28][29]։ Ղուրանը շատ քիչ տեղեկատվություն է տալիս Մուհամմադի ժամանակագրական կենսագրությունից։ Ղուրանի շատ հատվածներ աղքատ են պատմական համատեքստով[30][31]։

Կենսագրության վաղ տարիներ խմբագրել

Մուհամմադի կյանքի մասին կարևոր տեղեկություններ կարելի է գտնել մուսուլմանական ժամանակաշրջանի 2-րդ և 3-րդ դարերի (8-րդ և 9-րդ դարեր գրիգորյան օրացույցով) պատմական աշխատություններից[32]։ Այն ներառում է Մուհամմադի ավանդական կենսագրությունը, որը լրացուցիչ տեղեկատվություն է տալիս Մուհամմադի կյանքի մասին[33]։

Ամենահին պահպանված սիրան (Մուհամմադի կենսագրությունը և իրեն վերագրված խոսքերը) Իբն Իշաքի «Աստծո սուրհանդակի կյանքը» աշխատությունն է՝ գրված 767 թվականին։ Չնայած նրան, որ աշխատանքն անհետացել է, սիրան մեծ ծավալով օգտագործվել է Իբն Հիշամի կողմից և փոքր ծավալուն՝ Ալ Թաբարիի կողմից[34][35]։ Անուամենայնիվ, Իբն Հիշամն իր՝ Մուհամմադի կենսագրականի նախաբանում խոստովանում է, որ անտեսել է որոշ փաստեր Իբն Իշաքի գրած կենսագրականից, որոնք «կարող էին վշտացնել կոնկրետ մարդկանց»[36]։ Մուհամմադի քարոզչության պատմության մասին մեկ այլ վաղ պատմական աղբյուր է Ալ Վաքիդի (մահացել է 207 թվականին) և քարտուղար Իբն Սադ ալ Բաղդադի (մահացել է 230 թվականին) գիրքը[32]։

Շատ գիտնականներ ընդունում են այս կենսագրականը իբրև հավաստի աղբյուր՝ չնայած որ կան որոշ անորոշություններ[34]։ Վերջերս կատարված գիտական հետազոտությունները տարբերակումներ են արել ավանդական և զուտ պատմական իրադարձութնունների միջև: Իրավական խմբում ավանդույթները կարող են հորինված լինեն, մինչդեռ պատմական իրադարձությունները, բացի բացառիկ դեպքերից, կարող են ենթարկվել միայն «տենդենցային ձևավորման»[37]։

Հադիս խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հադիս

Մուհամմադի ֆիզիկական ուսմունքների և ավանդույթների մասին վկայող մյուս կարևորագույն աղբյուրը հադիսի հավաքածուներն են: Հադիսները կազմվել են Մուհամմադին հաջորդող մի քանի սերունդների հետևորդների կողմից: Նրանք են Մուհամմադ ալ-Բուխարի, Մուսլիմ իբն ալ-Հաջաջ, Մուհամմադ իբն Իսա աթ-Թիրմիդի, Աբդ առ-Ռահման ան-Նասաի, Աբու Դավուդ, Իբն Մաջահ, Մալիք իբն Անաս, ադ-Դարաքութնի[38][39]։

Արևմտյան հատվածի որոշ գիտնականներ հադիսի հավաքածուները համարում են պատմական ճշգրիտ աղբյուրներ[38]։ Գիտնականները, ինչպիսին է Մադելունգը, չեն մերժում այն պատմությունները, որոնք կազմվել են ավելի ուշ ժամանակներում, բայց քննադատում են դրանց պատմական հիմքերը[40]։ Մյուս կողմից` մուսուլման գիտնականները սովորաբար ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում հադիսներին, քան կենսագրական գրականության, քանի որ հադիսները պահպանում են պատմական ճշգրիտ ժամանակագրությունը (իսնադ): Կենսագրական գրականության պարագայում ժամանակագրությունն ու պատմական հիմքը հստակ չէ, որի պատճառով էլ այս աղբյուրը չի կարող համարվել վստահելի:[41]

Նախաիսլամական Արաբիա խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Արաբական դիցաբանություն և Նախաիսլամական Արաբիա

Արաբական թերակղզին հիմնականում չորային և հրաբխային էր, ինչը խոչընդոտում էր գյուղատնտեսությանը, բացառությամբ օազիսների և աղբյուրների շրջանում։Լանդշաֆտում տեղակայված են գյուղեր և քաղաքներ, որոնցից ամենաազդեցիկները Մեքքան և Մադինան էին։ Մադինան խոշոր ծաղկող գյուղատնտեսական բնակավայր էր, մինչդեռ Մեքքան՝ շրջակա շատ ցեղերի համար կարևորագույն ֆինանսական կենտրոն[42]։ Համայնքային կյանքը կարևոր էր անապատային պայմաններում գոյատևելու համար՝ աջակցելով բնիկ ցեղերին ընդդեմ բարդ բնական պայմաններին և ապրելակերպին։ Ազգակցական կամ դաշինքների վրա հիմնված ցեղային միությունները սոցիալական համերաշխության կարևոր աղբյուր էին: Տեղաբնիկ արաբները կա՛մ քոչվոր էին, կա՛մ նստակյաց։ Առաջիններն իրենց հոտի համար ջուր և արոտավայր փնտրելու համար մշտապես մեկ վայրից մյուսն էին տեղափոխվում, մինչդեռ վերջիններս երկար ժամանակ ապրում էին միևնույն վայրում՝ զբաղվելով առևտրով և գյուղատնտեսությամբ։ Քոչվորների գոյատևումը պայմանավորված էր նաև արշավող քարավաններով և օազիսներով, քոչվորները սա չէին համարում հանցագործություն[43][44]։

 
Մուհամմադի կյանքի ընթացքում Արաբական թերակղզու գլխավոր ցեղերը և բնակավայրերը

Նախաիսլամական Արաբիայում աստվածները կամ աստվածուհիները դիտվում էին որպես առանձին ցեղերի պահապաններ, նրանց հոգիները կապված էին սրբազան ծառերի, քարերի, աղբյուրների և ջրհորների հետ։ Լինելով մշտական ուխտագնացության վայր՝ Մեքքայի կենտրոնում գտնվող Քաաբա սրբավայրում էր տեղակայված ցեղերի հովանավոր աստվածների 360 կուռքերը։ Երեք աստվածուհիներ ասոցացվում էին Ալլահի հետ, որպես նրա աղջիկներ՝ Ալլաթ, Մանաթ և Ալ-Ուզզա։ Արաբական թերակղզում գոյություն ունեին միաստվածական համայնքներ, այդ թվում քրիստոնյաներ և հուդայականներ[45]։ Նախաիսլամական արաբները՝ հանիֆները, ովքեր բազմաստվածության կողմնակից էին[46], երբեմն թվարկվել են հրեաների և քրիստոնյաների կողքին, չնայած որ նրանց ծագումնաբանությունը վիճելի է գիտնականների շրջանում[47][48]։ Մուսուլմանական ավանդույթների համաձայն, Մուհամմադը նույնպես եղել է հանիֆիական և Աբրահամի որդի Իսմայիլի ժառանգներից մեկը[49]։

6-րդ դարի երկրորդ կեսը Արաբիայում քաղաքական վայրիվերումների շրջան էր, ինչի հետևանքով հաղորդակցման ուղիներն այլևս անվտանգ չէին[50]։ Կրոնական տարբերությունները ճգնաժամի պատճառներից մեկն էր[51]։ Մինչ քրիստոնեությունը արմատներ էր գցում Պարսից ծոցի շրջանում, հուդայականությունը գերիշխող կրոն դարձավ Եմենում[51]։ Հին աշխարհի լայնածավալ միտումներով, տարածաշրջանը ականատես է եղել բազմաստվածային պաշտամունքների անկմանը և կրոնական հոգևոր հետաքրքրության զարգացմանը[51]։

Մուհամմադի կյանքի վաղ շրջանում Քուրայշի ցեղը պատկանում էր Արևմտյան Արաբիային[52]։ Նրանք ձևավորեցին հումս պաշտամունքի միավորումը, որը կապեց արևմտյան Արաբիայի բազմաթիվ ցեղերի անդամներին Քաաբայի հետ և ամրապնդեց Մեքքանի սրբավայրի հեղինակությունը[53]։ Անարխիայի հետևանքների դեմ պայքարելու համար Քուրայշը հաստատեց սրբազան ամիսների ինստիտուտը, որի ընթացքում բոլոր բռնություններն արգելված էին, և հնարավոր էր մասնակցել տոնավաճառներին առանց վախենալու[53]։ Այսպիսով՝ չնայած հումսի ասոցացիան հիմնականում կրոնական էր՝ այն նաև քաղաքի համար ունեցավ կարևոր տնտեսական հետևանքներ[53]։

Կյանք խմբագրել

Մուհամմադի կյանքի ժամանակագրություն
Մուհամմադի կյանքի կարևոր վայրերը և ժամանակահատվածները
մոտ․ 569 Իր հայր Աբդուլի մահ
մոտ․ 570 Ծննդյան հավանական օր՝ Ռաբի ալ Ավալի 12 (կամ 17)
մոտ․ 576 Իր մայր Ամինայի մահ
մոտ․ 583 Իր պապը նրան տեղափոխեց Սիրիա
մոտ․ 595 Հանդիպում և ամուսնություն Խադիջայի հետ
597 Իր առաջին աղջկա՝ Զայնաբիի ծնունդ
610 Մեքքայի մոտ գտնվող «Լույսի Լեռների» Հիրա քարայրում Ղուրանի հայտնություն
610 40 տարեկան հասակում Գաբրիել հրեշտակապետը Մուհամմադին հայտնեց իր՝ «Աստծո մարգարեն» լինելու մասին
610 Մեքքայում գաղտնի հետևորդնեի հավաքում
մոտ․ 613 Իսլամի ողերձների հրապարակում ողջ Մեքայով
մոտ․ 614 Ծանր հալածանքների սկիզբ
մոտ․ 615 Մուսուլմանական խմբերի գաղթ դեպի Եթովպիա
616 Բանու Հաշիմ տոհմի ըմբոստության սկիզբ
619 Ցավի տարիներ․ Խադիջայի (կնոջ) և Աբու Թալիբի (հորեղբայր) մահեր
619 Վերջ Բանու Հաշիմ տոհմի ըմբոստությանը
մոտ․ 620 Իսրա և Միրաժ (Աստծուն հանդիպելու համար երկինք բարձրանալը)
622 Հիջրա, Մեդինա տեղափոխվելը
623 Բադրի ճակատամարը
625 Ուհուդի ճակատամարտ
627 Մեդինայի պաշարում
628 Մեդինայի Ուրայշ տոհմը և մուսուլմանական համայնքը Մեդինայում կնքեցին 10 տարվա զինադադար
629 Մեքքայի ճակատամարտ
632 Հրաժեշտի ուղտագնացություն և մահ
Այս կաղապարը․

stop putting disrespectful pics and fake news please

Ղուրանի սկիզբ խմբագրել

 
Ջաբալ ալ Նուրի Հիրայի քարանձավը, որտեղ, համաձայն մուսուլմանական հավատքի, Մուհամմադն ստացել էր իր առաջին հայտնությունը:

Մուհամմադը ամեն տարի մի քանի շաբաթ սկսեց աղոթել Մեքքա քաղաքի մոտ գտնվող Ջաբալ ան-Նուր լեռան Հիրա քարանձավում[54][55]։ Իսլամական ավանդության համաձայն՝ 610 թվաականին՝ նրա քարանձավ այցելության ժամանակ, հայտնվում է Գաբրիել հրեշտակապետը և հրամայում նրան երկտողերը գրել, որոնք կներառվեին Ղուրանի մեջ[56]։ Տեսակետ կա, որ Ղուրանի առաջին բառերը Սուրահի սկիզբն է[57]։ Մուհամմադն առաջին հայտնության ժամանակ խորը վշտի մեջ էր: Տուն վերադառնալուց հետո Խադիջան և նրա քրիստոնյա զարմիկը՝ Վարակիա իբն Նավալը, մխիթարցին նրան[58]։ Նա նաև վախենում էր, որ ուրիշները կմերժեին իրեն տրված շնորհը[44]։ Շիա ավանդույթը նշում է, որ Մուհամմադը զարմացած կամ վախեցած չէր Գաբրիել հրեշտակապետի հայտնությամբ, հակառակը նա ողջունեց հրեշտակապետին, կարծես՝ սպասում էր նրան[59]։ Սկզբնական հայտնությանը հաջորդեց երեք տարիների դադարը (ժամանակահատված, որը կոչվում էր ֆաթրա), որի ընթացքում Մուհամմադը խորը վշտի մեջ էր: Հետագայում նա շարունակեց աղոթելը և հոգևոր գործելակերպը[57]։ Երբ հայտնությունները վերսկսվեցին, նա սկսեց քարոզչությունը հետևյալ կարգախոսով. «Քո Ամենափրկիչ Տերը քեզ մենակ չթողեց, և Նա դժգոհ չէ»[60][61][62]։ Սահիհ Բուխարին Մուհամմադին բացատրում է իր հայտնությունը՝ ասելով. «Երբեմն այն նման է զանգի զնգոցին»: Աիշան պատմեց նրան. «Ես տեսա, թե ինչպես էր Մարգարեն մի ցուրտ օր ոգեշնչվում Աստծով, և նկատեցի, թե ինչպես էր քրտինքը իջնում նրա ճակատից (երբ ոգշնչման արարողությունն ավարտվեց)»[63]։ Վելչի խոսքերով՝ այս նկարագրություններն իրական են համարվել այնքան ժամանակ, մինչ մուսուլմանները կեղծել են դրանք[16]։ Մուհամմադը վստահ էր, որ կարող էր տարբերակել իր սեփական մտքերը[64]։ Համաձայն Ղուրանի՝ Մուհամմադի կարևորագույն դերը այն էր, որ նա զգուշացներ անհավատներին իրենց վախճանաբանության մասին: Երբեմն Ղուրանը հստակ չէր նշում Դատաստանի օրը, սակայն օրինակներ էր բերում սպանված համայնքների մասին և զգուշացնում Մուհամմադին նման աղետների մասին[21]։ Մուհամմադը ոչ միայն զգուշացնում էր նրանց, ովքեր չէին հավատում Աստծո հայտնությանը, այլև բարի լուրեր էր տարածում նրանց, ովքեր մերժում էին սատանային, լսում էին Աստծո խոսքերը և ծառայում էին Աստծուն[65]։ Մուհամմադի առաքելությունը ներառում էր նաև միաստվածության քարոզումը: Ղուրանը հրամայում էր Մուհամմադին գովաբանել իր Տիրոջ անունը և սովորեցնում էր նրան չերկրպագել այլ կուռքերի և այլ աստվածներ չունենար[21]։

Կարդա Ալլահի անունով, ով արարել է։ Արարել է մարդուն կպչուն նյութից։ Կարդա, քո Տերը ամենաառատաձեռնն է, ով սովորեցրել է գրչով, սովորեցրել է այն, ինչը մարդ չգիտեր

«
»
— Ղուրան (96:1–5)
Ղուրանի վաղ տարբերակի թեմաները ներառում են մարդու պատասխանատվությունն իրեն ստեղծողի նկատմամբ, մահացածների հարությունը, Աստծո վերջին դատաստանը, որին հաջորդում էին դժոխքի խոշտանգումների վառ նկարագրությունները և դրախտի հաճույքները, Աստծո նշանները կյանքի բոլոր բնագավառներում: Այդ ժամանակ հավատացիալներից պահանջվող կրոնական պարտականությունները քիչ էին, դրանք էին՝ Աստծուն հավատալը, մեղքերի թողությունը, հաճախակի աղոթելը, ուրիշներին օգնելը, հատկապես կարիքավորներին, խաբեությունը մերժելն ու սերը հարստության նկատմամբ, մաքուր լինելն ու կանանց և երեխաների չսպանելը[16]։
 
Մուհամմադը Գաբրիել հրեշտակապետից ստանում է իր առաջին հայտնությունը: Ռաշիդ ադ- Դին Համադանիի Ջամի ալ Թավարիխ ձեռագրից, 1307 թվական, Իլխանության շրջան:

Ընդդիմություն խմբագրել

Մուսուլմանական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամմադի կինը՝ Խադիջան, միակն էր, ով առաջինը հավատաց նրա մարգարե լինելուն[66]։ Նա խնամում էր Մուհամմադի 10-ամյա զարմիկին՝ Ալի իբն Աբի Թալիբին, մոտ ընկերոջը՝ Աբու Բակրին և Զայիդին[66]։ Մոտ 613 թվականին Մուհամմադն սկսեց քարոզել հասարակությանը[11][67]։ Մեքքայի շատ բնակիչներ մերժում և ծաղրում էին նրան, բայց մի քանիսը դարձան նրա հետևորդները: Իսլամի վաղ շրջանում ձևավորվել էին երեք խմբեր. մեծ առևտրականների երիտասարդ եղբայրներ և տղաներ, մարդիկ, ովքեր դուրս էին մնացել իրենց առաջին տոհմից և թույլ, հիմնականում անպաշտպան օտարերկրացիները[68]։

 
Սուրայի Ան-Նաժմի վերջին հատվածը. «Երկրպագեք Ալլահին»: Մուհամմադի ուղերձը միաստվածության հետևորդներին:

Իբն Սաադի խոսքերով, Մեքքայում ընդիմությունն սկսվեց այն ժամանակ, երբ Մուհամմադը ներկայացրեց այն հատվածները, ըստ որի դատապարտվում էր կուռքի պաշտամունքը և նախնիների կողմից իրականացվող բազմաստվածությունը[69]: Այնուամենայնիվ, Ղուրանի ակնարկը պնդում էր, որ այն սկսվեց, երբ Մուհամմադը սկսեց իր հասարակական քարոզչությունը[70]: Երբ Մուհամմադի հետևորդները շատացան, նա տեղական ցեղերի և քաղաքը կառավարողների համար սպառնալիք դարձավ, որոնց ունեցվածքը հարստացրել էր Մեքքայի կրոնական կյանքի կենտրոնական կետը՝ Քաաբան, որը Մուհամմադը սպառնացել էր տապալել: Մուհամմադի հայտարարությունները Մեքքայի ավանդական կրոնի վերաբերյալ, վիրավորել էր իր սեփական տոհմին՝ Քուրայշին, քանի որ նրանք եղել էին Քաաբայի[68] վերակացուները: Հզոր առևտրականները փորձեցին Մուհամմադին համոզել հրաժարվել քարոզչությունից: Նրան առաջարկեցին մուտք գործել առևտրականների ներքին շրջան, ինչպես նաև՝ շահավետ ամուսնություն: Սակայն նա հրաժարվեց այդ առաջարկներից[68]։

Մենք նրա համար երկու ա՞չք չենք, լեզու և շրթունքներ։ Մենք ցույց չեն տվե՞լ երկու ճանապարհ։ Սակայն նա չի կարողացել ազատվել դժվար ուղուց։ Իսկ ի՞նչը կարող է քեզ ցույց տալ, թե որն է դժվար ուղին։ Դա ստրուկիբ ազատելն է։ Կամ էլ կերակրելն է սարսափելի սովի օրերին, կամ մոտ բարեկամի որբին, կամ թշվառության մեջ գտնվող կարիքավորին։ Այնուհետև լինելն է նրանց մեջ, ովքեր հավատացին և խորհուրդ տվեցին մեկը մյուսին համբերատար լինել ու խորհուրդ տվեցին մեկը մյուսին ողորմած լինել։

«
»
— Ղուրան (90:8–17)

Ավանդույթն արձանագրել է Մուհամմադի և նրա հետևորդների հանդեպ հալածանքների և վատ վերաբերմունքի մասին: Սամմայա բինթ Խայաթը՝ Մեքքայի հայտնի առաջնորդ՝ Աբու Ջահլի ծառան, հայտնի է որպես իսլամի առաջին նահատակ: Սպանվել է նիզակով իր տիրոջ կողմից այն ժամանակ, երբ հրաժարվեց թողնել իր հավատքը: Բալալը՝ մուսուլմանական մեկ այլ ստրուկ, խոշտանգվել է Ումմայա իբն Խալաֆի կողմից, ով նրա կրծքավանդակի վրա ծանր քար էր դրել[71][72]։

615 թվականին Մուհամմադի հետևորդներից ոմանք գաղթեցին Եթովպիայի Աքսոնի թագավորություն և եթովպացի քրիստոնյա կայսր Աշամա իբն Աբջարի պաշտպանությամբ ստեղծեցին մի փոքրիկ գաղութ[16]։ Իբն Սաադը նշում է երկու տարբեր միգրացիաներ: Ըստ նրա՝ մուսուլմանների մեծ մասը վերադառնում է Մեքքա, իսկ երկրորդ խումբը նրանց է միանում Մադինայում: Իբն Հիշամն ու Տաբարին խոսում են Եթովպիայի միայն մեկ միգրացիոն խմբի մասին: Մեքքայի հալածանքները մեծ դեր խաղացին Մուհամմադի որոշման մեջ, որի համաձայն նրա հետևորդների մեծ մասը ապաստան են գտնում Աբիսինիայի քրիստոնյաների շրջանում: Աթ- Թաբարիում պահպանված Ուրվայի նամակի համաձայն, մուսուլմանների մեծամասնությունը վերադարձավ իրենց հայրենի քաղաքները, քանի որ իսլամը ձեռք բերեց ուժ և բարձրաստիճան մեքքացիներ, ինչպիսիք են՝ Ումարը և Համզահը[73]։

Այնուամենայնիվ, մեկ այլ պատմություն կա, թե ինչ պատճառով են մուսուլմանները Եթովպիայից վերադարձել Մեքքա: Ըստ այս պատմություն՝ այն գրավվել է Ալ Վաքիդի կողմից, հետո Իբն Սաադի և Տաբարիի կողմից, բայց ոչ Իբն Հիշամի և Իբն Իշաքի կողմից[74]։ Մուհամմադը հայտնում է Մեքքայի երեք աստվածուհիների գոյության մասին, ովքեր համարվում էին Ալլահի դստրերը: Հաջորդ օրը՝ Գաբրիելի երդման արարողության ժամանակ, Մուհամմադն արտասանեց հատվածներ՝ պնդելով, որ դրանք հնչում էին սատանայի կողմից[75][n 4][n 5]։ Դրանց փոխարեն առաջարկվում էր ծաղրել այլ աստվածներին: Այս դրվագը, որը հայտնի է որպես «Ամբարտակների պատմություն», հայտնի է նաև որպես «սատանայական հատվածներ»: Ըստ այս պատմության՝ այն հաշտեցրեց Մուհամմադին և մեքքացիներին, իսկ Աբիսինիայի մուսուլմանները սկսեցին վերադառնալ հայրենիք: Երբ նրանք եկան, Գաբրիելը տեղեկացրեց Մուհամմադին, որ տվյալ երկու հատվածները հայտնության մաս չէին, այլ ուղարկված էին սատանայի կողմից: Այդ ժամանակ հայտնի գիտնականները պնդում էին, որ այդ հատվածների պատմական ճշգրտությունը և հենց ինքը ՝ պատմությունը, ունեն տարբեր հիմունքներ[76][77] [n 6]։ Ալ-Վաքիդին խիստ քննադատությունների է ենթարկվել իսլամական գիտնականների կողմից, ինչպիսիք են Մալիք իբն Անասը, Աշ-Շաֆին, Ահմադ իբն Հանբալը, Ալ-Նասային, Ալ-Բուխարին, Աբու Դաուդին, Ալ-Նավավին և այլք[78][79][80][81]։ Առարկությունները շարունակվեցին մինչ այդ հատվածների ընդունվելը, իսկ պատմությունն ինքնին ընդունելի դարձավ ուղղափառ մուսուլմանների դիրքորոշման համար[82]։

617 թվականին տոհմի երկու կարևոր առաջնորդներ Մախզումը և Բանու Աբդ Շամսը, հրապարակային բոյկոտ հայտարարեցին Բանու Հաշիմի դեմ: Բոյկոտը տևեց երեք տարի, բայց ձախողվեց, քանի որ չհասավ իր նպատակներին[83][84]։ Այս ընթացքում Մուհամմադը կարողացավ քարոզել միայն ուխտագնացության ամիսներին, երբ արաբների միջև բոլոր ռազմական գործողությունները կասեցվել էին:

Իսրա և Միրաժ խմբագրել

Իսլամական ավանդույթը նշում է, որ 620 թվականին Մուհամմադի հետ տեղի է ունեցել Գիշերային ճանապարհորդությունն ու հրաշքը, որը, ասում են, թե գիշերային երկար ճանապարհորդություն է եղել Գաբրիել հրեշտակապետի հետ: Ճանապարհորդության սկզբին նա Մեքքայից գնացել է «ամենաբարձր մզկիթը»: Ավելի ուշ՝ միրաժի ժամանակ, Մուհամմադն ասում է, որ շրջագայել է դրախտով և դժոխքով և խոսել է նախկին մարգարեների՝ Աբրահամի, Մովսեսի և Հիսուսի հետ[85]։ Իբն Իշաքը՝ Մուհամմադի կենսագրականի առաջին հեղինակը, իրադարձությունը ներկայացնում է որպես հոգևոր փորձ: Ավելի ուշ՝ պատմաբաններ Ալ Թաբարին և Իբն Կասիրը, ներկայացրել են այն՝ որպես ֆիզիկական ճանապարհորդություն[85]։ Մի քանի արևմտյան գիտնականներ նշում էին, որ իսրայի և միրաժի ճանապարհորդությունը տեղի էր ունենում Մեքքայի պարսպից մինչև երկնային Ալ-Բայթու-լ-Մամուր (Քաաբայի երկնային նախատիպ): Ավելի ուշ շրջանի ավանդույթները մատնանշում են, որ այս ճանապարհորդության ընթացքում Մուհամմադը գնացել է Մեքքայից Երուսաղեմ[86]։

 
Երուսաղեմում գտնվող Ալ-Ակսա մզկիթը, որը Ալ-Հարամ աշ-Շարիֆ մզկիթային համալիրի մասն է, գտնվում է Երուսաղեմում և թվականին։ Այն կոչվել է «ամենաբարձր մզկիթ»՝ ի պատիվ Մուհամմադի գիշերային ուղևորության[87]։

Վերջին տարիները մինչ Հիջրա խմբագրել

 
Ղուրանի արձանագրությունները Ժայռի գմբեթի վրա: Սրանք նշում են այն վայրը, որտեղից Մուհամմադը բարձրացել է դրախտ[88]։

Մուհամմադի կինը՝ Խադիջան և հորեղբայրը՝ Աբու Թալիբը մահացել են 619 թվականին, այսպես կոչված՝ «Աղետի տարում»: Աբու Թալիբի մահվանից հետո Բանու Հաշիմի ղեկավարությունն անցավ Աբու Լահաբին՝ Մուհամմադի վաղեմի թշնամուն: Շուտով Աբու Լահաբը վերացնում է Մուհամմադի նկատմամբ տոհմի պաշտպանությունը: Այս ամենը լուրջ վտանգ է ստեղծում Մուհամմադի համար, քանզի սա նշանակում էր, որ սպանության դեպքում տոհմը վրեժ չի լուծելու։ Հետագայում՝ Մուհամմադն այցելում է Արաբիայի մեկ այլ կարևոր քաղաք՝ Տաիֆ, և փորձում է պաշտպան գտնել: Բայց նրա ջանքերն ապարդյուն էին, իսկ հետագա անելիքները նրա համար վտանգավոր էին[16][84]։ Մուհամմադը փորձում է վերադառնալ Մեքքա: Մեքքացի մի մարդ՝ Մութիմ Իբն Ադին, հնարավորություն տվեց նրան ապահով մուտք գործել իր հայրենի քաղաք (նաև ապահովել է Մուհամմադին բանու նավֆալ տոհմի պաշտպանությամբ)[16][16]։

Շատ մարդիկ գալիս էին Մեքքա բիզնեսի համար, կամ էլ Քաաբա՝ որպես ուխտավոր: Մուհամմադի համար սա հնարավորություն էր նոր տուն փնտրել իր և իր հետևորդների համար: Մի քանի անհաջող բանակցություններից հետո նա Յասրիբի տղամարդկանց հետ համաձայնության է գալիս[16]։ Յասրիբի արաբական բնակչությունը ծանոթ էր միաստվածությանը և նախապատրաստվել էր մարգարեի հայտնվելուն[16]։ Նրանք նաև հույս ունեին, որ Մուհամմադի և նոր հավատքի միջոցով Մադինան գերակա դիրք կզբաղեցնի Մեքքայի նկատմամբ, քանզի յասրիբցիները նախանձում էին, որ Մեքքան կարևորություն ունի՝ իբրև ուխատեղի։ Գրեթե բոլոր հավատափոխները Մադինայի արաբական ցեղերից էին: Հաջորդ տարվա հունիսին 75 մուսուլմաններ եկան Մեքքա՝ ուխտագնացության, և հանդիպեցին Մուհամմադին: Գիշերը գաղտնի հանդիպելով նրան՝ խումբն արեց այն, ինչ կոչվում է «Ալ-Աքաբայի երկրորդ երդում», կամ ինչպես արևելագետներն են ասում «Պատերազմի երդում»[89]։ Աքաբայի երդմանը հետևելուց հետո, Մուհամմադը քաջալերում է իր հետևորդներին՝ տեղափոխվել Յասրիբ: Ինչպես Աբիսինիայի գաղթի դեպքում, այնպես էլ այժմ քուրայշ ցեղը փորձել է խոչընդոտել, սակայն մուսուլմանները կարողացել են հեռանալ[90]։

Հիջրա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հիջրա

Հիջրա 622 թվականին Մուհամմադի և իր հետևորդների գաղթն է Մեքքայից դեպի Մադինա: 622 թվականի հունիսին Մուհամմադին զգուշացրել են, որ նրա դեմ մահափորձ է կազմակերպվում, որից հետո Մուհամմադը գաղտնի հեռացել է Մեքքայից և իր հետևորդներին տեղափոխել Մեքքայից 400 կմ հյուսիս[91]՝ Մադինա[92]։

Գաղթ դեպի Մադինա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մուհամմադը Մադինայում

Մադինայի պատվիրակությունը, որը բաղկացած էր 12 գլխավոր խմբերից, հրավիրում է Մուհամմադին դառնալ համայնքի ղեկավարի, քանզի նա չեքոք մարդ էր[93][94]։ Յասրիբում կռիվ էր: Առաջին հերթին վեճն ընդլայնվել էր արաբական և հրեական բնակչության միջև, մոտ 100 տարի առաջ՝ 620 թվականին[93]։ Հաճախակի տարաձայնությունները, մասնավորապես Բուաթի ճակատամարտից հետո, որում ներգրավված էին բոլոր տոհմերը, պարզ դարձրեց նրանց համար, որ արյան վրեժը կամ ակն ընդ ական տարբերակը գործող չեն, քանի դեռ չկա մի մարդ, ով վիճարկելի դեպքերում որոշում կայացնելու իրավասություն կունենար[93]։ Մադինայի պատվիրակությունը երդում տվեց, և նրա հետևորդ քաղաքացիները Մուհամմադին ընդունեցին իրենց համայնք[16]։

Մուհամմադն իր հետևորդներին հանձնարարեց Մեքքայից տեղափոխվել Մադինա: Անհանգստության պատճառով մեքքացիները որոշեցին սպանել Մուհամմադին: Ալիի օգնությամբ Մուհամմադը Աբու Բեքրը գաղտնի հեռացավ քաղաքից[95]։ 622 թվականին Մուհամմադն տեղափոխվեց գյուղատնտեսական մեծ օազիս՝ Մադինա: Նրանք, ովքեր Մուհամմադի հետ Մեքքայից տեղափոխվեցին, հայտնի դարձան որպես մուհաջիրններ, այսինքն՝ գաղթյալներ[16]։

Նոր քաղաքականության ստեղծում խմբագրել

Մուսուլման ցեղերի միջև երկարատև դժգոհությունները մեղմելու համար Մուհամմադը ստեղծեց Մադինայի սահմանադրությունը, «ձևավորելով դաշինք կամ ֆեդերացիա» Մադինայի 8 ցեղերի և Մեքքայի մուսուլման գաղթականների միջև: Այն նշում էր բոլոր քաղաքացիների իրավունքներն ու պարտականությունները և Մադինայի տարբեր համայնքների հարաբերությունները (ներառելով մուսուլմանական համայնքը այլ համայնքների մեջ, մասնավորապես հրեաների և «Գրքի այլ մարդկանց»)[93][94]։ Սահմանադրության մեջ սահմանված մուսուլմանական համայնքը՝ ումմա, ուներ կրոնական աշխարհայացք, որը ձևավորվել էր գործնական քննության արդյունքում, և զգալիորեն պահպանել էր հին արաբական ցեղերի իրավական ձևերը[16]։

Մադինայում իսլամական առաջին խմբերը ձևավորվել էին առանց մեծ առաջնորդների: Այդ խմբերը նվաճվել են օտար առաջնորդների կողմից[96]։ Դրան հաջորդել է այն, որ Մադինայի ողջ հեթանոս բնակչությունը սկսել է ընդոնել իսլամը, իհարկե որոշ բացառություններով։ Իբն Իսաքի խոսքերով դա ազդել է Սաադ Իբն Մուադի (հայտնի մադինայական առաջնորդի) կողմից իսլամի ընդունման վրա[97]։ Մադինացիները, ովքեր ընդունեցին իսլամը և օգնեցին մուսուլման գաղթականներին ապաստարան գտնել, հայտնի դարձան որպես անսարաներ (կողմնակիցներ)[16]։ Հետո Մուհամմադը ներգաղթյալների և անսարների միջև եղբայրություն հաստատեց և Ալիին ընդունեց՝ որպես իր հարազատ եղբոր[98]։

Զինված հակամարտությունների սկիզբ խմբագրել

Արտագաղթից հետո Մեքքայի ժողովուրդը գրավեց մուսուլման գաղթականների ունեցվածքը[99]։ Հետագայում Մեքքայի բնակիչների և մուսուլմանների միջև պատերազմ սկսվեց: Ըստ ավանդության՝ 624 թվականի փետրվարի 11-ին Մադինայի ալ-Քիբլայթան մզկիթում աղոթելու ժամանակ Մուհամմադն Ալլահից հայտնություն է ստանում, որ նա պետք է աղոթի դեմքով դեպի Մեքքա, և ոչ թե Երուսաղեմ[100]։ Մուհամմադը հետևեց այդ նոր ուղղուն: Նրա ընկերակիցները նրա գլխավորությամբ սկսեցին աղոթել՝ հետևելով այն ավանդույթին, որի ժամանակ պետք է աղոթեին դեմքով դեպի Մեքքան[101]։

Թույլտվություն էր տրվել նրանց, ում դեմ կռվում էին, քանի որ նրանք սխալվել էին։ Եվ իհարկե Ալլահը իրավազոր է նրանց հաղթանակ տալու։ Նրանք, ովքեր վտարվել էին իրենց տներից ապօրինի ձևով միայն այն պատճառով, որ նրանք ասում են․ «Մեր Տերը Ալլահն է»։ Եթե Ալլահը չհետևեր մարդկանց, երբեմն ուրիշների միջոցով, ապա կքանդվեին վանքեր, եկեղեցիներ, մզկիթներ ու սինագոգներ, որտեղ հիշատակվում է Ալլահի անունը։ Եվ Ալլահը կաջակցի նրանց, ովքեր աջակցում են իրեն։ Իհարկե Ալլահը հզոր է և ամենակարող։

«
»
— Ղուրան (22:39–40)

624 թվականի մարտին Մուհամմադը մի քանի հարյուր մարտիկների հետ հարձակվեցին մեքքացի առևտրականների քարավանի վրա: Մուսուլմանները Բադրի քարավանի համար թակարդ էին պատրաստե[102]։ Տեղեկանալով այդ ծրագրի մասին՝ մեքքայական քարավանը խուսափել է մուսուլմաններից: Մեքքայի ուժերը ուղարկվել են քարավանը պաշտպանելու համար և շարունակել են դիմակայել մուսուլմաններին: Սրա արդյունքում սկսվել է Բադրի ճակատամարտն[103]։ Չնայած նրանց սակավ քանակին՝ մուսուլմանները հաղթել են ճակատամարտը՝ սպանելով ավելի քան 45 մեքքացիների: Նրանց հաջողվեց սպանել նաև շատ մեքքացի առաջնորդների, այդ թվում՝ Աբու Ջահլին[104]։ Շուրջ 70 բանտարկյալներ պատանդ վերցվեցին[105][106][107]։ Մուհամմադը և նրա հետևորդները հաղթեցին[16], և Մուհամմադն այդ հաղթանակը ներկայացրեց իբրև հրեշտակների կողմից հասցված օգնություն: Այդ շրջանի Ղուրանի հատվածները, ի տարբերություն Մեքքայի հատվածների, վերաբերում էին կառավարության գործնական խնդիրներին[108]։

Այդ հաղթանակը ամրապնդեց Մուհամմադի դիրքերը Մադինայում և վերացրեց հետևորդների շրջանում առաջացած կասկածները[109]։ Արդյունքում ընդդիմության ճնշումները նրա նկատմամբ թուլացան։ Երկու հեթանոսներ՝ Ավս Մանաթ ցեղի Ասմա բինթ Մարվանը և Ամր Բաֆ ցեղի Աբու Աֆակը վիրավորանքներ հնչեցրեցին մուսուլմանների հասցեին[110]։ Նրանք սպանվել են իրենց կամ իրենց հետ կապված տոհմի կողմից, որին Մուհամմադը որևէ կերպ չի արձագանքել[110]։ Այս զեկույցը, սակայն, համարվում է հորիված[111]։ Այդ տոհմերի անդամների մեծամասնությունը ընդունել է իսլամը, և միայն քիչ քանակությամբ հեթանոսներ են մնացել[112]։

Մուհամմադը Մադինայից հեռացրել է երեք հրեական ցեղերից մեկին՝ բանու քայնուքային: Սսակայն որոշ պատմաբաններ պնդում են, որ արտաքսումը տեղի է ունեցել Մուհամմադի մահվանից հետ[113]։ Ալ-Վաքիդիի խոսքերով, այն բանից հետո, երբ Աբդուլլահ Ալ-Ուբային խոսել է նրանց կողմից, Մուհամմադը մահապատժի չի ենթարկել նրանց և հրամայել է, որ նրանք անմիջապես արտաքսվեն Մադինայից[114]։ Բադրի ճակատամարտից հետո Մուհամմադը նաև փոխադարձ օգնության դաշինք է կնքել բեդվինների մի քանի ցեղերի հետ`պաշտպանելու իր համայնքը Հիջազի հյուսիսային հատվածից սպառնացող հարձակումներից[16]:

Հակամարտություն Մեքքայի հետ խմբագրել

Մեքքացիները ցանկանում էին վրեժ լուծել իրենց պարտության համար: Տնտեսական բարգավաճումը պահպանելու համար մեքքացիները պետք է վերականգնեին իրենց հեղինակությունը, որը նվազել էր Բադրի ճակատամարտի ժամանակ[115]։ Աբու Սուֆյանը հավաքում է 3000 մարդկանցից բաղկացած բանակ և հարձակվում է Մադինայի վրա[116]։

 
«Մուհամմադ մարգարեն ու մուսուլմանական բանակը Ուխուդի ճակատամարտում» Մամլուք-թյուրքական Սիեր-Նեբիի 1595 թվականի հրատարակությունից

Մի հետախույզ Մուհամմադին տեղյակ է պահում Մեքքայի բանակի ներկայության և քանակի մասին: Հաջորդ առավոտյան մուսուլմանների պատերազմի կոնֆերանսում վեճ ծագեց, թե ինչպես լավ մոլորեցնել մեքքացիներին: Մուհամմադը և շատ մեծագույն գործիչներ խորհուրդ տվեցին, որ ավելի անվտանգ կլինի Մադինայում կռվել և օգտվել ամրոցներից: Երիտասարդ մուսուլմանները պնդում էին, որ մեքքացիները ավերում էին մշակաբույսերը: Մուհամմադն ընդունեց երիտասարդ մուսուլմանների ասածը և նրանց պատրաստեց ճակատամարտին: Մուհամմադն իր ուժերին դուրս է բերում դեպի Ուխուդ լեռը (մեքքացիների ճամբարի գտնվելու վայրը) և կռվում 625 թվականի մարտի 23 ի Ուխուդի ճակատամարտում[117][117]։ Չնայած սկզբում մուսուլմանական բանակը որոշակի առավելություն ունեցավ՝ ռազմավարական կարգապահության բացակայությունը պարտության պատճառ դարձավ: 75 մուսուլմաններ սպանվեցին, որոնց շարքում նաև Մուհամմադի հորեղբայր Համզան էր, ով մուսուլմանական ավանդության մեջ դարձավ հայտնի նահատակներից մեկը: Մեքքացիները չեն հետևում մուսուլմաններին, փոխարենը նրանք հաղթանակով հետ են վերադառնում Մեքքա: Հայտարարվել էր, որ Մուհամմադը վիրավորվել է, և կարծում էին, որ նա մահացած է: Երբ նրանք պարզեցին, որ Մուհամմադը ողջ է, նրանք չվերադարձան կեղծ տեղեկատվության պատճառով, թե վերջինիս օգնական ուժեր են միացել: Մուսուլմաններին լիովին ոչնչացնելու նրանց փորձը անհաջողությամբ ավարտվեց[118][119]։ Մուսուլմանները մահացածներին թաղեցին և այդ երեկո վերադարձան Մադինա: Հարց է առաջացել, թե որն էր պարտության պատճառը․ Մուհամմադը արտասանել է Ղուրանի 3:152 տողերը՝ մատնանշելով, որ պարտությունը կրկնակի էր՝ մասամբ պատիժ անհնազանդության համար, մասամբ էլ կայունության փորձություն[120]։

Աբու Սուֆյանը մեծ ջանքեր գործադրեց Մադինայի վրա կրկին հարձակվելու համար: Նա Մադինայի հյուսիսի և հարավի քոչվոր ցեղերից աջակցություն է ստանում, հայտարարում է Մուհամմադի թուլության մասին, սուտ խոստումներ է տալիս, պատմում է Քուրայշի հեղինակության մասին կաշառում նրանց[121]։ Մուհամմադի նոր քաղաքականության նպատակն էր կանխել ցանկացած դաշինք, որ կարող էր կազմվել իր դեմ։ Որտեղ Մադինայի դեմ դաշինք էր ձևավորվում, նա մարդիկ էր ուղարկում, որպեսզի վերացնեն այդ դաշինքը[121]։ Մուհամմադը լսել է, որ մարդիկ նախապատրաստվում են թշնամական գործողություններ կատարել Մադինայի դեմ, և դրան խիստ արձագանք է տվել[122]։ Օրինակ՝ հրեական բանու նադիրի ցեղի առաջնորդ Քաբ Բին ալ-Աշրաֆի սպանությունը: Ալ-Աշրաֆը գնում է Մեքքա և գրում բանաստեղծություններ, որոնք բորբոքել են մեքքացիների վիշտը, և Բադրիի ճակատամարտից հետո վրեժխնդրության ցանկություն են առաջացրել[123][124]։ Մոտ մեկ տարի անց Մուհամմադը Մադինայից հեռացրել է բանու նադիրի ցեղին[125]՝ ստիպելով նրանց արտագաղթել Սիրիա: Նա թույլ տվեց նրանց իրենց հետ վերցնել մի քանի բաներ: Նրանց գույքի մնացած մասը Մուհամմադը իրեն վերցրեց, քանի որ այն արյունահեղությամբ ձեռք չէր բերվել։ Մուհամմադը բազմիցս հանկարծակի հարձակումներ է կատարել տարբեր արաբական ցեղերի վրա, որի հետևանքով թշնամիները որոշել են միավորվել՝ նրան ոչնչացնելու։ Մուհամմադի դեմ պայքարելու փորձերը ապարդյուն էին, քանի որ նա կարողացավ ընդլայնել իր սեփական ուժերը և կանգնեցնել շատ ցեղերի միավորումը իր թշնամիների հետ[126]։

Մադինայի պաշարում խմբագրել

 
Ալ-Քիբլաթայն մզկիթն է, որտեղ Մուհամմադը հիմք դրեց նոր քիբլայի կամ աղոթքի ուղղությանը։

Բանու նադիրի օգնությամբ Քուրայշի զինվորական ղեկավար՝ Աբու Սուֆյանը հավաքեց 10,000 մարդու: Մուհամմադը հավաքել է 3000 մարդկանու և պատրաստվել մի տեսակ պաշտպանության, որը ծանոթ չէր Արաբիայում։ Մուսուլմանները խրամատներ փորեցին այնտեղ, որտեղ Մադինայի ճանապարհը բաց էր հեծելազորի հարձակման համար: Այդ գաղափարը տվել էր մի պարսիկ հաբատափոխ: Մադինայի պաշարումը սկսեց 627 թվականի մարտի 31-ին և տևեց 2 շաբաթ[127]։ Աբու Սուֆյանի զորքերն անպատրաստ էին, իսկ անարդյունավետ պաշարումից հետո նրանք վերադարձան տուն[128]։ Ղուրանն այդ ճակատամարտը քննարկում է Ալ-Ահզաբ սուրայի 33:9–2 տողերում7[70]։ Ճակատամարտի ընթացքում հրեական բանու քուրայզա ցեղը հաստատվում է Մադինայի հարավում, բանակցություններ է սկսում Մեքքայի ուժերի հետ, որպեսզի նրանք ապստամբեն Մուհամմադի դեմ: Չնայած այդ առաջարկը որոշ չափով համոզել է մեքքացիներին՝ նրանք ավելի շատ հավաստիացումներ էին պետք, որ անհաջողության մատնվելու դեպքում դաշինքը իրենց չի թողնի։ Այդպես էլ երկարատև բանակցությունների արդյունքում որևէ կերպ համաձայնության գալ չեն կարողանում`մասամբ Մուհամմադի հետախույզների դիվերսիոն գործողությունների պատճառով[129]։ Կոալիցիայի նահանջից հետո մուսուլմանները բանու քուրայզա ցեղին մեղադրեցին դավաճանության մեջ և 25 օրվա շարունակ նրանց ամրոցները պաշարեցին: Ի վերջո բանու քուրայզան հանձնվեց: Ըստ Իբն Իսաքի բոլոր տղամարդիկ, բացի մի քանի իսլամական նորադարձներից, գլխատվել են, իսկ կանայք ևերեխաները ստրկացվել են[130][131]։ Վալիս Ա. Արաֆաթն ու Բարակաթ Ահմադը վիճում էին Իբն Իշաքի պատմության ճշգրտության շուրջ[132]։ Արաֆաթը կարծում է, որ Իբն Իշաքի հրեական աղբյուրները, պատմելով իրադարձության մասին 100 տարի անց, շփոթել են այն ավելի վաղ կատարված հրեական կոտորածների հետ: Նա նշում է, որ Մալիկ Իբն Անասի խոսքերով Իբն Իշաքը եղել է անպարկեշտ պատմաբան, իսկ հետագայում Իբն Հաջարի խոսքերով նա եղել է «տարօրինակ հեքիաթներ» փոխանցող[133]։ Ահմադը նշում է, որ ցեղից միայն մի քանիսն են սպանվել, իսկ կռվողների մնացած մաը ստրկացվել է[134][135]։ Վաթը գտնում է, որ Արաֆաթի փաստարկները լիովին ճշգրիտ չեն, իսկ Մեիր Ջ. Քիսթերը պարզաբանել է Արաֆաթի և Ահմադի վիճաբանությունը[136]։

Մադինայի պաշարման ժամանակ մեքքացիները մեծ ուժ գործադրեցին մուսուլմանական համայնքը քանդելու համար: Ձախողումը հանգեցրեց հեղինակության նշանակալի կորստի. Սիրիայի հետ նրանց առևտուրը վերացավ[137]։ Խրամատի ճակատամարտից հետո Մուհամմադը դեպի հյուսիս երկու արշավանք է կատարում. երկուսն էլ ավարտվում են առանց կռվի[16]։ Այս ճանապարհորդություններից մեկից վերադառնալուց հետո Մուհամմադի կինը՝ Այիշան, մեղադրվել է դավաճանության մեջ: Այիշայի դեմ առաջադրվող մեղադրանքները հերքվել են, երբ Մուհամմադն ասել է, որ հայտնություն է ստացել Այիշայի անմեղության վերաբերյալ (սուրա 24, Ան-Նուր)[138]։

Հուդայբիյայի զինադադար խմբագրել

«Օ Ալլահ, քո անունով․․․
Սա Մուհամմադ իբն Աբդուլլահի և Սուհայլ իբն Ամրի միջև հաշտության պայմանագիր է։ Նրանք համաձայնվել են իրենզ զորքերին հանգստություն տալ 10 տարով։ Այս տարիների ընթացքում կողմերը պետք է անվտանգ լինեն, և որևէ կողմը չպետք է վնասի մյուսին, որևէ գաղտնի վնաս էլ չպետք է հասցվի, միայն ազնվությունն ու հարգանքը պետք է գերիշխի նրանց միջև։ Արաբիայում յուրաքանչյուրը կարող է պայմանագիր և դաշինք կնքել թե՛ Մուհամմադի, թե՛ քուրայշի հետ։ Եվ եթե քուրայշներից որևէ մեկը առանց իր խնամակալի թույլտվության գա Մուհամմադի մոտ, նա հետ պետք է ուղարկվի քուրայշ ցեղի մոտ, մյուս կողմից Մուհամմադի մարդիկ եթե գնան քուրայշ ցեղի մոտ, նրանց հետ պետք չէ ուղարկել Մուհամմադի մոտ։ Այս տարի Մուհամմադն իր կողմնակիցների հետ պետք է հեռանա Մեքքայից, սակայն հաջորդ տարի նա կարող է գալ Մեքքա և մնալ 3 օր, սակայն առանց որևէ զենքի բացի ճանապարհորդականից, իսկ սրերն էլ պետք է մնան իրենց պատյաններում»։

—Հուդայբիյայի պայմանագրի հայտարարությունը[139]

Թեև Մուհամմադը ներկայացնում էր Ղուրանից հատվածներ հաջի վերաբերյալ[140], բայց մուսուլմանները չէին կատարում դրանք Քուրայշի հետ թշնամանք ունենալու պատճառով: 628 թվականին Շավալ ամսվա ընթացքում Մուհամմադը իր հետևորդներին պատվիրեց զոհաբերել կենդանիների և պատրաստվել ուխտագնացության (ումրահ) դեպի Մեքքա՝ ասելով, որ Ալլահը խոստացել է իրեն իրականացնել այդ նպատակը մի տեսիլքում, որտեղ հաջից հետո նա սափրում էր իր գլուխը[141]։ Լսելով 1400 մուսուլմանների մոտենալու մասին՝ Քուրայշը 2000 հեծելազոր ուղարկեց նրանց կանգնեցնելու համար: Մուհամմադը խուսափեց նրանցից՝ ընտրելով ավելի դժվար ճանապարհ, և հնարավորություն ընձեռեց հետևորդներին դուրս գալ Մեքքայից և հասնել Ալ-Հուդայբիյա[142]։ Վոթի խոսքերով թեև Մուհամմադի ուխտագնացության մասին որոշումը հիմնված էր իր երազի վրա, նա նաև ցույց տվեց հեթանոսական մեքքացիներին, որ իսլամը չի սպառնում սրբավայրերի հեղինակությանը, և որ իսլամը արաբական կրոն էր[142]։

Բանակցությունները սկսեցին Մեքքայից եկող գաղտնի պատվիրակների հետ: Մինչ այդ բանակցություններն ընթանում էին, լուրերը են տարածվել, որ մուսուլման պատվիրակներից մեկը`Օսման բին Ալ-Աֆանը, սպանվել էր Քուրայշի կողմից: Մուհամմադը կոչ արեց ուխտավորներին փախուստի չդիմելու երդում տալ (կամ մնալ Մուհաամեդի հետ, ինչ որոշում էլ, որ նա կայացնի) նույնիսկ այն դեպքում, եթե Մեքքայում պատերազմական իրավիճակ ստեղծվի։ Այս երդումը հայտնի դարձավ որպես «Ընդունման Երդում» կամ «Երդում ծառի տակ»: Նորությունը, թե Ուսմանին վտանգ չի սպառնում, թույլ է տվել, որ բանակցությունները շարունակվեն, որի արդյունքում ստորագրվել է պայմանագիր մուսուլմանների և քուրեյշ ցեղի միջև 10 տարի ժամկետով[142][143]։ Պայմանագրի մեջ ներառված հիմնական կետերն են՝ ռազմական գործողությունների դադարեցումը, Մուհամմադի հաջորդ տարվա ուխտագնացության հետաձգումը և այն համաձայնագիրը, որով ցանկացած մեքքացու պետք է հետ ուղարկեն, եթե նա առանց իր պաշտպանի թուլտվության տեղափոխվեր Մադինա[142]։

 
Մեքքայում Քաաբան ունեցավ տնտեսական և կրոնական մեծ դեր: Մուհամադի Մադինա ժամանելուց տասնութ ամիս անց, այն դարձավ մուսուլմանների քիբլան կամ աղոթքի ուղղությունը: Քաաբան մի քանի անգամ վերակառուցվել է: Ներկայիս կառույցը, որը կառուցվել է 1629 թվականին, 683 թվականին շենքի վերակառուցումն է[144]։

Շատ մուսուլմաններ գոհ չէին պայմանագրից: Այնուամենայնիվ, Ղուրանի «Ալ-Ֆաթհ» («Հաղթանակ») (Ղուրան 48:1–29) սուրան հավաստիացրեց, որ արշավանքը հաջողություն է ունենալու[145]։ Հետագայում Մուհամմադի հետևորդները հասկացան պայմանագրի օգուտը: Սրա օգուտն այն էր, որ մեքքացիները պետք է ընդունեին Մուհամմադին՝ որպես հավասարի, ռազմական արշավանքները պետք է դադարեցվեին, որը թույլ կտար Մադինային հզորանալ[16]։

Զինադադարի ստորագրումից հետո Մուհամմադն արշավանք սկսեց հրեական Խայբարի օազիսի դեմ, որը հայտնի է որպես Խայբարի ճակատամարտ: Սա հավանաբար տեղի ունեցավ այն պատճառով, որ այստեղ էին բնակություն հաստատել բանու նադիր ցեղի ներկայացուցիչները, ովքեր Մուհամմադի դեմ ռազմական գործողություններ էին հրահրում[116][146]։ Մուսուլմանական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամմադը նաև նամակներ է ուղարկել բազմաթիվ կառավարիչների՝ խնդրելով նրանց դավանափոխ լինել և ընդունել իսլամ[16][147][148]։ Նա սուրհանդակներ է ուղարկում Բյուզանդական կայսրության Հերակլիուս արքային, Պարսկաստանի, Եմենի առաջնորդին և ուրիշներին[147][148]։ Հուդայբիայի հրադադարից հետո Մուհամմադը իր զորքերին ուղարկել է Անդրհորդանանյան բյուզանդական հողերի արաբների դեմ Մութահի ճակատամարտում[149]։

Վերջին տարիներ խմբագրել

Մեքքայի նվաճում խմբագրել

Հուդայբիյայի զինադադարը տևել է երկու տարի[150][151]։ Բանու խուզայի ցեղը լավ հարաբերություններ ուներ Մուհամմադի հետ, իսկ նրանց թշնամիները` բանու բաքր, միավորվել էին մեքքացիների հետ[150][151]։ Բաքրի տոհմերից մեկը գիշերային հարձակում է իրականացրել խուզայի դեմ՝ սպանելով նրանցից մի քանիսին[150][151]։ Մեքքացիները օգնում են բանու բաքրին՝ տալով զենքեր, և ըստ որոշ աղբյուրների, մեքքացիներից մի քանիսը ևս մասնակցել է կռվին[150]։ Այս իրադարձությունից հետո Մուհամմադը նամակ է ուղարկում Մեքքա երեք պայմանով՝ խնդրելով նրանց ընդունել դրանցից մեկը: Դրանք էին՝ մեքքացիները կամ արյունահեղությամբ կվճարեին խուզա ցեղի սպանվածների համար, կամ նրանք կհրաժարվեն բանու բաքրի հետ դաշինքից, կամ էլ նրանք Հուդայբիյայի զինադադարը չեղյալ էր հայտարավում[152]։

Մեքքցիները պատասխանեցին, որ նրանք ընտրում են երրորդ պայմանը[152]։ Շուտով նրանք հասկացան իրենց սխալը և Աբու Սաֆյանին ուղարկեցին Հուդայբիյայի զինադադրի պայմանագիրը, որպեսզի այն թարմացնի:

Մուհամմադը սկսեց նախապատրաստվել արշավանքի[153]։ 630 թվականին Մուհամմադը 10,000 մուսուլմանների հետ գնում է Մեքքա: Նվազագույն կորուստներով նա կարողացավ վերահսկողություն հաստատել Մեքքայի վրա[154]։ Նա համաներում շնորհեց անցյալում գործած հանցագործությունների համար՝ բացառելով տասը տղամարդկանց և կանանց, ովքեր «մեղավոր էին սպանության կամ այլ հանցագործությունների մեջ, կամ էլ ովքեր խափանում էին խաղաղությունը»[155]։ Նրանցից շատերը հետագայում ներվեցին[156]։ Մեքքացիների մեծամասնությունը ընդունեց իսլամը, և Մուհամմադը քանդեց արաբական աստվածների արձանները Քաաբայում և դրա շրջակայքում[157][158]։ Իբն Իշաքի և Ալ-Ազրաքի կողմից հավաքված զեկույցների համաձայն՝ Մուհամմադն ինքն է պահպանել Հիսուսի և Մարիամի նկարներն ու որմանկարները, բայց այլ ավանդույթները նշում են, որ բոլոր նկարներն անհետացել են[159]։ Ղուրանում ևս քննարկումներ կան Մեքքայի նվաճման մասին[70][160]։
 
Մուհամմադի նկարը, Մեքքայի Սիեռ-Նեբիից, 16-րդ դարի օսմանյան ձեռագրից: Պատկերված են նաև Գաբրիել, Միքայել, Իզրաֆիլ և Ազրաիլ հրեշտակները:

Արաբիայի նվաճում խմբագրել

Մեքքայի նվաճումից հետո Մուհամմադին ռազմական սպառնալիք էին ներկայացրել հավազինի դաշնակից ցեղերը, որոնց բանակը Մուհամմադի բանակից երկու անգամ մեծ էր: Բանու հավազին ցեղը մեքքացիների վաղեմի թշնամին է: Նրանց է միացել բանու թաքիֆ ցեղը, որը Մեքքայի հեղինակության նվազման արդյունքում որդեգրել էր հակամեքքայական քաղաքականություն ընդունեցին[161]։ Մուհամմադը Հունայնի ճակատամարտում պարտության է մատնել հավազին և թաքիֆ ցեղերին[16]։

 
Մուհամմադի (կանաչ գծերով) և Ռաշիդուն խալիֆների (սև գծերով) նվաճումները: Ցույց է տրված նաև Բյուզանդական (հյուսիսարևմտյան) և Սասանյան կայսրությունները (հյուսիսարևելյան):

Այդ նույն տարում Մուհամմադը արշավանք կազմակերպեց հարավային Արաբիայի դեմ, որը պայմանավորված էր Մութահի ճակատամարտում կրած պարտությամբ և մուսուլմանների դեմ թշնամական հայտարարություններով։ Մեծ դժվարությամբ նա հավաքեց 30.000 մարդ: Նրանցից կեսը երկրորդ օրը վերադարձան Աբդ Ալահ իբն Ուբայի հետ առանց անհանգստանալու այն արտահայտությունների համար, որոնցով Մուհամմադը դիմում էր նրանց։ Չնայած Մուհամմադը կռվի մեջ չի մտել թաբուկի ուժերի հետ, բայց նա ստացել է տարածաշրջանի տեղական որոշ ղեկավարների հպատակությունը[16][162]։

Նա նաև պատվիրեց Արևելյան Արաբիայում ոչնչացնել բոլոր հեթանոսական կուռքերը: Արևմտյան Արաբիայում մուսուլմանների դեմ կռվող վերջին քաղաքը Թաիֆն էր: Մուհամմադը հրաժարվեց ընդունել քաղաքն այնքան ժամանակ, մինչ նրանք կընդունեին իսլամը և կոչնչացնեին իրենց աստվածուհի` Ալ-Լաթի արձանը[163][164][165]։ Թաբույի ճակատամարտից մեկ տարի անց բանու թաքիֆն պատվիրակներ է ուղարկում Մուհամմադի մոտ և ընդունում իսլամը: Շատ բեդվինները ենթարկվել են Մուհամմադին նրա հարձակումներից խուսափելու և պատերազմներից օգուտ ստանալու նպատակով[16]։ Սակայն բեդվինների համար իսլամը օտար երևույթ էր ու նրանք ցանկանում էին պահպանել իրենց ինքնիշխանությունը, մասնավորապես իրենց առաքինությունն ու նախնիների ավանդույթները: Մուհամմադը պահանջում էր ռազմական և քաղաքական համաձայնություն, որով նրանք «նրանք ճանաչում էին Մադինայի սյուզերենությունը, չէին հարձակվելու մուսուլմանների և նրանց դաշնակիցների վրա և վճարելու էին մուսուլմանական կրոնական հարկը՝ զաքաթը»[166]։

Հրաժեշտի ուխտագնացություն խմբագրել

 
Ալ-Բուրունիի Անցյալ դարի մնացած նշաններ անանուն նկարազարդում, որը ցույց է տալիս Մուհամմադին, Նասիին «Հրաժեշտի ուխտագնացության ժամանակ» : 14-րդ դարի Իլխանության ձեռագրի օսմանյան օրինակ։
632 թվականին՝ Մադինա գաղթելուց 10 տարի անց, Մուհամմադն ավարտում է իր առաջին ճշմարիտ իսլամական ուխտագնացությունը, որը հայտնի է որպես Հաջ[16]։ 9-րդ Դհու ալ-Հիջայում Մուհամմադն իր հրաժեշտի քարոզն ասաց Մեքքայի արևելքում գտնվող Արաֆաթ լեռան վրա: Այս քարոզում Մուհամմադն իր հետևորդներին խորհուրդ տվեց չհետևել նախաիսլամական սովորույթներին: Օրինակ, նա ասաց, որ սպիտակները ոչ մի առավելություն չունեն սևերի նկատմամբ, և ոչ էլ սևերն ունեն, բացի բարեպաշտությունից և բարի գործերից[167]։ Նա վերացրեց արյան վրեժը և ցեղերի միջև հակամարտությունները, խնդրեց հնացած երդումները վերականգնել՝ որպես նոր իսլամական համայնքի ստեղծման հետևանք: Մեկնաբանելով հասարակության մեջ կանանց խոցելությունը՝ Մուհամմադն իր արական սեռի հետևորդներին խնդրեց «լավ լինել կանաց հետ, քանի որ նրանք ձեր ընտանիքներում անզոր գերիներ են: Դուք նրանց վերցրիք Աստծո խնամակալությունից, և օրինականացրիք ձեր սեռական հարաբերությունները: Այնպես որ, ուշքի եկե՛ք և լսե՛ք իմ խոսքերը»: Նա ասաց, որ նրանք իրավունք ունեն կարգապահություն պահանջեն իրենց կանանցից, բայց դա պետք է անեն բարությամբ: Նա անդրադարձավ նաև ժառանգության խնդրին՝ արգելելով կնքել ժառանգական փոխհարաբերություններ հանգուցյալի հետ, նաև արգելեց թողնել իրենց հարստությունը կտակի ժառանգորդին: Նա նաև պահանջեց պահպանել լուսնային չորս ամիսների սրբությունը[168][169]։ Սուննի թասֆիրի համաձայն՝ միջոցառման ընթացքում Ղուրանի հետևյալ տողներն են ներկայացվել՝ «Այսօր ես կատարելագործել եմ ձեր կրոնը և ընտրել եմ իսլամը՝ որպես ձեր կրոն[16]։ Շիա թաֆսիրի խոսքերով՝ այն վերաբերում է Խումի լճակի մոտ Ալի իբն Աբի Թալիբի նշանակմանը՝ որպես Մուհամմադի իրավահաջորդ: Սա տեղի է ունենցել մի քանի օր անց, երբ մուսուլմանները Մեքքայից վերադառնում էին Մադինա»[170]։

Մահ խմբագրել

Հրաժեշտի ուխտագնացությունից մի քանի ամիս անց Մուհամմադը հիվանդացավ և մի քանի օր տառապեց ջերմությունից, գլխացավից և թուլությունից: Նա մահացավ 632 թվականի հունիսի 8-ին Մադինայում՝ 62 կամ 63 տարեկան հասակում, իր կնոջ` Այիշայի տանը[171]։ Գլուխը դնելով Այիշայի ծնկներին՝ նա խնդրեց իրեն հանձնել իր վերջին իրերը, նույնիսկ մետաղադրամները, իսկ հետո արտասանեց իր վերջին խոսքերը.

  Երկնքի ամենաբարձր ընկեր[172][173][174]։
- Մուհամմադ
  

Ըստ Իսլամական հանրագիտարանի՝ Մուհամմադի մահը կարող էր առաջանալ մադինայական տենդի պատճառով, որն առաջացնում էր ֆիզիկական և հոգևոր ուժասպառություն[175]։

Գիտնականներ Ռեշիթ Հայլամազը և Ֆաթիհ Հարփջըն ասում են, որ Ար-Րաֆիք Ալ-Ալան վերաբերում է Աստծուն[176]։ Նա թաղված է այնտեղ, որտեղ մահացել է` Այիշայի տանը[16][177][178]։ Օմայյան խալիֆ Ալ-Վալիդ I-ի թագավորության ժամանակ ան-Նաբավի մզկիթը (Մարգարեի մզկիթը) ընդարձակվել է՝ ներառելով Մուհամմադի գերեզմանը[179]։ Տաճարի վերևում գտնվող Կանաչ Գմբեթը կառուցվել է 13-րդ դարում մամլուքների սուլթան Մանսուր Կալաունի կողմից՝ չնայած նրան, որ կանաչ գույնն ավելացվել է 16-րդ դարում Օսմանյան կայսրության Սուլեյման Փառահեղի օրոք[180]։ Մուհամմադի գերեզմանին մոտ գտնվում են նրա հետևորդների գերեզմանները, մասնավորապես Աբու Բաքրի և Ումարի, ինչպես նաև ևս մեկը, որը դատարկ է, և կարծիք կա, թե այն սպասում է Հիսուսին[178][181][182]։ 1805 թվականին, երբ բին Սաուդը գրավել է Մադինան, Մուհամմադի գերեզմանից հանվել են ոսկիներն ու զարդերը[183]։ Վահաբիզմիի կողմնակիցները՝ բին Սաուդի հետևորդները, Մադինայում քանդել են գրեթե բոլոր գերեզմանները[183] և միայն Մուհամմադինն էր, որ ձեռք չէին տվել[184]։ Նմանատիպ դեպքեր տեղի ունեցան նաև 1825 թվականին, երբ Սաուդի ուժերը կարողացան գրավել և այս անգամ իրենց ձեռքում պահել քաղաքը[185][186][187]։ Իսլամի վահաբիական մեկնաբանության մեջ թաղումը տեղի է ունեցել անհայտ գերեզմաններում[184]։ Չնայած Սաուդների ճնշմանը՝ շատ ուխտավորներ շարունակել են զիյարաթ, այսինքն՝ ծիսական այց կատարել Մուհամմադի գերեզման[188][189]։

 
Ալ-Մասջիդ ան-Նաբավի (Մարգարեի մզկիթ) Մադինայում, Սաուդյան Արաբիա, կենտրոնում Մուհամմադի գերեզմանի վրա կառուցված Կանաչ գմբեթն է։


Մուհամմադից հետո խմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Արաբական արշավանքներ

Մուհամմադից հետո մահմեդական համայնքը բաժանվում է մի քանի խմբերի: Իր մահից մի քանի ամիս առաջ Մուհամմադը Ղադիր Խումում քարոզ է կարդացել, որտեղ նա հայտարարել է, որ Ալի իբն Աբի Թալիբը իր իրավահաջորդն է[190]։ Քարոզից հետո Մուհամմադը մուսուլմաններին պատվիրել է Ալիին հավատարիմ մնալ: Եվ շիա, և Սունի աղբյուրները համաձայնում են, որ Աբու Բաքրը, Ումար իբն ԱլժԽաթաբը և Ուսման իբն Աֆանը այն մարդկանց թվում էին, ովքեր երդվել էին մնալ Ալիի կողքին[191][192][193]։ ԴԺՍակայն Մուհամմադի մահվանից անմիջապես հետո մի խումբ մուսուլմաններ հանդիպել են Սաքիֆա կոչվող վայրում, որտեղ էլ Ումարը հավատարմության երդում է տվել Աբու Բաքրին։ Աբու Բաքրը ձեռք է բերել քաղաքական իշխանություն, իսկ իր կողմնակիցները հայտնի են դարձել որպես սուննիներ։ Չնայած դրան՝ մի խումբ մուսուլմաններ հավատարիմ են մնացել Ալիին: Այդ մարդիկ հայտնի են որպես շիաներ, ովքեր պնդում էին, որ եթե նույնիսկ Ալիի քաղաքական առաջնորդ լինելու իրավունքը կարող էր խլվել նրա ձեռքից, նա, այնուամենայնիվ, շարունակում է մնալ Մուհամմադի իրավահաջորդը։

 
Խալիֆայության ընդլայնում, 622-750 թվականներ     Մուհամմադ, 622-632 թվականներ     Ռաշիդուն խալիֆայություն, 632-661 թվականներ     Օմայյանների խալիֆայություն, 661-750 թվականներ

Ի վերջո Աբու Բաքրի և Ումարը և Ուսման մահից հետո սուննի մուսուլմանները դիմել են Ալիի մոտ քաղաքական ղեկավարության համար: Ալիի մահվանից հետո նրա որդի Հասան իբն Ալին հաջորդել է նրան, ինչպես քաղաքականության, այնպես էլ, ըստ շիաների, կրոնի մեջ: Վեց ամիս անց նա խաղաղության պայմանագիր է կնքել Մուավիա Աբու Սուֆյանի հետ, որով պայմանավորվել են, որ Մուավիան կդառնա քաղաքական առաջնորդ միայն այն դեպքում, եթե իր համար իրավահաջորդ չընտրի։ Մուավիան խախտել է պայմանագիրը և Յազիդին` իր որդուն, իրավահաջորդ դարձրել՝ դրանով իսկ հիմք դնելով Օմայյանների դինաստիային: նրա մահից հետո Հասանը և նրա եղբայր` Հուսային իբն Ալին, մնացել են իրական կրոնական առաջնորդներ, համենայն դեպս ըստ շիաների: Այսպիսով՝ ըստ սուննիների՝ ում ձեռքում գտնվել է քաղաքական ուժը, նա էլ հենց Մուհամմադի իրավահաջորդն է, մինչդեռ շիաները պնդում էին, որ 12 իմամները (Ալի, Հասան, Հուսեյն և Հուսեյնի ժառանգներ) Մուհամմադի իրական իրավահաջորդներն են, եթե նույնիսկ քաղաքական իշխանությունը նրանց ձեռքում չէ։

Բացի այս երկու ճյուղերից, շատ այլ կարծիքներ են ձևավորվել Մուհամմադի իրավահաջորդների վերաբերյալ:

Իսլամական սոցիալական բարեփոխումներ խմբագրել

Ըստ Ուիլյամ Մոնթգոմերի Վոթի՝ Մուհամմադի համար կրոնը գաղտնի կամ անհատական երևույթ չէր, այլ «իր անձի արձագանքն էր ընդհանուր իրավիճակի նկատմամբ, որտեղ ինքն իրեն գտել էր: Նա ոչ միայն արձագանքում էր մտավոր և կրոնական իրավիճակներին, այլև տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական ճնշումներին, որին ենթարկվել էր իր ժամանակների Մեքքան»[194]։ Բերնարդ Լյուիսն ասում է, որ իսլամի մեջ երկու կարևոր քաղաքական ավանդույթներ կան՝ Մուհամմադը՝ որպես Մադինայի պետական գործիչ և Մուհամմադը որպես ապստամբ Մեքքայում: Նրա կարծիքով իսլամը մեծ փոփոխություն է՝ մի տեսակ հեղափոխություն, որը ներկայացվել է նոր հասարակություններին[195]։

Պատմաբաններն ընդհանուր առմամբ համաձայն են, որ իսլամական սոցիալական փոփոխությունները, ինչպիսիք են սոցիալական ապահովությունը, ընտանեկան կառուցվածքը, ստրկությունը, կանանց և երեխաների իրավունքները բարելավվելն է[195][196]։ Օրինակ՝ Լյուիսի խոսքերով՝ իսլամը «չեղյալ է հայտարարել արիստոկրատիայի արտոնությունները, մերժել է հիերարխիան և ընդունել է տաղանդների համար կարիերա ստեղծելու բանաձևը»[195]։ Արաբական թերակղզում Մուհամմադի ուղերձները ձևափոխել հասարակությունն ու բարոյական նորմերը․ հասարակությունը կենտրոնացել է փոփոխությունների վրա՝ ինքնություն, աշխարհայացք և արժեքներ[197]։ Տնտեսական բարեփոխումները վերաբերվում էին աղքատներին, որը լուրջ խնդիր էր նախաիսլամական Մեքքայում[198]։ Ղուրանը պահանջում էր` աղքատների օգտին հարկեր վճարել (զաքաթ): Մուհամմադն իր հզորացմանը զուգընթացպահանջել է, որ այն ցեղերը, որոնք ցանկանում էին դաշնակցել իր հետ, վճարեն զաքաթը[199][200]։

Արտաքին տեսք խմբագրել

 
Մուհհամադի հիլյա պարունակող նկարագրություն, Հաֆիզ Օսմանի կողմից (1642–1698 թվականներ)

Մուհամմադի նկարագրությունը տրված է Ալ-Բուխարիի Սահիհ Ալ-Բուխարի գրքի 61-րդ մասի 57 և 60 հադիսներում[201][202]․ որտեղ Մուհամմադին նկարագրում են իր երկու ուղեկիցները․

  Ալլահի առաքյալը ոչ բարձրահասակ էր, ոչ էլ ցածրահասակ, ոչ սպիտակամորթ էր, ոչ էլ մուգ շագանակագույն: Նրա մազերը ոչ գանգուր էին, ոչ էլ ուղիղ: Ալլահն ուղարկեց նրան, երբ նա քառասուն տարեկան էր: Այնուհետև նա տասը տարի ապրեց Մեքքայում, տասը և ավելի տարիներ Մադինայում: Երբ Ալլահը նրան իր մոտ տարավ, նրա մորուքի և գլխի մազերի մեջ հազիվ 21 սպիտակ մազ լիներ։  
  Մարգարեն միջին հասակով, լայն ուսերով էր: Նրա մազերը հասնում էին ականջի բլթակներին: Մի անգամ ես նրան տեսա կարմիր պիջակով և այլևս չտեսա նրանից գեղեցիկ որևէ մեկին  

Մուհամմադի նկարագրությունը տրված է նաև Իբն Իսա Աթ-Թիրմիդի Շամայիլ Ալ-Մուսթաֆայի գրքում: Նկարագրված է նրա հետևորդներ Ալի Իբն Թալիբի և Հինդ Իբն Աբի Հալայի կողմից[203] [204][205]․

  Մուհամմադը միջին հասակի էր, չուներ ուղիղ կամ գանգուր մազեր, գեր չէր, ուներ սպիտակ կլոր դեմք, լայն սև աչքեր և երկար թարթիչներ: Երբ նա քայլում էր, տպավորություն էր, կարծես` թեք տեղից էր իջնում: Նա իր ուսերի մեջտեղում «մարգարեության կնիք» ուներ: Նա ծանրաշարժ էր: Նրա դեմքը լուսնի պես փայլում էր: Նա միջինից բարձրահասակ էր, բայց կարճահասակ էր անենաբարձրահասակից: Նա հաստ, գանգուր մազեր ուներ: Նրա մազերը շերտերի էին բաժանված և հասնում էին ականջի բլթակներին: Նրա մաշկը փայլուն էր: Մուհամմադն ուներ լայն ճակատ, լավ, երկար ու կոր հոնքեր, որոնք չէին միանում: Երբ նա բարկանում էր, նրա հոնքերի մեջտեղում երակ էր առաջանում: Քթի վերին հատվածը ծուռ էր: Նա հաստ մորուք ուներ, իսկ ատամները միմյանցից առանձնացած էին: Նրա կրծքավանդակը պատված էր բարակ մազերով: Նրա պարանոցը նման էր փղոսկրից պատրաստված արձանի պարանոցի. արծաթե մաքրություն ուներ: Մուհամմադի մարմինը հավասարաչափ էր, ամրակազմ էր, լայնաթիկունք և թիկնավետ:  

Մուհամմադի ուսերի միջև եղած «մարգարեության կնիք»-ն ընդհանուր առմամբ նկարագրվում է՝ որպես մեծ խալ, որը աղավնու ձվի չափ էր[204]։ Մուհամմադի մեկ այլ նկարագրություն տրված է Ումմ Մաբադի կողմից, մի կին, ում Մուհամմադը հանդիպել էր Մադինա ճանապարհորդելու ժամանակ[206][207]։

  Ես մաքուր, գեղեցիկ դեմքով և նուրբ կազմվածքով մարդ տեսա: Նա ոչ նիհար մարմնով էր, ոչ էլ փոքրիկ գլխով ու պարանոցով: Նա վայելչակազմ ու նրբագեղ էր, սև աչքերով և խիտ թարթիչներով: Նրա ձայնը հաստ էր, իսկ պարանոցը երկար: Նրա մորուքը հաստ էր, հոնքերը կոր էին և միացված էին իրար:

Երբ լռություն էր, նա գերեզմանի պես լուռ էր, իսկ երբ նա խոսում էր, փառքը ելնում և համակում էր նրան: Նա ամենագեղեցիկ և ամենափառահեղ մարդկանցից հեռու էր, բայց մոտ էր բարի և հաճելի մարդկանց: Նրա խոսքը քաղցր և արտահայտիչ էր, բայց ոչ դատարկ ու անիմաստ: Նրա խոսքը մարգարիտների շարան էր՝ չափված այնպես, որ ոչ ոք չձանձրանար դրա երկարությունից: Ընկերության մեջ նա նման էր ճյուղի, որը գտնվում էր երկու տարբեր ճյուղերի միջև, բայց նա արտաքնապես երեքից ամենածաղկունն էր, և իշխանության մեջ ամենահաճելին: Նա իրեն շրջապատող ընկերներ ուներ, ովքեր լսում էին իրեն: Եթե նա հրամայում էր, նրանք անուղղակի ձևով ենթարկվում էին եռանդով և շտապողականությամբ, առանց մռայլվելու և բողոքելու:

 

Նման նկարագրությունները հաճախ վերարտադրվում էին կալիգրաֆիկ հիլյաներում, որոնք 17-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունում դարձան նրանց սեփական արվեստի ձևը[206]։

Ընտանիք խմբագրել

Մուհամմադի կյանքն ավանդաբար սահմանվում է երկու ժամանակաշրջաններով` մինչ Մեքքա գաղթելը (570 - 622) և Մադինայում (662 - 632): Ասում են, որ Մուհամմադն ունեցել է տասներեք կին (չնայած նրանցից երկուսը` Ռայանա բինթ Զայդը և Մարիա Ա -Քիբիթիյան, հարճեր են եղել[208][209]): Տասներեքից տասնմեկ ամուսնությունները եղել են Մադինա գաղթելուց հետո:

 
Մուհամմադի գերեզմանը գտնվում է իր երրորդ կնոջ` Այիշայի տանը: (Ալ-Մասժիդ ան-Նաբավի, Մադինա)

25 տարեկան հասակում Մուհամմադն ամուսնանում է հարուստ կնոջ` Խադիջա բինթ Քուվայլիսի հետ, ով այդ ժամանակ 40 տարեկան էր[210]։ Ամուսնությունը տևել է 25 տարի և եղել է երջանիկ ամուսնություններից մեկը[211]։ Մուհամմադն այս ամուսնության ընթացքում այլ ամուսնություններ չի ունեցել[212][213]։ Խադիջայի մահվանից հետո Խավլա բինթ Հակիմը Մուհամմադին առաջարկում է ամուսնանալ մուսուլման այրու` Սավդա բինթ Զամայի հետ, կամ մեքքացի Ում Ռումանի և Աբու Բաքրի դստեր` Այիշայի հետ: Մուհամմադին ասում են, որ երկուսն էլ համաձայն են ամուսնանալ[138]։ Խադիջայի մահվանից հետո Մուհամմադի ամուսնությունները հիմնականում քաղաքական և մարդասիրական բնույթ ունեին: Այն կանայք հիմնականում ճակատամարտում սպանված մուսուլմանների այրիներ էին, ովքեր պաշտպաններ չունեին, կամ էլ այդ կանայք պատկանում էին կարևոր ընտանիքներին կամ խմբերին, որոնց հետ պետք էր ամրապնդել դաշնակցական հարաբերությունները[214]։

Ավանդական աղբյուրների համաձայն՝ Այիշան վեց-յոթ տարեկան էր, երբ նշանվեց Մուհամմադի հետ[138][215][216], ամուսնությունը հասարակական կարգով չէր լինելու, մինչև նա դառնար ինը կամ տասը տարեկան[138][215][217][218][219][220][221][222][223]: Նա ամուսնության ժամանակ կույս էր[215]։ Ժամանակակից մուսուլման հեղինակները հաշվարկում են Այիշայի տարիքը՝ հիմնվելով այլ տեղեկատվության աղբյուրների վրա, ինչպիսիք են՝ Այիշայի և նրա քրոջ տարիքային տարբերությունը, ենթադրելով, որ նա տասներեք տարեկան էր, և իր ամուսնության ժամանակ դեռ դեռահաս էր[224][225][226][227][228]։

Մադինա գաղթելուց հետո Մուհամմադն, ով արդեն 50 տարեկան էր, մի քանի կանանց հետ էլ է ամուսնացել:

Մուհամմադը կատարում էր այնպիսի տնային աշխատանքներ, ինչպիսիք էին հաց պատրաստելը, հագուստներ լվանալը և կոշիկներ վերանորոգելը: Նաև ասում են, որ նա իր կանանց հետ երկխոսության մեջ էր մտնում: Նա լսում էր նրանց խորհուրդները, իսկ կանայք քննարկում, նույնիսկ վիճում էին նրա հետ[229][230][231]։

Խադիջան և Մուհամմադը ունեցել են չորս դուստր (Ռաքայա բինթ Մուհամմադ, Ումմ Կուլթում բինթ Մուհամմադ, Զեյնեբ բինթ Մուհամմադ, Ֆաթիմա Զահրա) և երկու տղա (Աբդուլլա իբն Մուհամմադ և Քասիմ իբն Մուհամմադ, ովքեր երկուսն էլ մահացել են մանուկ հասակում): Նրա աղջիկներից մեկը` Ֆաթիման, մահացել է նրանից Մուհամմադից առաջ[232]։ Շիա շատ գիտնականներ պնդում են, որ Ֆաթիման Մուհամմադի միակ աղջիկն է եղել[233]։ Մարիա ալ-Քիբիթիյան նրա համար ծնեց որդի` Իբրահամ իբն Մուհամմադ անունով, բայց երեխան երկու տարեկան հասակում մահացավ[232]։

Մուհամմադի ինը կանայք նրանից երկար են ապրել[209]։ Այիշան, ըստ սուննիական ավանդության, Մուհամմադի ամենասիրելի կինն էր, և նրանից տասնամյակներ ավել է ապրել և մեծ դերակատարում է ունեցել Մուհամմադի խոսքերի հավաքագրման և հադիսական գրականության ստեղծման մեջ[138]։

Մուհամմադի սերունդները Ֆաթիմային շնորհիվ հայտնի են դարձել որպես շարիֆներ, սաեդներ կամ սայիդներ: Սրանք Արաբիայի պատվավոր կոչումներն են: Շարիֆ նշանակում է «ազնիվ», իսկ սաեդ կամ սայիդ նշանակում է «առաջնորդ» կամ «պարոն»: Լինելով Մուհամմադի միակ ժառանգորդները՝ նրանք հարգում են ինչպես սուննիներին, այնպես էլ շիաներին[234]։

Զայդ իբն Հարիթան ստրուկ էր, երբ Մուհամմադը նրան բերեց, ազատեց և ընդունեց որպես իր որդի: Նա նաև ծծմայր ուներ[235]։ Ըստ BBC-ի՝ «Մարգարե Մուհամմադը չէր փորձում վերացնել ստրկությունը: Նա գնում, վաճառում և սեփականացնում էր ստրուկներին: Բայց նա պնդում էր, որ ստրուկների տերերը լավ վերաբերվեին իրենց ստրուկներին: Մուհամմադը ստրուկներին վերաբերվում էր սովորական մարդկանց պես և ոմանց նույնիսկ հարգանքի էր արժանացնում»[236]։

Ժառանգություն խմբագրել

Մուսուլմանական ավանդույթ խմբագրել

Ալլահի միաստվածության գաղափարից հետո Մուհամմադի մարգարեությունը իսլամական հավատի հիմնական բաղադրիչն է։ Յուրաքանչյուր մուսուլման շահադայի մեջ ասում է․ «Ես հավատացնում եմ, որ չկա Ալլահից բացի ուրիշ աստված, և Մուհամմադը Ալլահի առաքյալն է»: Շահադան իսլամի հիմնական սյուներիցկամ համոզմունքներից է։ Ըստ իսլամական հավատի՝ նույնիսկ նորածին երեխայի լսած առաջին խոսքերը հենց շահադան է, և ծնվելուց հետո երեխան հենց այդ խոսքերն է անգիր սովորում։ Մուսուլմանները շահադան կրկնում են ազանի կանչի ժամանակ, այսինքն՝ աղոթքի կանչի, և հենց աղոթքում։ Ոչ մուսուլմանները, ովքեր ցանկանում են դավանափոխ լինել, պետք է կրկնեն շահադան[237]։

Իսլամական հավատում, Մուհամեդը համարվում է Աստծո կողմից ուղարկված վերջին մարգարեն[238][239][240][241][242]։ Մինչ Ղուրանի ստեղծվելը, Մովսեսի գիրքը ողորմության ուղեցույց է եղել: Եվ այս գիրքը հաստատում է իսլամի հավատացյալներին, որ «Ասա, մենք հավատում ենք Աստծուն, որը հայտնվել է մեր մեջ, հայտնվել է Աբրահամի, Իսմայիլի, Իսահակի, Հակոբի մեջ, և այն, ինչ Մեվսեսն ու Հիսուսը ստացան, այն ինչ մարգարեները ստացան իրենց Առաջնորդից: Մենք նրանցից որևէ մեկի մեջ տարբերություն չենք դնում»:

Մուսուլմանական ավանդույթը Մուհամմադին ներկայացնում է՝ իբրև գերբնական ուժերով օժտված մարդ[243]։ Օրինակ՝ շատ մուսուլման մեկնաբաններ և որոշ արևմտյան գիտնականներ մեկնաբանել են 54:1–2 սուրահը՝ ասելով, որ այն Մուհամմադի բաժանումն է Լուսնից, և դա այն ժամանակ, երբ Քուրայշը սկսեց հալածել իր հետևորդներին[244][245]։ Արևմտյան պատմաբան Դենիս Գրիլը կարծում է, որ Ղուրանը բացարձակ չի ներկայացնում Մուհամմադի հրաշքներ կատարելու դեպքեր, և Մուհամմադի ամենամեծ հրաշքը հենց ինքը Ղուրանն է[244]։

 
Իսլամի սյուներից մեկը՝ շահադան, ցույց է տալիս Մուհամմադի կարևորությունը մուսուլմանների շրջանում: «Ալլահից բացի ուրիշ աստված չկա, և Մուհամմադըլ Աստծո առաքյալն է»: (Թոփքափը պալատ)

Իսլամական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամմադի վրա է հարձակվել Տաիֆի ժողովուրդը և վնասվածքներ պատճառել նրան: Ավանդույթը նաև նկարագրում է նրա դիմաց հրեշտակների հայտնվելը և առաջարկում են պատժել հարձակվողներին: Ասում են, որ Մուհամմադը մերժել է այդ առաջարկը և սկսում է աղոթել Տաիֆի ժողովրդի համար[246]։

Սուննան ներկայացնում է Մուհամմադի գործունեությունը և ընդգրկում է կրոնական ծեսերի, անձնական հիգիենայի, մահացածների գերեզմանների, մարդկանց և Աստծո միջև եղած սիրոն վերաբերող առեղծվածային հարցերի, գործողությունների և համոզմունքների լայն զանգված: Սուննան համարվում է բարեպաշտության մոդել մուսուլմանների համար և մեծապես ազդում է մուսուլմանական մշակույթի վրա: Ողջույնը, որը Մուհամմադը սովորեցրել էր մուսուլմաններին հետևյալն է՝ «խաղաղություն թող լինի քեզ վրա», այն օգտագործվում է աշխարհի գրեթե բոլոր մուսուլմանների կողմից: Իսլամական արարողությունների շատ մանրամասներ, ինչպիսիք են ամենօրյա աղոթքները, ծոմապահությունն ու ամենամյա ուխտագնացությունը առկա են ոչ միայն Սուննայում, այլև Ղուրանում[247]։

Սուննան մեծապես նպաստեց իսլամական օրենքի զարգացմանը, հատկապես իսլամական առաջին դարի վերջին[248]։ Մուսուլմանական միստիկները, ովքեր հայտնի են որպես սուֆիներ, որոնում էին Ղուրանի ներքին իմաստը և Մուհամադի ներքին բնությունը: Իսլամի մարգարեն ոչ միայն մարգարե էր, այլ նաև կատարյալ մարդ[249]։

 
«Թող աստված պատվի նրան և խաղաղություն շնորհի»․ սա սովորաբար ավելացվել է ձեռագրերում Մուհամմադի անունից հետո:[250]։

Մուհամմադի նկատմամբ մուսուլմանները ի սկզբանե սիրո և պատկառանքի զգացմունք են ունեցել։ Մուհամմադի կյանքի պատմությունները, նրա հրաշքները (մասնավորապես, «Լուսնի բաժանումը») տարածում են գտել մուսուլմանական մտքի և պոեզիայի մեջ: Եգիպտացի Սուֆի ալ Բուսիրին հայտնի է եղել իր հոգևոր ու բժշկական կարողություններով[251]։ Ղուրանը Մուհամմադին վերագրում է «աշխարհի ողորմածությունը»(QՂուրան 1:107):[16]։ Իսլամական աշխարհում Մուհամմադի ծնունդը նշվում է որպես մեծ տոն: Բայց Սաուդյան Արաբիայում այն չի նշվում, քանի որ այնտեղ արգելված են հանրային տոնակատարությունները[252]։ Երբ մուսուլմանները արտասանում կամ գրում են Մուհամմադի անունը, դրան անմիջապես հաջորդում է հետևյալ արտահայտությունը. «Թող Աստված նրան փառք և խաղաղություն շնորհի» կամ օգտագործում են անգլերեն արտահայտությունը «խաղաղությունը թող իշխի նրա վրա»[253]։

Պատկերներ խմբագրել

Համաձայն կենդանի պատկերներ ստեղծելու արգելքների, որը հստակորեն պահվում էր Աստծո և Մուհամմադի հարգանքի համար, իսլամական արվեստը կենտրոնացած էր բառի ստեղծման վրա[254][255]։ Մուսուլմանները, որպես կանոն, խուսափում են Մուհամմադի պատկերներից, իսկ մզկիթները զարդարում էին գեղագրություններով և ղուրանական տողերով, սակայն ոչ երբեք պատկերներով կամ քանդակներով[254][256]։ Այսօր Մուհամմադի պատկերների տարածման արգելքը նպատակ ունի կանխելու Մաուհամմադի երկրպագություն։ Այս արգելքը շատ խիստ է սուննի իսլամում (մուսուլմանների 85%-90%-ը) և ահմադիական իսլամում (1%), քան շիաների (10%–15%) շրջանում[257]։ Անցյալում սուննիները և շիաները ստեղծում էին Մուհամմադի պատկերները, սակայն Մուհամմադի իսլամական պատկերները հազվադեպ էին հանդիպում[254]։ Նրանք հիմնականում սահմանափակվում էին մանրանկարչությամբ, և մոտ 1500 պատկերներում Մուհամմադի դեմքը ծածկված էր, կամ էլ որպես խորհրդանիշ նրան ներկայացնում էին կրակի տեսքով[256][258]։

 
Մուհամմադի մուտքը Մեքքա և կուռքերի ոչնչացումը: Գտնվել է Բազիլի Համլա-Հայդարիյում, Կաշմիր, 1808 թվական:

13-րդ դարի ամենահին պատկերները Փոքր Ասիայի Սելջուկյան և Իլխանության պարսկական մանրանկարներն են, որոնք հիմնականում հանդիպում էին գրական ժանրերում` ներկայացնելով Մուհամմադի կյանքն ու գործունեությունը[258][259]։ Իլխանության ժամանակաշրջանում, երբ Պարսկաստանի մոնղոլական կառավարիչները ընդունել են իսլամը, մրցակցող սուննի և շիա խմբերը օգտագործել են տեսողական պատկերներ, այդ թվում և Մուհամմադի պատկերները, որպեսզի նպաստեն իսլամի գլխավոր իրադարձությունների որոշակի մեկնաբանությանը[260]։ Ազդվելով ներկայացուցչական կրոնական արվեստի բուդդայական ավանդույթներից՝ այս նորարարությունը իսլամական աշխարհում աննախադեպ է դարձել և իր արտահայտությունն է գտել իսլամական արվեստում, որը «աբստրակցիոնիզմից անցում է կատարել դեպի առավել ներկայացուցչական» ձևերի՝ արտացոլվելով «մզկիթների, մետքասի, կերամիկայի, գործվածքների, մետաղագործության և ապակեգործության» մեջ[261]։ Պարսկաստանում իրական պատկերների այս ավանդույթը սկսվել է Թիմուրյանների դինաստիայից մինչև 16-րդ դարում Սեֆյանների իշխանության գալը[260]։ Սեֆյանները, ովքեր շիա իսլամը դարձրեցին պետական կրոն, ձեռնամուխ եղան ավանդական Իլխանության և Թեմուրյանների գեղարվեստական ոճի ստեղծմանը` ծածկելով Մուհամմադի դեմքը՝ թաքցնելու նրա առանձնահատկությունները և մյուս կողմից ներկայացնելու նրա լուսավոր էությունը[262]։ Ժամանակի ընթացքում այն պատկերները, որոնցումը դեմքը ծածկված չէր, եղծվել և փչացվել են[260][263][264]։ Հետագայում, նմանատիպ նկարներ ստեղծվում են Օսմանյան կայսրությունում և այլ տեղերում, սակայն մզկիթները երբեք էլ չեն ձևավորվել Մուհամմադի պատկերներով[265]։ Գիշերային ճամփորդության նկարագրությունը (միրաժ) հատկապես տարածված էր Իլխանության ժամանակաշրջանում[266]։ 19-րդ դարում Իրանում հրատարակվեցին միրաժի գրքերը, որտեղ Մուհամմադի դեմքը ծածկված էր: Վերարտադրվելով լիտոգրաֆիայի միջոցով՝ դրանք դարձան «տպագիր ձեռագրեր»[266]։ Այսօր միլիոնավոր պատմական վերարտադրություններ և ժամանակակից պատկերներ մատչելի են որոշ մուսուլմանական երկրներում, հատկապես Թուրքիայում և Իրանում, պաստառների և բացիկների տեսքով, բայց իսլամական աշխարհի մնացած մասերում հայտնի չեն, և երբ այլ երկրների մուսուլմանները հանդիպում են դրանց, կարող են պարզապես վնաս հասցնել դրանց[265][258]։

Միջնադարյան քրիստոնյաներ խմբագրել

Քրիստոնեական աղբյուրներում ամենավաղ շրջանի հիշատակումները Մուհամմադի մասին կարելի է հանդիպել բյուզանդական աղբյուրներում։ Նրանք նշում են, որ և՛ հրեաները, և՛ քրիստոնյաները Մուհամմադին ընդունել են՝ որպես կեղծ մարգարե[267]։ Մուհամմադի մասին մեկ այլ հունական աղբյուր է 9-րդ դարի գրող Թեոփանես Խոսովանահայրն: Ամենահին սիրիական աղբյուրը 7-րդ դարի գրող Ջոն Բար Փենկայենն է[268]։

Ըստ Հուսեյն Նասրի՝ ամենավաղ եվրոպական գրականությունը Մուհամմադին համարում էր չսիրված: Եվրոպայում միջին դարերի մի քանի կրթվածներ, հիմնականում լատինական գիտնականներ, հնարավորություն են ունեցել առնչվել Մուհամմադի մասին բավականին լայնածավալ կենսագրական նյութերի հետ։ Նրանք թարգմանել են Մուհամմադի կենսագրությունը՝ քրիստոնեական տեսանկյունից մոտենալով դրան։ Ըստ այդ Մուհամմադը դիտարկվում է որպես մի մարդ, ով գայթակղել է սարակինոսներին կրոնական քողի ներքո[16]։ Ժամանակակից հայտնի եվրոպական գրականությունը Մուհամմադին պատկերում էր այնպես, թե նրան երկրպագում էին մուսուլմանները, և նա նման էր կուռքի կամ հեթանոս աստծո[16]։

Ավելի ուշ Մուհամմադը ներկայացվում էր որպես աղանդավոր: Բրունետտո Լատինիի 13-րդ դարի Li Livres dou Trésor-ում նա ներկայացվում է որպես նախկին վարդապետ[16]։ Դանթեի 1300 թվականին գրված «Աստվածային կատակերգության» մեջ, Մուհամմադը և նրա փեսան` Ալին, շարունակ տանջանքների մեջ էին գտնվում դևերի կողմից[16]։

Եվրոպական գնահատանք խմբագրել

 
Մուհամմադը Մ. Պրիդոյի «Մուհամմադի կյանքը» ստեղծագործությունում (1699): Նա պահել է թուրը և կիսալուսինը և տրորում է գլոբուսը, խաչը և Տաս Պատվիրանները:

Բարեփոխումից հետո Մուհամմադը նկարագրվում էր նույն ձև[16][269]։ Գվիլիելմոս Պոստելլոս առաջիններից էր, ով Մուհամմադին ներկայացրեց դրական ձևով, և պնդեց, որ Մուհամմադը պետք է ընդունվի քրիստոնյաների կողմից` որպես հարգարժան վարդապետ[16][270]: Գոթֆրիդ Լայբնից բարձր է գնահատել Մուհամնադին, քանի որ «նա չէր շեղվում բնական կրոնից»[16]։ Անրի դը Բոուալվիլիներն իր 1730 թվականին հրատարակված «Մուհամմադի կյանքը» ստեղծագործությունում նրան ներկայացնում է՝ որպես շնորհալի քաղաքական առաջնորդ և արդար օրենսդիր[16]։ Նա նրան ներկայացնում է որպես աստվածայնորեն ոգեշնչված սուրհանդակ, որի միջոցով Աստված խառնաշփոթ ստեղծեց արևելյան քրիստոնյաների շրջանում, ազատեց Արևելքը հռոմեացիների և պարսիկների գերիշխանությունից, և Հնդկաստանից մինչև Իսպանիա տարածեց Աստծո միասնականության մասին[271]։ Վոլտերը խառը կարծիքներ է ունեցել Մուհամմադի մասին: Նրա ստեղծագործության մեջ Մուհամմադը մոլեռանդության խարհրդանշանն էր, և 1748 թվականին հրատարակված էսսեյում, նա նրան նկարագրեց՝ իբրև վեհ ու անկեղծ, բայց իր պատմական ուսումնասիրության մեջ, նա Մուհամմադին ներկայացնում է որպես օրենսդիր և նվաճող, և նրան անվանում է «էնտուզիաստ»[271]։ Ժան-Ժակ Ռուսոն իր Սոցիալական պայմանագրում (1762 թվական), Մուհամմադին անվանել է խաբեբա և ինքնակոչ՝ ներկայացնելով նրան՝ որպես իմաստուն օրենսդիր, ով իմաստուն կերպով միացրեց կրոնական և քաղաքական ուժերը[271]։ Էմանուել Պաստորետը 1787 թվականից հրատարակեց իր Զրադաշտը, Կոնֆուցիոսը և Մուհամմադը, որտեղ նա ներկայացնում էր այս երեք մեծ մարդկանց կյանքը[271]։ Նապոլեոն Բոնապարտը հիանում էր Մուհամմադով և իսլամով[272], և նրան ներկայացնում էր որպես օրենք ստեղծող և մեծ մարդ[273][274]։ Թոմաս Քարլայլը իր գրքում Մուհամմադին ներկայացնում է՝ որպես «մեծ լուռ հոգի, մեկը նրանցից, ով անկեղծ լինելուց բացի այլ բան չէր կարող լինել»[275]։

Յան Ալմոնդն ասում է, որ գերմանացի ռոմանտիկ գրողներն ընդհանուր առմամբ դրական կարծիքներ են ունեցել Մուհամմադի մասին․ «Գյոթեի «արտասովոր» բանաստեղծ-մարգարե, Հերդերի ազգանպաստ շինարար, Շլեգելի հիացմունքը իսլամի նկատմամբ՝ որպես էսթետիկ արտադրանքի, նախանձելիորեն իսկական, աչքի ընկնող ձևով ամբողջական, այնպիսի կենտրոնական դեր է խաղացել Մուհամմադի մասին նրա տեսակետի ձևավորման մեջ՝ իբրև օրինակելի համաշխարհային նորարար, որ նա նույնիսկ նրան օգտագործել է իբրև չափանիշ դասականներին դատելու համար»[276]։ Այն բանից հետո, երբ Հայնրիխ Հայնեն ասել է, որ «Ես պետք է ընդունեմ, որ դու՝ Մեքքայի մեծ մարգարեդ, մեծ պոետ ես և քո Ղուրանը․․․ հեշտությամբ չի ջնջվի իմ հիշողության միջից», Ջոն Տոլեն ցույց է տվել, որ Եվրոպայում հրեաները Մուհամմադի և իսլամի մասին մի քիչ տարբերվող տեսակետ ունեն՝ ներկայացնելով իբրև կրոնաէթնիկական փոքրամասնություն, որը ենթարկվում է խտրականության։ Նրանք մասնավորապես գովաբանում էին ալ-Անդալուսը և ուստի «իսլամի մասին գրելը հրեաների մի տեսակ երևակայական աշխարհով տարվելու նման էր՝ հեռու հալածանքներից և 19-րդ դարի Եվրոպայի պոգրոմներից, որտեղ հրեաները կարող էին ներդաշնակորեն ապրել իրենց ոչ հրեա հարևանների հետ»[277]։

Ժամանակակից պատմաբաններ խմբագրել

Ժամանակակից գրողները, ինչպիսիք են Վիլյամ Մոնտգոմերի Վոթը և Ռիչարդ Բելը, խուսափում են այն մտքից, թե Մուհամմադը գիտակցաբար խաբել է իր հետևորդներին՝ պնդելով, որ նա «անկեղծ էր և բարեխղճորեն կատարում էր իր գործերը»[278]։ Մուհամմադը պատրաստակամություն էր հայտնում դիմանալ իր գործերի դժվարությանը[279]։ Վոթը, սակայն, ասում է, որ անկեղծությունն ուղղակիորեն չի նշանակում ճշմարտություն: Ժամանակակից տերմիններով ասած Մուհամմադը կարող էր շփոթել իր ենթագիտակցության աստվածային հայտնության հետ[280]։ Վոթը և Բերնարդ Լյուիսը պնդում են, որ եթե Մուհամմադին համարենք ինքնակոչ, ապա անհնար կլինի հասկանալ իսլամի զարգացումը[281][282]։ Ալֆորդ Թ. Ուելչը պնդում է, որ Մուհամմադը կարողացել է այդքան ազդեցիկ և հաջողակ լինել միայն իր կոչման նկատմամբ ունեցած հավատի և ինքնավստահության շնորհիվ[16]։

Այլ կրոններ խմբագրել

Բահայի հավատը Մուհամմադին կոչել է մարգարեների մարգարե կամ «Աստծո մարմնավորում»: Նա համարվում էր վերջին մարմնավորումը, կամ ադամական շրջանի վերջին կնիքը։ Սակայն համարում են, որ նրա ուսմունքը փոխարինվել է Բահաուլլահի՝ Բահայի հավատի հիմնադրի կողմից ստեղծված ուսմունքով[283][284]։

Քննադատություն խմբագրել

Մուհամմադի քննադատությունները սկսել են 7-րդ դարից, երբ ոչ մուսուլման հետևորդները Մուհամմադին պարսավում էին միաստվածություն քարոզելու համար, իսկ Արաբիայի հրեական ցեղերը՝ Աստվածաշնչյան կերպաները և տեքստերը օգտագորխելու համար[285], հրեական հավատի դեմ հանդես գալու համար[285], առանց որևէ հրաշք գործելու ինքն իրեն վերջին մարգարե» հայտարարելու համար․ այս իսկ պատճառով նրան նսեմացնող անուն են տվել ha-Meshuggah (եբրայերեն מְשֻׁגָּע‬‎, «Խելագար» կամ «Դիվահար»)[286][287][288]։ Միջնադարում տարբեր[289] [290][291][292]արևմտյան և բյուզանդական քրիստոնյա գործիչներ Մուհամմադին համարել են պղծիչ[289][291], ողորմելի մարդ[289][291], կեղծ մարգարե[289][290][291] և նույնիսկ հակաքրիստոնյա[289][289], քանի որ նա քրիստոնյաների աշխարհում համարվում էր հերետիկոս[293][289][290][291] կամ դևերի կողմից դիվահարված[293][291]։ Նրանցից ոմանք, ինչպիսին էր Թովմա Աքվինացին, քննադատում էր Մուհամմադի խոստումները հաջորդ կյանքում զգայական հաճույքների մասին[291]։

Իսլամի ժամանակակից կրոնական[294][295] և աշխարհիկ[296][297][298][298] քննադատությունը վերաբերում է[294][295][296][297][298][299] Մուհամմադի անկեղծությանը, թե ինքը մարգարե է, նրա բարոյականությանը, ստրկատիրությանը [300][301][302], թշնամիների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքին, ամուսնություններին[303], ուսմունքի հարցերին և հոգեկան կարգավիճակին։ Մուհամմադը մեղադրվում է սադիզմի և անողոքության մեջ, ներառյալ Մադինայում բանու քուրայզա ցեղի վրա հարձաումը[304][305][306][307][308][309], մեղադրվում էր ստրուկների հետ սեռական հարաբերություններ ունենալու մեջ[303], և Այիշայի հետ ամուսնության համար, երբ նա դեռ վեց տարեկան էր[303], որն ըստ այլ գնահատումների տեղի էր ունեցել ինը տարեկան հասակում[310]։

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Full name: Abū al-Qāsim Muḥammad ibn ʿAbd Allāh ibn ʿAbd al-Muṭṭalib ibn Hāšim (արաբ․՝ ابو القاسم محمد ابن عبد الله ابن عبد المطلب ابن هاشم‎‎, lit: Father of Qasim Muhammad son of Abd Allah son of Abd al-Muttalib son of Hashim)
  2. ↑ Classical Arabic pronunciation
  3. ↑ The Ahmadiyya Muslim Community considers Muhammad to be the "Seal of the Prophets" (Khātam an-Nabiyyīn) and the last law-bearing Prophet but not the last Prophet. See:
    • Simon Ross Valentine (2008). Islam and the Ahmadiyya Jama'at: History, Belief, Practice. Columbia University Press. էջ 134. ISBN 978-1-85065-916-7.
    • «Finality of Prophethood | Hadhrat Muhammad (PUBH) the Last Prophet». Ahmadiyya Muslim Community. Արխիվացված է օրիգինալից 24 July 2011-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
    There are also smaller sects which believe Muhammad to be not the last Prophet:
    • The Nation of Islam considers Elijah Muhammad to be a prophet (source: African American Religious Leaders – p. 76, Jim Haskins, Kathleen Benson – 2008).
    • United Submitters International consider Rashad Khalifa to be a prophet. (Source: Daniel Pipes, Miniatures: Views of Islamic and Middle Eastern Politics, p. 98 (2004))
  4. ↑ The aforementioned Islamic histories recount that as Muhammad was reciting Sūra Al-Najm (Q.53), as revealed to him by the Archangel Gabriel, Satan tempted him to utter the following lines after verses 19 and 20: "Have you thought of Allāt and al-'Uzzā and Manāt the third, the other; These are the exalted Gharaniq, whose intercession is hoped for." (Allāt, al-'Uzzā and Manāt were three goddesses worshiped by the Meccans). cf Ibn Ishaq, A. Guillaume p. 166
  5. ↑ "Apart from this one-day lapse, which was excised from the text, the Quran is simply unrelenting, unaccommodating and outright despising of paganism." (The Cambridge Companion to Muhammad, Jonathan E. Brockopp, p. 35)
  6. ↑ "Although, there could be some historical basis for the story, in its present form, it is certainly a later, exegetical fabrication. Sura LIII, 1–20 and the end of the sura are not a unity, as is claimed by the story, XXII, 52 is later than LIII, 2107 and is almost certainly Medinan; and several details of the story—the mosque, the sadjda, and others not mentioned in the short summary above do not belong to Meccan setting. Caetani and J. Burton have argued against the historicity of the story on other grounds, Caetani on the basis of week isnads, Burton concluded that the story was invented by jurists so that XXII 52 could serve as a Kuranic proof-text for their abrogation theories."("Kuran" in the Encyclopaedia of Islam, 2nd Edition, Vol. 5 (1986), p. 404)

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Elizabeth Goldman (1995), p. 63, gives 8 June 632 CE, the dominant Islamic tradition. Many earlier (primarily non-Islamic) traditions refer to him as still alive at the time of the invasion of Palestine. See Stephen J. Shoemaker,The Death of a Prophet: The End of Muhammad's Life and the Beginnings of Islam, page 248, University of Pennsylvania Press, 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 Alford T. Welch, Ahmad S. Moussalli, Gordon D. Newby (2009). «Muḥammad». In John L. Esposito (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 11 February 2017-ին. «The Prophet of Islam was a religious, political, and social reformer who gave rise to one of the great civilizations of the world. From a modern, historical perspective, Muḥammad was the founder of Islam. From the perspective of the Islamic faith, he was God's Messenger (rasūl Allāh), called to be a "warner," first to the Arabs and then to all humankind.» {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  3. ↑ Esposito (2002b), pp. 4–5.
  4. ↑ Peters, F.E. (2003). Islam: A Guide for Jews and Christians. Princeton University Press. էջ 9. ISBN 978-0-691-11553-5.
  5. ↑ Esposito, John (1998). Islam: The Straight Path (3rd ed.). Oxford University Press. էջեր 9, 12. ISBN 978-0-19-511234-4.
  6. ↑ «Early Years». Al-Islam.org (անգլերեն). Վերցված է 2018-10-18-ին.
  7. ↑ Razwy, Sayed Ali Asgher. A Restatement of the History of Islam & Muslims. էջեր 165–166.
  8. ↑ *Conrad, Lawrence I. (1987). «Abraha and Muhammad: some observations apropos of chronology and literary topoi in the early Arabic historical tradition1». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 50 (2): 225–40. doi:10.1017/S0041977X00049016. Արխիվացված է օրիգինալից 21 January 2012-ին. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  9. ↑ Encyclopedia of World History (1998), p. 452
  10. ↑ Howarth, Stephen. Knights Templar. 1985. 978-0-8264-8034-7 p. 199
  11. ↑ 11,0 11,1 Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, pp. 26–27. UK Islamic Academy. 978-1-872531-65-6.
  12. ↑ «Islam: An Overview – Oxford Islamic Studies Online». www.oxfordislamicstudies.com (անգլերեն). Վերցված է 2018-07-25-ին.
  13. ↑ Anis Ahmad (2009). «Dīn». In John L. Esposito (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 5 December 2017-ին. «A second important aspect of the meaning of the term emerges in Meccan revelations concerning the practice of the Prophet Abraham. Here it stands for the straight path (al-dīn al-ḥanīf) toward which Abraham and other messengers called the people [...] The Qurʿān asserts that this was the path or practice followed by Abraham [...] In the final analysis, dīn encompasses social and spiritual, as well the legal and political behaviour of the believers as a comprehensive way of life, a connotation wider than the word "religion."» {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |subscription= ignored (|url-access= suggested) (օգնություն)
  14. ↑ F.E. Peters (2003), p. 9.
  15. ↑ Esposito (1998), p. 12; (1999) p. 25; (2002) pp. 4–5
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 16,17 16,18 16,19 16,20 16,21 16,22 16,23 16,24 16,25 16,26 16,27 16,28 16,29 16,30 16,31 16,32 16,33 Buhl, F.; Welch, A.T. (1993). «Muḥammad». Encyclopaedia of Islam. Vol. 7 (2nd ed.). Brill. էջեր 360–376. ISBN 978-90-04-09419-2.
  17. ↑ "Muhammad", Encyclopedia of Islam and the Muslim world
  18. ↑ See:
    • Holt (1977a), p. 57
    • Lapidus (2002), pp. 31–32
  19. ↑ "Muhammad" Արխիվացված 15 Դեկտեմբեր 2014 Wayback Machine. Random House Webster's Unabridged Dictionary.
  20. ↑ Jean-Louis Déclais, Names of the Prophet, Encyclopedia of the Quran
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Uri Rubin, Muhammad, Encyclopedia of the Qur'an
  22. ↑ Ernst (2004), p. 80
  23. ↑ Iqbal, Muzaffar, ed. (2013). Integrated Encyclopedia of the Qur'an. Vol. 1. Center for Islamic Sciences. էջ 33. ISBN 978-1-926620-00-8.
  24. ↑ Muhammad Արխիվացված 9 Փետրվար 2017 Wayback Machine Encyclopedia Britannica Retrieved 15 February 2017
  25. ↑ Goitein, S.D. (1967) – A Mediterranean Society: The Jewish Communities of the Arab World as Portrayed in the Documents of the Cairo Geniza, Volume 1 Արխիվացված 22 Հունվար 2018 Wayback Machine p. 357. University of California Press 0-520-22158-3 Retrieved 17 February 2017
  26. ↑ Ward, K. (2008) – Islam: Religious Life and Politics in Indonesia Արխիվացված 22 Հունվար 2018 Wayback Machine p. 221, Institute of Southeast Asian Studies 981-230-851-2 Retrieved 17 February 2017
  27. ↑ Nasr, Seyyed Hossein (2007). «Qurʾān». Encyclopædia Britannica Online. Արխիվացված է օրիգինալից 5 May 2015-ին. Վերցված է 24 September 2013-ին. {{cite encyclopedia}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  28. ↑ Living Religions: An Encyclopaedia of the World's Faiths, Mary Pat Fisher, 1997, p. 338, I.B. Tauris Publishers.
  29. ↑ Կաղապար:Quran-usc
  30. ↑ Clinton Bennett (1998). In search of Muhammad. Continuum International Publishing Group. էջեր 18–19. ISBN 978-0-304-70401-9. Արխիվացված է օրիգինալից 30 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  31. ↑ Francis E. Peters (1994). Muhammad and the origins of Islam. SUNY Press. էջ 261. ISBN 978-0-7914-1876-5. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  32. ↑ 32,0 32,1 Watt (1953), p. xi
  33. ↑ Reeves (2003), pp. 6–7
  34. ↑ 34,0 34,1 S.A. Nigosian (2004), p. 6
  35. ↑ Donner (1998), p. 132
  36. ↑ Holland, Tom (2012). In the Shadow of the Sword. Doubleday. էջ 42. ISBN 978-0-7481-1951-6.
  37. ↑ Watt (1953), p. xv
  38. ↑ 38,0 38,1 Lewis (1993), pp. 33–34
  39. ↑ Jonathan, A.C. Brown (2007). The Canonization of al-Bukhārī and Muslim: The Formation and Function of the Sunnī Ḥadīth Canon. Brill Publishers. էջ 9. ISBN 978-90-04-15839-9. Արխիվացված է օրիգինալից 18 October 2017-ին. «We can discern three strata of the Sunni ḥadīth canon. The perennial core has been the Ṣaḥīḥayn. Beyond these two foundational classics, some fourth-/tenth-century scholars refer to a four-book selection that adds the two Sunans of Abū Dāwūd (d. 275/889) and al-Nāsaʾī (d. 303/915). The Five Book canon, which is first noted in the sixth/twelfth century, incorporates the Jāmiʿ of al-Tirmidhī (d. 279/892). Finally, the Six Book canon, which hails from the same period, adds either the Sunan of Ibn Mājah (d. 273/887), the Sunan of al-Dāraquṭnī (d. 385/995) or the Muwaṭṭaʾ of Mālik b. Anas (d. 179/796). Later ḥadīth compendia often included other collections as well. None of these books, however, has enjoyed the esteem of al-Bukhārīʼs and Muslimʼs works.» {{cite book}}: More than one of |author= and |last1= specified (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  40. ↑ Madelung (1997), pp. xi, 19–20
  41. ↑ Nurullah Ardic (21 August 2012), Islam and the Politics of Secularism, Routledge, էջ 99, ISBN 978-1-136-48984-6, Արխիվացված է օրիգինալից 22 January 2018-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  42. ↑ Watt (1953), pp. 1–2
  43. ↑ Loyal Rue, Religion Is Not about God: How Spiritual Traditions Nurture Our Biological,2005, p. 224
  44. ↑ 44,0 44,1 John Esposito, Islam, Expanded edition, Oxford University Press, pp. 4–5
  45. ↑ See:
    • Esposito, Islam, Extended Edition, Oxford University Press, pp. 5–7
    • Quran 3:95
  46. ↑ Ueberweg, Friedrich. History of Philosophy, Vol. 1: From Thales to the Present Time. Charles Scribner's Sons. էջ 409. ISBN 978-1-4400-4322-2.
  47. ↑ Kochler (1982), p. 29
  48. ↑ cf. Uri Rubin, Hanif, Encyclopedia of the Qur'an
  49. ↑ See:
    • Louis Jacobs (1995), p. 272
    • Turner (2005), p. 16
  50. ↑ Christian Julien Robin (2012). Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA. էջեր 297–299. ISBN 978-0-19-533693-1. Արխիվացված է օրիգինալից 16 May 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Christian Julien Robin (2012). Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA. էջ 302. ISBN 978-0-19-533693-1. Արխիվացված է օրիգինալից 1 May 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  52. ↑ Christian Julien Robin (2012). Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA. էջեր 286–287. ISBN 978-0-19-533693-1. Արխիվացված է օրիգինալից 4 June 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Christian Julien Robin (2012). Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA. էջ 301. ISBN 978-0-19-533693-1. Արխիվացված է օրիգինալից 17 May 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  54. ↑ Emory C. Bogle (1998), p. 6
  55. ↑ John Henry Haaren, Addison B. Poland (1904), p. 83
  56. ↑ Brown (2003), pp. 72–73
  57. ↑ 57,0 57,1 Wensinck, A.J.; Rippen, A. (2002). «Waḥy». Encyclopaedia of Islam. Vol. 11 (2nd ed.). Brill Academic Publishers. էջ 54. ISBN 978-90-04-12756-2.
  58. ↑ Esposito (2010), p. 8
  59. ↑ See:
    • Emory C. Bogle (1998), p. 7
    • Razwy (1996), ch. 9
    • Rodinson (2002), p. 71
  60. ↑ Կաղապար:Cite quran
  61. ↑ Brown (2003), pp. 73–74
  62. ↑ Uri Rubin, Muhammad, Encyclopedia of the Quran
  63. ↑ «Center for Muslim-Jewish Engagement». Cmje.org. Արխիվացված է օրիգինալից 10 January 2012-ին. Վերցված է 26 January 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  64. ↑ Watt, The Cambridge History of Islam (1977), p. 31.
  65. ↑ Daniel C. Peterson, Good News, Encyclopedia of the Quran
  66. ↑ 66,0 66,1 Watt (1953), p. 86
  67. ↑ Ramadan (2007), pp. 37–39
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Watt, The Cambridge History of Islam (1977), p. 36
  69. ↑ F.E. Peters (1994), p. 169
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Uri Rubin, Quraysh, Encyclopaedia of the Qur'an
  71. ↑ Jonathan E. Brockopp, Slaves and Slavery, Encyclopedia of the Qur'an
  72. ↑ W. Arafat, Bilal b. Rabah, Encyclopedia of Islam
  73. ↑ Horovitz, Josef (1927). «The Earliest Biographies of the Prophet and Their Authors». Islamic Culture. 1 (2): 279–284. doi:10.1163/157005807780220576. {{cite journal}}: More than one of |author= and |last1= specified (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  74. ↑ "Muḥammad", Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. J. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs et al. Brill Online, 2014
  75. ↑ The Cambridge Companion to Muhammad (2010), p. 35
  76. ↑ "Kuran" in the Encyclopaedia of Islam, 2nd Edition, Vol. 5 (1986), p. 404
  77. ↑ "Muḥammad", Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. J. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs et al. Brill Online, 2014
  78. ↑ W.N. Arafat (1976), New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, էջեր 101–107
  79. ↑ Rizwi Faizer (2005-10-31), Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Routledge, էջ 754, ISBN 978-1-135-45596-5, Արխիվացված է օրիգինալից 27 February 2017-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  80. ↑ Muhammad in History, Thought, and Culture, ABC-CLIO, 2014-04-25, էջ 279, ISBN 978-1-61069-178-9, Արխիվացված է օրիգինալից 19 March 2017-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  81. ↑ Sayyid Saeed Akhtar Rizvi, The Quran and Hadith, էջ 109, ISBN 978-9976-956-87-0, Արխիվացված է օրիգինալից 22 January 2018-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  82. ↑ Shahab Ahmed, "Satanic Verses" in the Encyclopedia of the Qur'an.
  83. ↑ F.E. Peters (2003b), p. 96
  84. ↑ 84,0 84,1 Moojan Momen (1985), p. 4
  85. ↑ 85,0 85,1 Encyclopedia of Islam and the Muslim World (2003), p. 482
  86. ↑ Sells, Michael. Ascension, Encyclopedia of the Quran.
  87. ↑ Oleg Grabar (1 October 2006). The Dome of the Rock. Harvard University Press. էջ 14. ISBN 978-0-674-02313-0. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 26 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  88. ↑ Jonathan M. Bloom; Sheila Blair (2009). The Grove encyclopedia of Islamic art and architecture. Oxford University Press. էջ 76. ISBN 978-0-19-530991-1. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 26 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  89. ↑ Watt (1974), p. 83
  90. ↑ Peterson (2006), pp. 86–89
  91. ↑ Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, p. 29. UK Islamic Academy. 978-1-872531-65-6.
  92. ↑ Muhammad Mustafa Al-A'zami (2003), The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments, pp. 30–31. UK Islamic Academy. 978-1-872531-65-6.
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 93,3 Watt, The Cambridge History of Islam, p. 39
  94. ↑ 94,0 94,1 Esposito (1998), p. 17
  95. ↑ Moojan Momen (1985), p. 5
  96. ↑ Watt (1956), p. 175.
  97. ↑ Watt (1956), p. 177
  98. ↑ «Ali ibn Abitalib». Encyclopedia Iranica. Արխիվացված է օրիգինալից 12 August 2007-ին. Վերցված է 25 October 2007-ին.
  99. ↑ Fazlur Rahman (1979), p. 21
  100. ↑ John Kelsay (1993), p. 21
  101. ↑ William Montgomery Watt (7 February 1974). Muhammad: Prophet and Statesman. Oxford University Press. էջեր 112–14. ISBN 978-0-19-881078-0. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 29 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  102. ↑ Rodinson (2002), p. 164
  103. ↑ Watt, The Cambridge History of Islam, p. 45
  104. ↑ Glubb (2002), pp. 179–86
  105. ↑ Lewis (2002), p. 41.
  106. ↑ Watt (1961), p. 123
  107. ↑ Rodinson (2002), pp. 168–69
  108. ↑ Lewis(2002), p. 44
  109. ↑ Russ Rodgers, The Generalship of Muhammad: Battles and Campaigns of the Prophet of Allah (University Press of Florida; 2012) ch 1
  110. ↑ 110,0 110,1 Watt (1956), p. 178
  111. ↑ Maulana Muhammad Ali, Muhammad The Prophet, pp. 199–200
  112. ↑ Watt (1956), p. 179
  113. ↑ Zeitlin, Irving M. (2007). The Historical Muhammad. John Wiley and Sons. էջ 148. ISBN 978-0-7456-5488-1.
  114. ↑ Faizer, Rizwi (2010). The Life of Muhammad: Al-Waqidi's Kitab al-Maghazi. Routledge. էջ 79. ISBN 978-1-136-92113-1.
  115. ↑ Watt (1961), p. 132.
  116. ↑ 116,0 116,1 Lewis (1960), p. 45
  117. ↑ 117,0 117,1 C.F. Robinson, Uhud, Encyclopedia of Islam
  118. ↑ Watt (1974), p. 137
  119. ↑ David Cook (2007), p. 24
  120. ↑ See:
    • Watt (1981), p. 432
    • Watt (1964), p. 144
  121. ↑ 121,0 121,1 Watt (1956), p. 30.
  122. ↑ Watt (1956), p. 34
  123. ↑ Watt (1956), p. 18
  124. ↑ Rubin, Uri (1990). «The Assassination of Kaʿb b. al-Ashraf». Oriens. 32 (1): 65–71. doi:10.2307/1580625. JSTOR 1580625.
  125. ↑ Watt (1956), pp. 220–21
  126. ↑ Watt (1956), p. 35
  127. ↑ Watt (1956), pp. 36, 37
  128. ↑ See:
    • Rodinson (2002), pp. 209–11
    • Watt (1964), p. 169
  129. ↑ Watt (1964) pp. 170–72
  130. ↑ Peterson (2007), p. 126
  131. ↑ Ramadan (2007), p. 141
  132. ↑ Meri, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, p. 754.
  133. ↑ Arafat. «New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina». Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. 1976: 100–07.
  134. ↑ Ahmad, pp. 85–94.
  135. ↑ Nemoy, "Barakat Ahmad's "Muhammad and the Jews", p. 325. Nemoy is sourcing Ahmad's Muhammad and the Jews.
  136. ↑ Kister, "The Massacre of the Banu Quraiza"
  137. ↑ Watt (1956), p. 39
  138. ↑ 138,0 138,1 138,2 138,3 138,4 Watt, Aisha, Encyclopedia of Islam
  139. ↑ Learning Islam 8. Islamic Services Foundation. 2009. էջ D14. ISBN 978-1-933301-12-9.
  140. ↑ Կաղապար:Cite quran
  141. ↑ Lings (1987), p. 249
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 142,3 Watt, al- Hudaybiya or al-Hudaybiyya Encyclopedia of Islam
  143. ↑ Lewis (2002), p. 42
  144. ↑ F.E. Peters (25 July 2005). The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition, Volume I: The Peoples of God. Princeton University Press. էջ 88. ISBN 978-0-691-12372-1. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 29 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  145. ↑ Lings (1987), p. 255
  146. ↑ Vaglieri, Khaybar, Encyclopedia of Islam
  147. ↑ 147,0 147,1 Lings (1987), p. 260
  148. ↑ 148,0 148,1 Khan (1998), pp. 250–251
  149. ↑ F. Buhl, Muta, Encyclopedia of Islam
  150. ↑ 150,0 150,1 150,2 150,3 Khan (1998), p. 274
  151. ↑ 151,0 151,1 151,2 Lings (1987), p. 291
  152. ↑ 152,0 152,1 Khan (1998), pp. 274–75
  153. ↑ Lings (1987), p. 292
  154. ↑ Watt (1956), p. 66.
  155. ↑ The Message by Ayatullah Ja'far Subhani, chapter 48 Արխիվացված 2 Մայիս 2012 Wayback Machine referencing Sirah by Ibn Hisham, vol. II, page 409.
  156. ↑ Rodinson (2002), p. 261.
  157. ↑ Harold Wayne Ballard, Donald N. Penny, W. Glenn Jonas (2002), p. 163
  158. ↑ F.E. Peters (2003), p. 240
  159. ↑ Guillaume, Alfred (1955). The Life of Muhammad. A translation of Ishaq's "Sirat Rasul Allah". Oxford University Press. էջ 552. ISBN 978-0-19-636033-1. Վերցված է 8 December 2011-ին. «Quraysh had put pictures in the Ka'ba including two of Jesus son of Mary and Mary (on both of whom be peace!). ... The apostle ordered that the pictures should be erased except those of Jesus and Mary.» {{cite book}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)
  160. ↑ Կաղապար:Cite quran
  161. ↑ Watt (1974), p. 207
  162. ↑ M.A. al-Bakhit, Tabuk, Encyclopedia of Islam
  163. ↑ Ibn Ishaq (translated by Guillaume, A. 1955) The Life of Muhammad. Oxford University Press, Oxford. pp. 916–18
  164. ↑ Haykal, M.H. (1933) The Life of Muhammad, translated by Isma'il Razi A. al-Faruqi. The Supreme Council of Islamic Affairs, Cairo, Egypt and University of Chicago.
  165. ↑ Husayn, M.J. Biography of Imam 'Ali Ibn Abi-Talib, Translation of Sirat Amir Al-Mu'minin, Translated by: Sayyid Tahir Bilgrami, Ansariyan Publications, Qum, Islamic Republic of Iran
  166. ↑ Lewis (1993), pp. 43–44
  167. ↑ Sultan, Sohaib (March 2011). The Koran For Dummies. John Wiley and Sons. ISBN 978-0-7645-5581-7.
  168. ↑ Devin J. Stewart, Farewell Pilgrimage, Encyclopedia of the Qur'an
  169. ↑ Al-Hibri (2003), p. 17
  170. ↑ See:
  171. ↑ The Last Prophet Արխիվացված 23 Հունվար 2009 Wayback Machine, p. 3. Lewis Lord of U.S. News & World Report. 7 April 2008.
  172. ↑ Reşit Haylamaz (2013). The Luminous Life of Our Prophet. Tughra Books. էջ 355. ISBN 978-1-59784-681-3. Արխիվացված է օրիգինալից 22 January 2018-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  173. ↑ Fethullah Gülen (2000). Muhammad The Messenger of God. The Light, Inc. էջ 24. ISBN 978-1-932099-83-6.
  174. ↑ Tafsir Ibn Kathir (Volume 5). DARUSSALAM. 2003. էջ 214. ISBN 978-9960-892-76-4.
  175. ↑ F. Buhl, A.T. Welch (1993). «Muhammad». Encyclopaedia of Islam. Vol. 7 (2nd ed.). Brill. էջ 374. «Then Mumammad suddenly fell ill, presumably of the ordinary Medina fever (al-Farazdak, ix, 13); but this was dangerous to a man physically and mentally overwrought.» {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |editors= ignored (|editor= suggested) (օգնություն)
  176. ↑ Reşit Haylamaz; Fatih Harpci (2014-08-07). Prophet Muhammad – Sultan of Hearts – Vol 2. Tughra Books. էջ 472. ISBN 978-1-59784-683-7.
  177. ↑ Leila Ahmed (1986), 665–91 (686)
  178. ↑ 178,0 178,1 F.E. Peters (2003), p. 90 Արխիվացված 22 Սեպտեմբեր 2015 Wayback Machine
  179. ↑ Ariffin, Syed Ahmad Iskandar Syed (2005). Architectural Conservation in Islam: Case Study of the Prophet's Mosque. Penerbit UTM. էջ 88. ISBN 978-983-52-0373-2.
  180. ↑ «Prophet's Mosque». Archnet.org. 2 May 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 23 March 2012-ին. Վերցված է 26 January 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  181. ↑ "Isa", Encyclopedia of Islam
  182. ↑ Shaykh Adil Al-Haqqani; Shaykh Hisham Kabbani (2002). The Path to Spiritual Excellence. ISCA. էջեր 65–66. ISBN 978-1-930409-18-7. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  183. ↑ 183,0 183,1 Mark Weston (2008). Prophets and princes: Saudi Arabia from Muhammad to the present. John Wiley and Sons. էջեր 102–03. ISBN 978-0-470-18257-4. Արխիվացված է օրիգինալից 1 January 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  184. ↑ 184,0 184,1 Doris Behrens-Abouseif; Stephen Vernoit (2006). Islamic art in the 19th century: tradition, innovation, and eclecticism. Brill. էջ 22. ISBN 978-90-04-14442-2. Արխիվացված է օրիգինալից 30 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  185. ↑ Mark Weston (2008). Prophets and princes: Saudi Arabia from Muhammad to the present. John Wiley and Sons. էջ 136. ISBN 978-0-470-18257-4. Արխիվացված է օրիգինալից 1 January 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  186. ↑ Vincent J. Cornell (2007). Voices of Islam: Voices of the spirit. Greenwood Publishing Group. էջ 84. ISBN 978-0-275-98734-3. Արխիվացված է օրիգինալից 1 January 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  187. ↑ Carl W. Ernst (2004). Following Muhammad: Rethinking Islam in the contemporary world. Univ of North Carolina Press. էջեր 173–74. ISBN 978-0-8078-5577-5. Արխիվացված է օրիգինալից 1 January 2016-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  188. ↑ Clinton Bennett (1998). In search of Muhammad. Continuum International Publishing Group. էջեր 182–83. ISBN 978-0-304-70401-9. Արխիվացված է օրիգինալից 22 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  189. ↑ Malcolm Clark (2011). Islam For Dummies. John Wiley and Sons. էջ 165. ISBN 978-1-118-05396-6. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  190. ↑ Majd, Vahid. The Sermon of Prophet Muhammad (saww) at Ghadir Khum.
  191. ↑ «A Shi'ite Encyclopedia». Al-Islam.org. Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project. Վերցված է 27 February 2018-ին.
  192. ↑ Musnad Ahmad Ibn Hanbal, Volume 4. էջ 281.
  193. ↑ al-Razi, Fakhr. Tafsir al-Kabir, Volume 12. էջեր 49–50.
  194. ↑ Cambridge History of Islam (1970), p. 30.
  195. ↑ 195,0 195,1 195,2 Lewis (1998) Արխիվացված 8 Ապրիլ 2010 Wayback Machine
  196. ↑ * Watt (1974), p. 234
    • Robinson (2004), p. 21
    • Esposito (1998), p. 98
    • R. Walzer, Ak̲h̲lāḳ, Encyclopaedia of Islam Online
  197. ↑ Islamic ethics, Encyclopedia of Ethics
  198. ↑ Watt, The Cambridge History of Islam, p. 34
  199. ↑ Esposito (1998), p. 30
  200. ↑ Watt, The Cambridge History of Islam, p. 52
  201. ↑ «Virtues and Merits of the Prophet (pbuh) and his Companions». Sunnah.com. Արխիվացված է օրիգինալից 26 March 2017-ին. Վերցված է 25 March 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  202. ↑ «Virtues and Merits of the Prophet (pbuh) and his Companions». Sunnah.com. Արխիվացված է օրիգինալից 26 March 2017-ին. Վերցված է 25 March 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  203. ↑ Ali Sultaan Asani; Kamal Abdel-Malek; Annemarie Schimmel (October 1995). Celebrating Muḥammad: images of the prophet in popular Muslim poetry. University of South Carolina Press. ISBN 978-1-57003-050-5. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 5 November 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  204. ↑ 204,0 204,1 Annemarie Schimmel (1985). And Muhammad is his messenger: the veneration of the Prophet in Islamic piety. University of North Carolina Press. էջ 34. ISBN 978-0-8078-1639-4. Արխիվացված է օրիգինալից 26 March 2017-ին. Վերցված է 5 November 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  205. ↑ Al-Tirmidhi, Shama'il Muhammadiyah Արխիվացված 26 Մարտ 2017 Wayback Machine Book 1, Hadith 5 & Book 1, Hadith 7/8
  206. ↑ 206,0 206,1 Omid Safi (17 November 2009). Memories of Muhammad: why the Prophet matters. HarperCollins. էջեր 273–274. ISBN 978-0-06-123134-6. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 5 November 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  207. ↑ Carl W. Ernst. Following Muhammad: Rethinking Islam in the Contemporary World. էջ 78.
  208. ↑ See for example Marco Schöller, Banu Qurayza, Encyclopedia of the Quran mentioning the differing accounts of the status of Rayhana
  209. ↑ 209,0 209,1 Barbara Freyer Stowasser, Wives of the Prophet, Encyclopedia of the Quran
  210. ↑ Subhani, Jafar. «Chapter 9». The Message. Ansariyan Publications, Qom. Արխիվացված է օրիգինալից 7 October 2010-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  211. ↑ Esposito (1998), p. 18
  212. ↑ Bullough (1998), p. 119
  213. ↑ Reeves (2003), p. 46
  214. ↑ Momen (1985), p. 9
  215. ↑ 215,0 215,1 215,2 D. A. Spellberg, Politics, Gender, and the Islamic Past: the Legacy of A'isha bint Abi Bakr, Columbia University Press, 1994, p. 40
  216. ↑ Karen Armstrong, Muhammad: A Biography of the Prophet, Harper San Francisco, 1992, p. 145
  217. ↑ Karen Armstrong, Muhammad: Prophet For Our Time, HarperPress, 2006, p. 105
  218. ↑ Muhammad Husayn Haykal, The Life of Muhammad, North American Trust Publications (1976), p. 139
  219. ↑ Barlas (2002), pp. 125–26
  220. ↑ A.C. Brown, Jonathan (2014). Misquoting Muhammad: The Challenge and Choices of Interpreting the Prophet's Legacy. Oneworld Publications. էջեր 143–44. ISBN 978-1-78074-420-9. {{cite book}}: More than one of |author= and |last1= specified (օգնություն)
  221. ↑ A.C. Brown, Jonathan (2014). Misquoting Muhammad: The Challenge and Choices of Interpreting the Prophet's Legacy. Oneworld Publications. էջ 316. n° 50. ISBN 978-1-78074-420-9. «Evidence that the Prophet waited for Aisha to reach physical maturity before consummation comes from al-Ṭabarī, who says she was too young for intercourse at the time of the marriage contract;» {{cite book}}: More than one of |author= and |last1= specified (օգնություն)
  222. ↑ Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc, Կաղապար:Hadith-usc
  223. ↑ Tabari, Volume 9, Page 131; Tabari, Volume 7, Page 7
  224. ↑ Barlas, Asma (2012). "Believing Women" in Islam: Unreading Patriarchal Interpretations of the Qur'an. University of Texas Press. էջ 126. «On the other hand, however, Muslims who calculate 'Ayesha's age based on details of her sister Asma's age, about whom more is known, as well as on details of the Hijra (the Prophet's migration from Mecca to Madina), maintain that she was over thirteen and perhaps between seventeen and nineteen when she got married. Such views cohere with those Ahadith that claim that at her marriage Ayesha had "good knowledge of Ancient Arabic poetry and genealogy" and "pronounced the fundamental rules of Arabic Islamic ethics.»
  225. ↑ «The Concept of Polygamy and the Prophet's Marriages (Chapter: The Other Wives)». Արխիվացված է օրիգինալից 7 February 2011-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  226. ↑ Ali, Muhammad (1997). Muhammad the Prophet. Ahamadiyya Anjuman Ishaat Islam. էջ 150. ISBN 978-0-913321-07-2. Արխիվացված է օրիգինալից 1 January 2016-ին. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); More than one of |author1= and |last1= specified (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  227. ↑ Ayatollah Qazvini. «Ayesha married the Prophet when she was young? (In Persian and Arabic)». Արխիվացված է օրիգինալից 26 September 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  228. ↑ Jonathan A.C. Brown, Jonathan A.C. Brown (2014). Misquoting Muhammad: The Challenge and Choices of Interpreting the Prophet's Legacy. Oneworld Publications. էջեր 146–47. ISBN 978-1-78074-420-9.
  229. ↑ Tariq Ramadan (2007), pp. 168–69
  230. ↑ Asma Barlas (2002), p. 125
  231. ↑ Armstrong (1992), p. 157
  232. ↑ 232,0 232,1 Nicholas Awde (2000), p. 10
  233. ↑ Ordoni (1990), pp. 32, 42–44.
  234. ↑ «Ali». Encyclopædia Britannica Online.
  235. ↑ Ibn Qayyim al-Jawziyya recorded the list of some names of Muhammad's female-slaves in Zad al-Ma'ad, Part I, p. 116
  236. ↑ «Slavery in Islam». BBC. Արխիվացված է օրիգինալից 24 June 2017-ին. Վերցված է 16 April 2016-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  237. ↑ Farah (1994), p. 135
  238. ↑ Esposito (1998), p. 12.
  239. ↑ Clark, Malcolm (2003). Islam for Dummies. Indiana: Wiley Publishing Inc. էջ 100. ISBN 978-1-118-05396-6. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  240. ↑ Nigosian, S. A. (2004). Islam: Its History, Teaching, and Practices. Indiana: Indiana University Press. էջ 17. ISBN 978-0-253-21627-4. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  241. ↑ Juan E. Campo, ed. (2009). «Encyclopedia of Islam». Encyclopedia of Islam. Facts on File. էջ 494. ISBN 978-0-8160-5454-1. Արխիվացված է օրիգինալից 30 September 2015-ին. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  242. ↑ «Muhammad». Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, Inc. 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 2 February 2013-ին. Վերցված է 27 January 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  243. ↑ A.J. Wensinck, Muʿd̲j̲iza, Encyclopaedia of Islam
  244. ↑ 244,0 244,1 Denis Gril, Miracles, Encyclopedia of the Qur'an
  245. ↑ Daniel Martin Varisco, Moon, Encyclopedia of the Qur'an
  246. ↑ A Restatement of the History of Islam and Muslims chapter "Muhammad's Visit to Ta’if Արխիվացված 26 Սեպտեմբեր 2013 Wayback Machine" on al-islam.org
  247. ↑ Muhammad, Encyclopædia Britannica, p. 9
  248. ↑ J. Schacht, Fiḳh, Encyclopedia of Islam
  249. ↑ Muhammad, Encyclopædia Britannica, pp. 11–12
  250. ↑ «Arabic Presentation Forms-A» (PDF). The Unicode Standard, Version 5.2. Mountain View, Ca.: Unicode, Inc. 1 October 2009. Վերցված է 9 May 2010-ին.
  251. ↑ Suzanne Pinckney Stetkevych (24 May 2010). The mantle odes: Arabic praise poems to the Prophet Muḥammad. Indiana University Press. էջ xii. ISBN 978-0-253-22206-0. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 27 January 2012-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  252. ↑ Seyyed Hossein Nasr, Encyclopædia Britannica, Muhammad, p. 13
  253. ↑ Ann Goldman, Richard Hain, Stephen Liben (2006), p. 212
  254. ↑ 254,0 254,1 254,2 Kees Wagtendonk (1987). «Images in Islam». In Dirk van der Plas (ed.). Effigies dei: essays on the history of religions. Brill. էջեր 119–24. ISBN 978-90-04-08655-5. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 1 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  255. ↑ John L. Esposito (2011). What everyone needs to know about Islam (2 ed.). Oxford University Press. էջեր 14–15. ISBN 978-0-19-979413-3. Արխիվացված է օրիգինալից 30 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  256. ↑ 256,0 256,1 F.E. Peters (10 November 2010). Jesus and Muhammad: Parallel Tracks, Parallel Lives. Oxford University Press. էջեր 159–61. ISBN 978-0-19-974746-7. Արխիվացված է օրիգինալից 14 June 2013-ին. Վերցված է 1 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  257. ↑ Safi2010 (2 November 2010). 2 November 2010. HarperCollins. էջ 32. ISBN 978-0-06-123135-3. Արխիվացված է օրիգինալից 14 June 2013-ին. Վերցված է 29 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  258. ↑ 258,0 258,1 258,2 Freek L. Bakker (15 September 2009). The challenge of the silver screen: an analysis of the cinematic portraits of Jesus, Rama, Buddha and Muhammad. Brill. էջեր 207–09. ISBN 978-90-04-16861-9. Արխիվացված է օրիգինալից 15 June 2013-ին. Վերցված է 1 December 2011-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  259. ↑ Christiane Gruber (2009). «Between Logos (Kalima) and Light (Nur): Representations of the Muslim Prophet Muhammad in Islamic Painting». In Gulru Necipoglu (ed.). Muqarnas. Vol. 26. Brill. էջեր 234–35. ISBN 978-90-04-17589-1. Արխիվացված է օրիգինալից 11 July 2012-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  260. ↑ 260,0 260,1 260,2 Johan Elverskog (2010). Buddhism and Islam on the Silk Road. University of Pennsylvania Press. էջ 167. ISBN 978-0-8122-4237-9. Արխիվացված է օրիգինալից 23 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  261. ↑ Johan Elverskog (2010). Buddhism and Islam on the Silk Road. University of Pennsylvania Press. էջեր 164–69. ISBN 978-0-8122-4237-9. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  262. ↑ Christiane Gruber (2011). «When Nubuvvat encounters Valayat: Safavid painting of the "Prophet" Mohammad's Mi'raj, c. 1500–50». In Pedram Khosronejad (ed.). The Art and Material Culture of Iranian Shi'ism: Iconography and Religious Devotion in Shi'i Islam. I. B. Tauris. էջեր 46–47. ISBN 978-1-84885-168-9. Արխիվացված է օրիգինալից 2 January 2017-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  263. ↑ Elizabeth Edwards; Kaushik Bhaumik (2008). Visual sense: a cultural reader. Berg. էջ 344. ISBN 978-1-84520-741-0. Արխիվացված է օրիգինալից 23 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  264. ↑ D. Fairchild Ruggles (2011). Islamic Art and Visual Culture: An Anthology of Sources. John Wiley and Sons. էջ 56. ISBN 978-1-4051-5401-7. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  265. ↑ 265,0 265,1 Safi, Omid (5 May 2011). «Why Islam does (not) ban images of the Prophet». Washington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2 February 2012-ին. Վերցված է 27 December 2011-ին. {{cite news}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  266. ↑ 266,0 266,1 Ali Boozari (2010). «Persian illustrated lithographed books on the miʻrāj: improving children's Shi'i beliefs in the Qajar period». In Christiane J. Gruber; Frederick Stephen Colby (eds.). The Prophet's ascension: cross-cultural encounters with the Islamic mi'rāj tales. Indiana University Press. էջեր 252–54. ISBN 978-0-253-35361-0. Արխիվացված է օրիգինալից 16 October 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  267. ↑ Walter Emil Kaegi, Jr., "Initial Byzantine Reactions to the Arab Conquest", Church History, Vol. 38, No. 2 (June 1969), pp. 139–42, quoting from Doctrina Jacobi nuper baptizati 86–87
  268. ↑ Philip K. Hitti, History of the Arabs, 10th edition (1970), p. 112.
  269. ↑ Lewis (2002)
  270. ↑ Warraq, Ibn (2007). Defending the West: A Critique of Edward Said's Orientalism. Prometheus Books. էջ 147. ISBN 978-1-61592-020-4. «Indeed, [Postel's] greater tolerance for other religions was much in evidence in Παvθεvωδια: compostio omnium dissidiorum, where, astonishingly for the sixteenth century, he argued that Muhammad ought to be esteemed even in Christendom as a genuine prophet.»
  271. ↑ 271,0 271,1 271,2 271,3 Brockopp, Jonathan E (2010). The Cambridge Companion to Muḥammad. New York: Cambridge UP. էջեր 240–42. ISBN 978-0-521-71372-6.
  272. ↑ Talk Of Napoleon At St. Helena (1903), pp. 279–80
  273. ↑ Brockopp, Jonathan E., ed. (2010). The Cambridge Companion to Muhammad. Cambridge Companions to Religion. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-71372-6. Արխիվացված է օրիգինալից 19 October 2013-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  274. ↑ Islamic Culture. Cambridge Companions to Religion. AuthorHouse. 2010. էջ 15. ISBN 978-1-4918-2344-6. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  275. ↑ Kecia Ali (2014). The Lives of Muhammad. Harvard UP. էջ 48. ISBN 978-0-674-74448-6. Արխիվացված է օրիգինալից 4 September 2015-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  276. ↑ Ian Almond, History of Islam in German Thought: From Leibniz to Nietzsche, Routledge (2009), p. 93
  277. ↑ Tolan, John. "The Prophet Muhammad: A Model of Monotheistic Reform for Nineteenth-Century Ashkenaz." Common Knowledge, vol. 24 no. 2, 2018, pp. 256-279
  278. ↑ Watt, Bell (1995) p. 18
  279. ↑ Watt (1974), p. 232
  280. ↑ Watt (1974), p. 17
  281. ↑ Watt, The Cambridge History of Islam, p. 37
  282. ↑ Lewis (1993), p. 45.
  283. ↑ Smith, P. (1999). A Concise Encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications. էջ 251. ISBN 978-1-85168-184-6.
  284. ↑ «A Bahá'í Approach to the Claim of Finality in Islam». bahai-library.com. Արխիվացված է օրիգինալից 19 June 2016-ին. Վերցված է 20 June 2016-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  285. ↑ 285,0 285,1
      The Jews [...] could not let pass unchallenged the way in which the Koran appropriated Biblical accounts and personages; for instance, its making Abraham an Arab and the founder of the Ka'bah at Mecca. The prophet, who looked upon every evident correction of his gospel as an attack upon his own reputation, brooked no contradiction, and unhesitatingly threw down the gauntlet to the Jews. Numerous passages in the Koran show how he gradually went from slight thrusts to malicious vituperations and brutal attacks on the customs and beliefs of the Jews. When they justified themselves by referring to the Bible, Mohammed, who had taken nothing therefrom at first hand, accused them of intentionally concealing its true meaning or of entirely misunderstanding it, and taunted them with being "asses who carry books" (sura lxii. 5). The increasing bitterness of this vituperation, which was similarly directed against the less numerous Arab Christians of Medina, indicated that in time Mohammed would not hesitate to proceed to actual hostilities. The outbreak of the latter was deferred by the fact that the hatred of the prophet was turned more forcibly in another direction, namely, against the Quraysh, whose earlier refusal of Islam and whose attitude toward the community appeared to him at Medina as a personal insult which constituted a sufficient cause for war.  
  286. ↑ Norman A. Stillman (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Jewish Publication Society. էջ 236. ISBN 978-0-8276-0198-7.
  287. ↑ Ibn Warraq, Defending the West: A Critique of Edward Said's Orientalism, p. 255.
  288. ↑ Andrew G. Bostom, The Legacy of Islamic Antisemitism: From Sacred Texts to Solemn History, p. 21.
  289. ↑ 289,0 289,1 289,2 289,3 289,4 289,5 289,6 Quinn, Frederick (2008). «The Prophet as Antichrist and Arab Lucifer (Early Times to 1600)». The Sum of All Heresies: The Image of Islam in Western Thought. New York: Oxford University Press. էջեր 17–54. ISBN 978-0-19-532563-8.
  290. ↑ 290,0 290,1 290,2 Goddard, Hugh (2000). «The First Age of Christian-Muslim Interaction (c. 830/215)». A History of Christian-Muslim Relations. Edinburgh: Edinburgh University Press. էջեր 34–41. ISBN 1-56663-340-0.
  291. ↑ 291,0 291,1 291,2 291,3 291,4 291,5 291,6 Curtis, Michael (2009). Orientalism and Islam: European Thinkers on Oriental Despotism in the Middle East and India. New York: Cambridge University Press. էջ 31. ISBN 978-0-521-76725-5.
  292. ↑ John of Damascus, De Haeresibus. See Migne, Patrologia Graeca, Vol. 94, 1864, cols 763–73. An English translation by the Reverend John W. Voorhis appeared in The Moslem World, October 1954, pp. 392–98.
  293. ↑ 293,0 293,1 Buhl, F.; Welch, A.T. (1993). "Muḥammad". Encyclopaedia of Islam. 7 (2nd ed.). Brill Publishers. pp. 360–376. 90-04-09419-9.
  294. ↑ 294,0 294,1 Cimino, Richard (December 2005). «"No God in Common": American Evangelical Discourse on Islam after 9/11». Review of Religious Research. 47 (2): 162–174. doi:10.2307/3512048. Վերցված է 26 September 2018-ին – via JSTOR.
  295. ↑ 295,0 295,1 Dobbins, Mike (13 April 2015). «The Critics of Islam Were Right: An Apology to Ayaan Hirsi Ali, Sam Harris, Bill Maher and Other So-Called Islamophobes». The Christian Post. Washington, D.C. Վերցված է 26 September 2017-ին.
  296. ↑ 296,0 296,1 Akyol, Mustafa (13 January 2015). «Islam's Problem With Blasphemy». The New York Times. Վերցված է 26 September 2017-ին.
  297. ↑ 297,0 297,1 Cornwell, Rupert (10 April 2015). «Ayaan Hirsi Ali: Islam's most devastating critic». The Independent. London. Վերցված է 26 September 2017-ին.
  298. ↑ 298,0 298,1 298,2 Ibn Warraq (2000). The Quest for the Historical Muhammad. Amherst, New York: Prometheus Books. ISBN 1-57392-787-2.
  299. ↑ Robert Spencer (author) (2006). The Truth About Muhammad. Washington, D.C.: Regnery Publishing. ISBN 978-1-59698-028-0. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)
  300. ↑ Gordon, Murray (1989). «The Attitude of Islam Toward Slavery». Slavery in the Arab World. New York: Rowman & Littlefield. էջեր 18–47. ISBN 0-941533-30-1.
  301. ↑ Willis, John Ralph, ed. (2013). Slaves and Slavery in Muslim Africa: Islam and the Ideology of Enslavement. Vol. 1. New York: Routledge. էջեր vii–xi, 3–26. ISBN 978-0-7146-3142-4.; Willis, John Ralph, ed. (1985). Slaves and Slavery in Muslim Africa: The Servile Estate. Vol. 2. New York: Routledge. էջեր vii–xi. ISBN 0-7146-3201-5.
  302. ↑ See also History of slavery in the Muslim world, Arab slave trade, Slavery in the Ottoman Empire, and Slavery in 21st-century Islamism.
  303. ↑ 303,0 303,1 303,2
      During the twenty-five years of his union with Ḥadijah Mohammed had no other wife; but scarcely two months had elapsed after her death (619) when he married Sauda, the widow of Sakran, who, with her husband, had become an early convert to Islam and who was one of the emigrants to Abyssinia. At about the same time Mohammed contracted an engagement with 'A'ishah, the six-year-old daughter of Abu Bakr, and married her shortly after his arrival at Medina. 'A'ishah was the only one of his wives who had not been previously married; and she remained his favorite to the end. [...] In his married life, as well as in his religious life, a change seems to have come over Mohammed after his removal to Medina. In the space of ten years he took twelve or thirteen wives and had several concubines: even the faithful were scandalized, and the prophet had to resort to alleged special revelations from God to justify his conduct. Such was the case when he wished to marry Zaynab, the wife of his adopted son Zayd.  
  304. ↑
      The messenger of God went out into the marketplace of Medina and had trenches dug in it; then he sent for them and had them beheaded in those trenches. They were brought out to him in groups. Among them were the enemy of God, Huyayy b. Akhtab, and Ka’b b. Asad, the head of the tribe. They numbered 600 or 700—the largest estimate says they were between 800 and 900. As they were being taken in groups to the Messenger of God, they said to Ka’b b. Asad, "Ka’b, what do you understand. Do you not see that the summoner does not discharge [anyone] and that those of you who are taken away do not come back? By God, it is death!" the affair continued until the Messenger of God had finished with them.  
  305. ↑ Sunan Abu Dawud, 14:2665
  306. ↑ Կաղապար:Hadith-usc
  307. ↑ Կաղապար:Hadith-usc
  308. ↑ Watt, W. Montgomery (1952-07-01). «The Condemnation of the Jews of Banu Qurayzah». The Muslim World. 42 (3): 160–171. doi:10.1111/j.1478-1913.1952.tb02149.x. ISSN 1478-1913.
  309. ↑ Rahman al-Mubarakpuri, Saifur (2005), The Sealed Nectar, Darussalam Publications, էջեր 201–205, «They [the Jews killed] numbered 600 or 700—the largest estimate says they were between 800 and 900.»
  310. ↑ Denise Spellberg (1996), Politics, Gender, and the Islamic Past: The Legacy of 'A'isha Bint Abi Bakr, Columbia University Press, 978-0-231-07999-0, pp. 39–40.

Աղբյուրներ խմբագրել

  • William H. McNeill; Jerry H. Bentley; David Christian, eds. (2005). «Berkshire Encyclopedia of World History». Berkshire Encyclopedia of World History. Berkshire Publishing Group. ISBN 978-0-9743091-0-1.
  • Richard C. Martin; Said Amir Arjomand; Marcia Hermansen; Abdulkader Tayob; Rochelle Davis; John Obert Voll, eds. (2003). «Encyclopedia of Islam and the Muslim World: M-Z, Index. Volume 2». Encyclopedia of Islam & the Muslim World. MacMillan Reference Books. ISBN 978-0-02-865603-8.
  • P.J. Bearman; Th. Bianquis; C.E. Bosworth; E. van Donzel; W.P. Heinrichs (eds.). Encyclopaedia of Islam Online. Brill Academic Publishers. ISSN 1573-3912. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  • Lindsay Jones, ed. (2005). Encyclopedia of Religion (2nd ed.). MacMillan Reference Books. ISBN 978-0-02-865733-2. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  • Jane Dammen McAuliffe, ed. (2005). «Encyclopaedia of the Qurʼān». Encyclopedia of the Qur'an. Brill Academic Publishers. ISBN 978-90-04-12356-4.
  • «Encyclopedia of World History». Encyclopedia of World History. Oxford University Press. 1998. ISBN 978-0-19-860223-1.
  • The New Encyclopædia Britannica (Rev ed.). Encyclopædia Britannica, Incorporated. 2005. ISBN 978-1-59339-236-9. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)

Գրականություն խմբագրել

[[Կատեգորիա:Իսլամ]] [[Կատեգորիա:Իսլամի պատմություն]] [[Կատեգորիա:Մուհամմադ մարգարե]] [[Կատեգորիա:Իսլամի հոսքեր]] [[Կատեգորիա:Սուննի իսլամ]] [[Կատեգորիա:Շիա իսլամ]] [[Կատեգորիա:7-րդ դարի արաբներ]] [[Կատեգորիա:6-րդ դարի արաբներ]] [[Կատեգորիա:632 մահեր]] [[Կատեգորիա:Կրոնի հիմնադիրներ]]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Ան_Խաչատրյան/Ավազարկղ&oldid=8799209» էջից