Ձիու ազգանունը (պատմվածք)

Ձիու ազգանունը; ռուս.՝ Лошадиная фамилия
	Կուկրինիքսներ. «Ձիու ազգանունը» պատմվածքի նկարազարդում, 1954
Տեսակ	պատմվածք
Ժանր	պատմվածք
Հեղինակ	Անտոն Չեխով
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Բնագիր լեզու	ռուսերեն
Գրվել է	1885
Հրատարակվել է	հուլիսի 7 (19), 1885
Թարգմանիչ	Համբարձում Մազմանյան
Հայերեն հրատ.	1948

«Ձիու ազգանունը» (ռուս.՝ Лошади́ная фами́лия), Անտոն Չեխովի պատմվածքը, որն առաջին անգամ հրատարկվել է 1885 թվականի հուլիսի 7-ին «Պետերբուրգյան թերթի» («Петербургская газета») № 183-ի «Թռչող գրառումներ» բաժնում՝ «Տեսարան» ենթավերնագրով^[1]։

Գրված է անեկդոտային պատմվածքի ձևով (բացակայում են նկարագրությունը և դատողությունը, երկխոսությունները կատարում են վճռական դեր)^[2]։

Դիպաշար խմբագրել

Պաշտոնաթող գեներալ-մայոր Բուլդեևի ատամները ցավում էին։ Գործակատար Իվան Եվսեիչը խորհուրդ է տալիս նրան դիմել հեքիմի, որը կարողանում էր կախարդությամբ բուժել այդպիսի ցավը (ընդ որում հեռակա՝ հեռագրի միջոցով)։ Սակայն հեռագիր ուղարկելիս Իվան Եվսեիչը մոռանում է այդ հեքիմ-կախարդի ազգանունը, նա միայն հիշում է, որ դա «մի տեսակ ձիու ազգանուն էր»։ Գեներալի ընտանիքը սկսում է տարբեր ազգանուններ թվել, օրինակ՝ Լոշադկին, Կոբիլկին, Կորեննիկով, Պրիստյաժկին, Կոպիտին, Ժերեբովսկի, Մերինով և այլն։ Առավոտյան, ցավին չդիմանալով, գեներալ-մայորը բժիշկ է կանչում՝ ատամը հեռացնելու։ Միայն երբ բժիշկը մոտենում է գործակատարին և հարցնում իր ձիու համար վարսակ գնելու մասին, Իվան Եվսեիչը հիշում է այդ «ձիու ազգանունը»՝ Օվսով^{[Ն 1]}^[3]^[4]։

Դիպաշարի հիմք խմբագրել

Ե. Սախարովան (Մարկովա) ճանաչում էր Չեխովին 1884 թվականից, հիշատակում է, որ կարդացել է պատմվածքի սևագրային տարբերակը, որտեղ ազգանունը «թռչնի» էր. «Այնքան սովորական հասարակ ազգանուն, որ լեզուն էլ չի պտտվում, ախ պարոն, թռչուն էլ կա այդպիսի, թռչնի ազգանուն է»։ Նրա զրուցակիցն սկսում է թվարկել բոլոր թռչուններին. «Սոկոլով, Վորոբյով, Պետուխով, Սինիցին, Չիժով...», «Չէ, չէ, դա չէ, դա չէ, և վերջապես հիշում է. «Վերբիցկի, Վերբիցկի, վերջապես հիշեցի», «Կներեք, բայց ասացիր՝ թռչնի ազգանուն», «Դե հա, ախր թռչունը ուռենու ճյուղին է նստում»^{[Ն 2]}^[5]։ Այս սյուժեին համապատասխանում է Ն. Անդրեևի «հեքիաթային սյուժեների տեղեկատուի» № 2081 սյուժեն^[1]^[6]։ Այս սյուժեով (թռչնի և ճյուղի մասին) ուկրաիներեն անեկդոտը ներառված է «Աֆանասևի հեքիաթների» 3-րդ հատորում։

Գրողը Վլադիմիր Բոգորազը (հայտնի է Ն. Տան կեղծանվամբ) հիշում է մեկ այլ պատմությունը, որը հավանաբար պատմվածքի մեկ այլ նախատիպ է. «Ձիու ազգանունը» Տագանրոգի անեկդոտ է, թեպետ փոփոխված։ Տագանրոգի շրջանում եղել են երկու բնակիչներ, բավականին ունևոր և երևելի՝ Ժերեբցով և Կոբիլին։ Նրանք ինչ-որ կերպ միաժամանակ գնացել են նույն հյուրանոցը, և նրանց արձանագրվել է տախտակի վրա իրար կողքի՝ առանձնահատուկ խոշոր տառերով։ Ես հիշում եմ, որ բոլորը ծիծաղում էին դրա վրա Տագանրոգում»^[1]^[7]։

Կերպարներ խմբագրել

Գեներալ-մայոր Բուլդեև։ Ատամի ցավը նրան վերածում է կատակերգական կերպարի, ինչն ընդգծում է ազգանունը, որը համահունչ է балда՝ «տխմար» բառ հետ։ «Ատամնացավ բուժելը» անվանում է դատարկ բան ու խաբեբայություն, սակայն տանջվում է ցավից, պարտադրում, որ գործակատարը հիշի «ձիու ազգանունը», հրաժարվում է ատամը հանելուց, սակայն հետո ինքն է մարդ ուղարկում բժշկի հետևից^[2]։ Եժի Ֆարինոն, հետևելով հոգեվերլուծության ավանդույթներին, ատամի հեռացնելու պատմության մեջ տեսնում է կրտման փոխաբերություն^[4]։
Հեքիմ։ Բացակայող կերպար։ Եվսեիչը նկարագրում է նրան հետևյալ կերպ. «աքցիզային չինովնիկ Յակով Վասիլիչ։ Հաջողությամբ կախարդում էր ատամները։ ...Նրան այդպիսի զորություն է տրված։ ...ապրում է Սարատովում, զոքանչի մոտ։ ...Շատ է սիրում արաղ խմել, ապրում է ոչ թե իր կնոջ, այլ մի գերմանուհու հետ, լավ հայհոյել գիտե, բայց կարելի է ասել, հրաշագործ պարոն է»։ Ֆարինոն կարծում է, որ այն իր տեսակի մեր խթոնյան միջնորդի դեր է խաղում ողջ և մեռյալ աշխարհների միջև, դա է պատճառներից մեկը, որ ազգանունը ձիու է (ձին փոխադրող է), այլ ոչ թե օրինակ թռչնի^[4]։
Գործակատար Իվան Եվսեիչ։ Նրա հայրանունը համահունչ է հեքիմի մոռացված ազգանվան հետ, ինչը կապ ունի որպես իր տեսակի մեջ նրա ներկայացուցչի դերի հետ^[4]։
Բժիշկ։ Պատմվածքում որևէ կերպ չի նկարագրվում (բացի այն, որ գնաց տուն ձիեր լծած կառքով)։ Հանդիսանում է հանելուկային հեքիմի հակոտնյան, նրան «փոխարինողն» է, քանի որ հենց Եվսեիչը, փորձելով հիշել «ձիու ազգանունը» և ցավի մասին մտածող, տանջվող գեներալին համոզում է բժշկի դիմել։ Եժի Ֆարինոն վերոնշյալում տեսնում է միֆական յուրօրինակ պոետիկայի բախում, Չեխովի պատմվածքի միստիկ աստառը^[4]։
Գեներալի կինը։

Թևավոր արտահայտություն և հոգեբանական ֆենոմեն խմբագրել

Պատմվածքի վերնագիրը դարձել է թևավոր արտահայտություն, օգտագործվում է, երբ ինչ-որ բան (անուն, ազգանուն, անվանում և այլն) «լեզվի ծայրին է», սակայն հիշել չի ստացվում^[3]։

Այս երևույթը նկարագրել է բրիտանացի հոգեբան Վիլյամ Ջեյմսը՝ կոչելով «լեզվի ծայրին» (անգլ.՝ tip of the tongue)։ Ֆենոմենի ուսումնասիրողներից մեկը՝ Բենեթ Շվարցը, պատկերազարդել է այդ երևույթը Չեխովի պատմվածքի օրինակով^[8]։ Խարկովի ազգային համալսարանի աշխատակից Պ. Գոպիչը կառուցել է արհեստական նեյրոնային ցանցի մոդել և վերլուծել պատմվածքի դեպքը հոգելեզվաբանության տեսանկյունից^[9]։

Տարբերակներ խմբագրել

Սկզբնական՝ թերթային տարբերակը տարբերվել է ավելի ուշ տարբերակից, որը Չեխովը պատրաստել է իր աշխատանքների ժողովածուի համար։ Նա գործակատարի խոսքերից հեռացրել է հասարակաբանությունները (օրինակ՝ «бывалыча» → «бывало», «сичас» → «сейчас», «кажнинная» → «каждая»…), ավելացրել է «ձիու» ազգանվան մի քանի այլ տարբերակներ, կրճատել է ազգանվան փնտրտուքի տեսարանը և «ձիանոց» բառից, տեքստից հանել տնային դաստիարակչուհու մտածած «Լոշադինչիկով» տարբերակը^[1]^[10]։

Թարգմանություններ խմբագրել

Հեղինակի կենդանության օրոք պատմվածքը թարգմանվել է լեհերեն, սերբախորվաթերեն և չեխերեն։

Անգլերեն հայտնի են պատմվածքի մի քանի թարգմանություններ՝

ամերիկուհի Մարիան Ֆելլը (անգլ.՝ Marian Fell) A horsey name վերնագրով «Russian silhouettes; more stories of Russian life. New York, C. Scribner’s sons, 1915» ժողովածուի մեջ^[11]։
բրիտանուհի Հարվի Փիթչերը «Chekhov. The Comic Stories. London, 1998» ժողովածուում։ Պատմվածքում պահպանված է միայն մեկ «ձիու ազգանվան» ռուսերեն տառադարձում՝ Troikin, մնացած բոլոր ազգանունները մաքուր բրիտանական են՝ Cobb, Hunt, Hackney^[12]։

Հայտնի է նաև պատմվածքի էսպերանտո լեզվով թարգմանությունը^[13], որը հրատարակվել է 2004 թվականին «Ĉeriza ĝardeno» անթոլոգիայում^[14]։

Հայերեն թարգմանել է Համբարձում Մազմանյանը^[15]։

Նշումներ խմբագրել

↑ Ռուսերեն՝ օվյոս նշանակում է վարսակ։
↑ Ռուսերեն՝ վերբա նշանակում է ուռենի, ուռենու ճյուղ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 «Чехов А. П. Лошадиная фамилия. — С // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982. Т. 4. Рассказы, юморески, 1885—1886. — М.: Наука, 1976. — С. 58—61». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
↑ ^2,0 ^2,1 Ерёмина Ирина Алексеевна Анализ рассказа-анекдота А.П. Чехова «Лошадиная фамилия».
↑ ^3,0 ^3,1 Ձիու ազգանունը (պատմվածք)՝ հոդվածը Универсального дополнительного практического толкового словаря. И. Мостицкий. 2005–2012.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Ежи Фарыно. К невостребованной мифологемике «Лошадиной фамилии» Чехова // Pod redakcją Elżbiety Biernat i Tadeusza Bogdanowicza Literatura rosyjska przełomu XIX i XX wieku (ISBN 83-70-17-835-9). — Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999. — С. 28-38.
↑ «Воспоминания об А. П. Чехове». Рукопись — ЦГАЛИ, ф. 549, оп. 1, ед. хр. 352, лл. 14—14 об.)
↑ Н. П. Андреев. Указатель сказочных сюжетов, Л., 1929, № 2081
↑ Тан. На родине Чехова. — «Чеховский юбилейный сборник», М., 1910, стр. 486)
↑ Schwartz B. L. Tip-of-the-tongue States: Phenomenology, Mechanism, and Lexical Retrieval / Bennett L. Schwartz. — Psychology Press, 2001. — 192 p. — ISBN 978-0805834451
↑ Гопыч П. М. Трехэтапная количественная нейросетевая модель явления «на кончике языка» // Труды IX-й Международной конференции «Знание — диалог — решение» (KDS-2001). —Санкт-Петербург, 19—22 июня 2001. — С. 158-165.
↑ «Чехов А. П. Рассказы, юморески, 1885—1886: Варианты // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
↑ Anton Pavlovich Chekhov. A horsey name // Russian silhouettes; more stories of Russian life / tr. from the Russian by Marian Fell. — New York: C. Scribner's sons, 1915. — 318 p.
↑ Микоян, А.С. Взаимодействие языков и культур в переводе // Культура народов Причерноморья. — 2006. — Т. 2. — № 82. — С. 16-19.
↑ A. Ĉeĥov (trad. A. Korĵenkov). «Ĉevala familinomo» (էսպերանտո). esperanto.org/Ondo/. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
↑ «Anton Ĉeĥov en Esperanto» (էսպերանտո). esperanto.org/Ondo/. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
↑ Չեխով, Անտոն Պավլովիչ; Եսայան, Դորա Գարեգինի; Մկրտչյան, Լևոն (1987). Թոռունյան, Է Բ (ed.). Ընտիր երկեր =: Избранные произведения: Рассказы, повести, пьесы: Պատմվածքներ, վիպակներ, պիեսներ. Ռուս դասականների գրադարան. Երևան: Սովետական գրող.

Գրականություն խմբագրել

Жолковский А. К. Как сделан лошадиный мем Чехова // Летняя школа по русской литературе. — Петербургский институт иудаики, 2015. — Т. 11. — № 220-232.
Фарыно Е. К невостребованной мифологемике «Лошадиной фамилии» Чехова // Pod redakcją Elżbiety Biernat i Tadeusza Bogdanowicza Literatura rosyjska przełomu XIX i XX wieku. — Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999. — С. 28-38.

[3] Ռուսերեն՝ օվյոս նշանակում է վարսակ։

[6] Ռուսերեն՝ վերբա նշանակում է ուռենի, ուռենու ճյուղ։

[PSS-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 «Чехов А. П. Лошадиная фамилия. — С // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982. Т. 4. Рассказы, юморески, 1885—1886. — М.: Наука, 1976. — С. 58—61». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.

[1september-2] 2,0 ^2,1 Ерёмина Ирина Алексеевна Анализ рассказа-анекдота А.П. Чехова «Лошадиная фамилия».

[mostitsky-4] 3,0 ^3,1 Ձիու ազգանունը (պատմվածք)՝ հոդվածը Универсального дополнительного практического толкового словаря. И. Мостицкий. 2005–2012.

[Faryno-5] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Ежи Фарыно. К невостребованной мифологемике «Лошадиной фамилии» Чехова // Pod redakcją Elżbiety Biernat i Tadeusza Bogdanowicza Literatura rosyjska przełomu XIX i XX wieku (ISBN 83-70-17-835-9). — Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999. — С. 28-38.

[7] «Воспоминания об А. П. Чехове». Рукопись — ЦГАЛИ, ф. 549, оп. 1, ед. хр. 352, лл. 14—14 об.)

[8] Н. П. Андреев. Указатель сказочных сюжетов, Л., 1929, № 2081

[9] Тан. На родине Чехова. — «Чеховский юбилейный сборник», М., 1910, стр. 486)

[10] Schwartz B. L. Tip-of-the-tongue States: Phenomenology, Mechanism, and Lexical Retrieval / Bennett L. Schwartz. — Psychology Press, 2001. — 192 p. — ISBN 978-0805834451

[11] Гопыч П. М. Трехэтапная количественная нейросетевая модель явления «на кончике языка» // Труды IX-й Международной конференции «Знание — диалог — решение» (KDS-2001). —Санкт-Петербург, 19—22 июня 2001. — С. 158-165.

[12] «Чехов А. П. Рассказы, юморески, 1885—1886: Варианты // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.

[13] Anton Pavlovich Chekhov. A horsey name // Russian silhouettes; more stories of Russian life / tr. from the Russian by Marian Fell. — New York: C. Scribner's sons, 1915. — 318 p.

[14] Микоян, А.С. Взаимодействие языков и культур в переводе // Культура народов Причерноморья. — 2006. — Т. 2. — № 82. — С. 16-19.

[15] A. Ĉeĥov (trad. A. Korĵenkov). «Ĉevala familinomo» (էսպերանտո). esperanto.org/Ondo/. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին.

[16] «Anton Ĉeĥov en Esperanto» (էսպերանտո). esperanto.org/Ondo/. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 13-ին.

[17] Չեխով, Անտոն Պավլովիչ; Եսայան, Դորա Գարեգինի; Մկրտչյան, Լևոն (1987). Թոռունյան, Է Բ (ed.). Ընտիր երկեր =: Избранные произведения: Рассказы, повести, пьесы: Պատմվածքներ, վիպակներ, պիեսներ. Ռուս դասականների գրադարան. Երևան: Սովետական գրող.

[1]

[2]

[Ն 1]

[3]

[4]

[Ն 2]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]