Հրվանդան
Հրվանդան, ծովում, լճում, գետում սուր անկյունով ձգվող ցամաքամաս։ Կարող է կազմված լինել ինչպես հիմնաքարից, այնպես էլ ողողատից։
Կազմավորում խմբագրել
Հրվանդանները, որպես կանոն, իրենց գոյության համար պարտական են էրոզիայի գործընթացներին։ Հրվանդանի արտաքին տեսքի նախապայմանն առափնյա գծում ինչպես փափուկ, այնպես էլ կարծր ժայռերի առկայությունն է։ Փափուկ ապարները, օրինակ՝ ավազը, ալիքների ազդեցության տակ քայքայվում են շատ ավելի արագ, քան կարծրները։ Արդյունքում ձևավորվում է հրվանդան։
Երկրաբանություն և աշխարհագրություն խմբագրել
Հրվանդանների ձևավորումը, որպես կանոն, տեղի է ունենում առափնյա գծի խորդուբորդ հատվածներում, որտեղ փափուկ և կարծր ժայռերը հերթափոխով դասավորված են ճերմակ ալիքի ճակատին ուղղահայաց շարքերով։ Հրվանդանի տեսքը հանգեցնում է նրան, որ ալիքային էներգիայի մեծ մասը փոխանցվում է դրան։ Արդյունքում ալիքի էներգիան չի հասնում ափամերձ գիծ, այլ ազդում է հրվանդանի վրա, ինչը երբեմն առաջացնում է հրվանդանի ձևի փոփոխություն՝ վերածելով այն քարանձավի կամ բնական կամարի։
Հայտնի հրվանդաններ խմբագրել
- Մատապան հրվանդան (Տենարոն հրվանդան) - Հունաստան (հիշատակվում է հին հունական լեգենդներում)
- Գելլես հրվանդան - Թուրքիա (Գալիպոլի թերակղզի)
- Բարեհուսո հրվանդան կամ Փոթորիկների հրվանդան - Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն
- Ագուլհաս հրվանդան (Ագուլյաս) (Cape Agulhas) - Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն (Աֆրիկայի ամենահարավային կետը)
- Սեյշաս հրվանդան - Բրազիլիա (Բրազիլիայի ամենաարևելյան հրվանդանը)
- Գվարդաֆույ հրվանդան - Սոմալի (Աֆրիկյան մայրցամաքի ամենաարևելյան հրվանդանը)
- Ռաս Հաֆուն հրվանդան կամ Էլեֆանտ (Փիղ) հրվանդան - Սոմալի (Սոմալիի ամենահյուսիսային կետը, Ադենի ծոցի սահմանը, կարծես պառկած փիղ է)
- Հոռն հրվանդան - Չիլի
- Դեժնյովի հրվանդան - Ռուսաստան
- Ուելսի արքայազնի հրվանդան - ԱՄՆ (Ալյասկա)
- Ֆինիսթեր հրվանդան - Իսպանիա
- Կանավերալի հրվանդան - ԱՄՆ (Ֆլորիդա)
Աշխարհագրական և պատմական իրադարձություններ, որոնք տեղի են ունենում հայտնի հրվանդաններում խմբագրել
| Հրվանդանի անվանումը | Հրվանդանի գտնվելու վայրը | Պատմական ամսաթիվ | Իրադարձություն | Ծանոթագրություն |
|---|---|---|---|---|
| Մարոկի հրվանդան (Թարիֆա հրվանդան ) | Մայրցամաքային Եվրոպայի ամենահարավային կետը։ Գտնվում է Իսպանիայի Կադիս նահանգի Տարիֆա քաղաքի ծայրամասում։ Տեխնիկապես գտնվում է նախկին Լաս Պալոմաս կղզու հարավ-արևմտյան մասում, որը կապված է մայրցամաքի հետ երթևեկելի ճանապարհով։ Հրվանդանի հարավային ծայրը գտնվում է հյուսիսային լայնության գրեթե 36 աստիճանի վրա։ Հրվանդանը գտնվում է Ջիբրալթարի նեղուցի ամենանեղ կետում։ Աֆրիկյան ափը գտնվում է 14 կմ հեռավորության վրա։ | 710 թվական | 710 թվականին արաբ հրամանատար Թարիֆը (այստեղից էլ՝ քաղաքի անվանումը և հրվանդանի անվանումներից մեկը) 500 հոգանոց բանակով իջավ Մարրոկի հրվանդան և կողոպտեց բնակչությանը, այնուհետև հարուստ ավարով, հիմնականում կանանցով, վերադարձավ Հյուսիսային Աֆրիկա։ Թարիֆի արշավանքը պատճառներից մեկն էր Թարիք իբն Զիյադի հաջորդ տարում վայրէջքի և այնուհետև Անդալուսիայի արաբական նվաճման համար։ | Լաս Պալոմաս կղզին ամբողջությամբ գրավված է զորամասի կողմից, հանրային մուտքը դեպի Մարոկի հրվանդան փակ է։ Հրվանդանի վրա փարոս կա, որը կառուցվել է այնտեղ 1826 թվականին։ |
| Բուժդուր հրվանդան, Կաբո Բոջադոր, Բոջադոր, Բոգադոր (ֆր.՝ Boujdour, իսպ.՝ Cabo Bojador, արաբ․՝ رأس بوجادور) | Գտնվում է Էլ Այուն քաղաքից 170 կմ հարավ-արևմուտք (Մարոկկո), Ատլանտյան օվկիանոսի ափին։ | 1434 թվական | Պորտուգալացի ծովագնաց Գիլ Էանեսը առաջին եվրոպացի նավաստին էր, ով նավարկեց Բոջադոր հրվանդանի շուրջը 1434 թվականին։ Մինչ այս հրվանդանն անհաղթահարելի էր համարվում հյուսիսարևելյան ուժեղ քամիների պատճառով։ Բայց սնահավատությունները նավաստիների համար ավելի վատ էին, քան քամիները. դարեր շարունակ ենթադրվում էր, որ նավարկությունն անհնար է այս հրվանդանից այն կողմ, քանի որ ծովը լցված էր հրեշներով, և նավերի կեղծիքները հրդեհվում էին։ Այս համոզմունքը ոչնչացվեց Գիլ Էանեշի ուղերձով, ով շրջապատեց Բոջադոր հրվանդանը և արդեն Գվինեայից հայտնեց, որ «այստեղ նավարկելը նույնքան հեշտ է, որքան տանը…»: | 1434 թվականից սկսած պորտուգալական և եվրոպական այլ նավերի համար նոր ուղի բացվեց դեպի հարավային Աֆրիկա, իսկ ավելի ուշ՝ դեպի Հնդկաստան։ Ծովային փոխադրումների ակտիվացման կապակցությամբ հրվանդանի վրա հայտնվել է նավահանգստային բնակավայր (այսօր Բոջադոր քաղաքը)։ Քաղաքն անվանվել է հրվանդանի պատվին, որի վրա գտնվում է։ Բոջադոր բառն առաջացել է արաբերեն «Աբու Խաթար» բառից, որը բառացի նշանակում է «վտանգի հայր»։ Բուժդուրը անվան ֆրանսերեն տարբերակն է։ |
| Պալմաս հրվանդան(անգլ.՝ Cape Palmas) | Լիբերիայի հարավ-արևելյան ափին հրվանդան, Կոտ դ'Իվուարի Հանրապետության հետ սահմանի մոտ։ Գվինեական ծոցի արևմտյան սահմանն է։ | 1458 թվական | Հրվանդանը հայտնաբերվել է 1458 թվականին Էնրիկե Նավիգատորի կապիտաններից մեկի՝ Դիոգո Գոմեսի պորտուգալական արշավախմբի կողմից։ Պորտուգալացիները նրան տվել են «Cabo das Palmas» (այսինքն՝ «Արմավենիների հրվանդան» անունը), քանի որ այդ ծառերը առատորեն աճել են մոտակայքում։ | Այն փոքրիկ ժայռոտ թերակղզի է, որը մայրցամաքի հետ կապված է ավազոտ եզերքներով։ Մոտակայքում օվկիանոս են թափվում Հոֆման և Կավալի գետերը։ |
| Բարեհուսո հրվանդան կամ Փոթորիկների հրվանդան | Գտնվում է Հարավային Աֆրիկայում՝ Քեյփ թերակղզում, Քեյփթաունից հարավ։ | 1488 թվական | 1488 թվականին պորտուգալացի ծովագնաց Բարդուղիմեոս Դիաշը հայտնաբերել է Բարի Հույսի հրվանդանը և անվանել Փոթորիկների հրվանդան։ Սակայն Պորտուգալիայի թագավոր Խուան II-ը վերանվանեց հրվանդանը՝ արդարացիորեն հույս ունենալով, որ այժմ կբացվի ծովային ճանապարհ դեպի Հնդկաստան։ | Դա Աֆրիկայի ամենածայրահեղ հարավարևմտյան կետն է, ինչը հաստատում է հրվանդանի դիմացի տեղում տեղադրված ճշգրիտ կոորդինատներով արձանագրությունը։ |
| Բարեհուսո հրվանդան(աֆրիկաանս՝ Kaap die Goeie Hoop, անգլ.՝ Cape of Good Hope) | Գտնվում է Հարավային Աֆրիկայում՝ Քեյփ թերակղզում, Քեյփթաունից հարավ։ | 1497 թվական | 1497 թվականին Վասկո դա Գաման շրջեց Բարի Հույսի հրվանդանը և ծովային ճանապարհ բացեց դեպի հնդկական ափ։ Այսպիսով, Խուան թագավորի «Բարի հույսը» արդարացավ, և նրա հայտնի անունը դարեր շարունակ կպցվեց հրվանդանին։ | Հրվանդանը Աֆրիկայի ամենածայրահեղ հարավարևմտյան կետն է, ինչը հաստատում է հրվանդանի դիմացի տեղում տեղադրված ճշգրիտ կոորդինատներով արձանագրությունը։ |
| Կաբու Բրանկու հրվանդան
(պորտ.՝ Cabo Branco — «белый мыс») |
Հրվանդան Բրազիլիայում, Ժոաո Պեսոա քաղաքից 8 կմ հյուսիս-արևելք։ | 1500 թվական | Այն հայտնաբերվել է իսպանացի ծովագնաց Դիեգո Լեպեի կողմից 1500 թվականին և կոչվել Սուրբ Օգոստինոսի անունով՝ Սան Ագուստին։ | Հրվանդանի ժայռերի վրա կա փարոս, որի վրա կա մայրցամաքի ամենաարևելյան կետի նշանը, բայց հստակորեն հաստատված է, որ ծայրահեղ կետը մոտակա Սեքսաս հրվանդանն է։ |
| Մեսուրադո հրվանդան (անգլ.՝ cape Mesurado) կամ Մոնսերադո հրվանդան (անգլ.՝ cape Monserrado) | Լիբերիայի ափի դուրս ցցված հատվածը Սենտ Պողոս գետի գետաբերանից հարավ։ | 1560-ականներ | 1560-ականներին պորտուգալացի նավաստիների կողմից կոչվել է Մեսուրադո հրվանդան[1]։ | Հետագայում հրվանդանի վրա էր գտնվում Լիբերիայի մայրաքաղաք Մոնրովիա քաղաքը։ |
| Ֆրոուորդ հրվանդան (իսպ.՝ Cabo Froward) | Հրվանդան Մագելանի նեղուցի ափին, Բրունսվիկ թերակղզում, Պունտա Արենասից մոտ 100 կմ հարավ՝ Հարավային Ամերիկայի ամենահարավային մայրցամաքային կետը։ | 1587 թվական | Այս անվանումը ստացել է 1587 թվականի հունվարին անգլիացի ծովահեն Տ. Քավենդիշի կողմից՝ անցնելու դժվարին պայմանների և անբարենպաստ կլիմայի պատճառով։ | Անգլերենից թարգմանված «Froward» նշանակում է «ինքնակամ, հակառակ գործող, անբարենպաստ»։ |
| Հոռն հրվանդան (հոլ.՝ Kaap Hoorn, իսպ.՝ Cabo de Hornos) | Հրո երկիր կղզեխմբի ծայրագույն հարավային կետը գտնվում է Հորն կղզում, որը ողողված է Դրեյք նեղուցի ջրերով։ | 1616 թվական | Հայտնաբերվել է 1616 թվականին հոլանդացի ծովագնացներ Յակոբ Լեմերի և Վ.Շաուտենի կողմից։ Անվանվել է Շաուտենի հայրենի Հորնի անունով։ | Հորն հրվանդանից հյուսիս ընկած է կղզու տարածքը` ամենահեռավոր երկիրը, որին հասել և բնակեցվել է պարզունակ մարդը, որպես կենսաբանական տեսակ, Երկրի վրա իր բնակավայրում։ Հորն հրվանդանը Հարավային Ամերիկայի ամենահարավային կետը չէ որպես մայրցամաք։ Հորն հրվանդանից մոտ 100 կմ հարավ-արևմուտք գտնվում է Դիեգո Ռամիրեսի փոքր կղզիների խումբը, որը մայրցամաքի ամենահարավային կետն է։ |
| Բիչի-Հեդ հրվանդան (անգլ.՝ Beachy Head) | Հրվանդան Մեծ Բրիտանիայի հարավային ափին։ | 1653 թվական | Առաջին անգլո-հոլանդական պատերազմի ժամանակ Բիչի Հեդի մոտ տեղի ունեցավ հայտնի Պորտլենդի ճակատամարտը կամ Երեքօրյա ճակատամարտը։ | Սա կավիճ ժայռ է Արևելյան Սասեքսում՝ Իսթբուրնի մոտակայքում, իր մեծ երկարությամբ՝ գրեթե թափանցիկ։ Բարձրությունը հասնում է 162 մ-ի, այն Մեծ Բրիտանիայի ամենաբարձր կավիճ քարն է։ |
| Բիչի-Հեդ հրվանդան(անգլ.՝ Beachy Head) | Հրվանդան Մեծ Բրիտանիայի հարավային ափին։ | 1690 թվական | Հրվանդանը հայտնի է նաև 1690 թվականի ծովային ճակատամարտով, որը տեղի ունեցավ հրվանդանի մոտ և հայտնի դարձավ որպես Բիչի գլխի ճակատամարտ։ | Սա կավիճ ժայռ է Արևելյան Սասեքսում՝ Իսթբուրնի մոտակայքում, իր մեծ երկարությամբ՝ գրեթե թափանցիկ։ Բարձրությունը հասնում է 162 մ-ի, այն Մեծ Բրիտանիայի ամենաբարձր կավիճ քարն է։ |
| Ֆինիսթեր հրվանդան(անգլ.՝ Cape Finisterre, իսպ.՝ Cabo Finisterre, գալ.՝ Cabo Fisterra) | Հրվանդան Իսպանիայում Ատլանտյան օվկիանոսի ափին։ Շատերը Ֆինիսթեր հրվանդան համարում են Իսպանիայի ամենաարևմտյան կետը, սակայն հրվանդանի շրջակայքում կա ավելի արևմտյան կետ։ | 1747 թվական | 1747 թվականին Ավստրիական իրավահաջորդության պատերազմի ժամանակ հրվանդանի ափերի մոտ երկու ռազմածովային ճակատամարտ է տեղի ունեցել։ | Հրվանդանի անունը գալիս է լատիներեն Finisterrae-ից, որը նշանակում է «երկրի վերջ»։ |
| Բայրոն հրվանդան (անգլ.՝ Cape Byron) | Ավստրալիա մայրցամաքի ամենաարևելյան կետը։ | Մայիսի 15, 1770 թվական | Անվանվել է Ջեյմս Կուկի կողմից, ով նավարկել է հրվանդանի կողքով 1770 թվականի մայիսի 15-ին՝ ի պատիվ Ջոն Բայրոնի, ով շրջել է աշխարհը HMS Dolphin (1751) նավով 1764-1766 թվականներին։ | - |
| Սպարտել հրվանդան (իսպ.՝ Espartel, արաբ․՝ رأس سبارتيل) | Հրվանդան Մարոկկոյում, որը գտնվում է Ջիբրալթարի նեղուցի մուտքի մոտ՝ Տանժեր քաղաքից մոտ 10 կմ հեռավորության վրա։ | 1782 թվականի հոկտեմբեր | Միջերկրական ծովի և Ատլանտյան օվկիանոսի միացման կետում իր դիրքի շնորհիվ հրվանդանի շրջակայքը ռազմավարական նշանակություն ուներ։ 1782 թվականի հոկտեմբերին, ամերիկյան հեղափոխական պատերազմի ժամանակ, ճակատամարտ տեղի ունեցավ անգլիացիների և իսպանացիների միջև։ | Հրվանդանից ոչ հեռու գտնվում էր Սպարտել կղզին, որը խորտակվել էր մոտ 12 հազար տարի առաջ։ Որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ կղզին եղել է լեգենդար Ատլանտիդան։ |
| Ադարե հրվանդան | Գտնվում է Արևելյան Անտարկտիդայի Վիկտորիա լանդիայի ծայր հյուսիս-արևելքում։ Պայմանականորեն բաժանում է Ռոս ծովը Հարավային օվկիանոսից։ | 1841 թվականի հունվար | Բրիտանացի Ջեյմս Ռոսը հայտնաբերեց Ադարե հրվանդանը 1841 թվականի հունվարին և այն անվանեց իր ընկերոջ՝ Վիկոնտ Ադաիրի պատվին, ով Իռլանդիայի Ադար քաղաքից էր։ | Տե՛ս 1895 թվական։ |
| Ֆինիսթեր հրվանդան (անգլ.՝ Cape Finisterre, իսպ.՝ Cabo Finisterre, գալ.՝ Cabo Fisterra) | Հրվանդան Իսպանիայում Ատլանտյան օվկիանոսի ափին։ Շատերը Ֆինիսթեր հրվանդան համարում են Իսպանիայի ամենաարևմտյան կետը, սակայն հրվանդանի շրջակայքում կա ավելի արևմտյան կետ։ | Սեպտեմբերի 6-ի լույս 7-ի գիշերը 1870 թվական | 1870 թվականի սեպտեմբերի 6-ի լույս 7-ի գիշերը հրվանդանից 20 մղոն հեռավորության վրա, բրիտանական ռազմանավ Captain-ը շրջվեց և խորտակվեց; դրանից փախած նավաստիները վայրէջք կատարեցին Ֆինիսթերում։ | Տե՛ս Ֆինիսթեր հրվանդան-1990 թվական։ |
| Ադարե հրվանդան | Գտնվում է Արևելյան Անտարկտիդայի Վիկտորիա լանդիայի ծայր հյուսիս-արևելքում։ Պայմանականորեն բաժանում է Ռոս ծովը Հարավային օվկիանոսից։ | 1895 թվական | Ադարե հրվանդան կարևոր դեր է խաղացել որպես վայրէջք և ձմեռելու վայր Անտարկտիդայի առաջին հետազոտողների համար։ | - |
| Հելլես հրվանդան | Ժայռոտ հրվանդան Գալիպոլի թերակղզու հարավ-արևմտյան ծայրին։ | 1915 թվական | Հելլես հրվանդանը 1915 թվականին Առաջին համաշխարհային պատերազմի Դարդանելի գործողության ժամանակ օսմանյան և բրիտանական ուժերի միջև կատաղի կռիվների թատերաբեմ էր։ | Ներկայումս հրվանդանում կան այս մարտերի ժամանակ զոհված զինվորների ու սպաների հուշահամալիրներ և զինվորական գերեզմաններ։ |
| Սպարտել հրվանդան (իսպ.՝ Espartel, արաբ․՝ رأس سبارتيل) | Հրվանդան Մարոկկոյում, որը գտնվում է Ջիբրալթարի նեղուցի մուտքի մոտ՝ Տանժեր քաղաքից մոտ 10 կմ հեռավորության վրա։ | 1936 թվական | Միջերկրական ծովի և Ատլանտյան օվկիանոսի միացման կետում իր դիրքի շնորհիվ հրվանդանի շրջակայքը ռազմավարական նշանակություն ուներ։ Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմի տարիներին հրվանդանի մոտ տեղի ունեցավ ծովային ճակատամարտ, որի արդյունքում հանվեց Ջիբրալթարի նեղուցի շրջափակումը հանրապետական Իսպանիայի կողմից։ | Հրվանդանից դեպի հարավ ձգվում է աշխարհի ամենաերկար լողափային գծերից մեկը (47 կմ), որը ողողված է օվկիանոսի մաքուր ջրերով։ |
| Ֆրոուորդ հրվանդան (իսպ.՝ Cabo Froward) | Հրվանդան Մագելանի նեղուցի ափին, Բրունսվիկ թերակղզում, Պունտա Արենասից մոտ 100 կմ հարավ՝ Հարավային Ամերիկայի ամենահարավային մայրցամաքային կետը։ | 1987 թվական | 1987 թվականին Հռոմի Պապ Հովհաննես Պողոս II-ի Չիլիում կատարած այցի պատվին հրվանդանի վրա կառուցվել է Cruz de los Mares մեծ մետաղական խաչ։ Հրվանդանի վրա խաչ տեղադրելու ծրագրեր գոյություն ունեն 1913 թվականից։ | - |
| Ֆինիսթեր հրվանդան(անգլ.՝ Cape Finisterre, իսպ.՝ Cabo Finisterre, галис. գալ.՝ Cabo Fisterra) | Հրվանդան Իսպանիայում Ատլանտյան օվկիանոսի ափին։ Շատերը Ֆինիսթեր հրվանդան համարում են Իսպանիայի ամենաարևմտյան կետը, սակայն հրվանդանի շրջակայքում կա ավելի արևմտյան կետ։ | 1990 թվական | 1990 թվականին հրվանդանի վրա կանգնեցվել է զոհված նավաստիների «Կապտեն» հուշարձանը։ | Հրվանդանի ամենաբարձր կետը Մոնտե Ֆաչոն է՝ 238 մետր բարձրության վրա, որի վրա գտնվում է փարոսը։ |
Ծանոթագրություններ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հրվանդան» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 633)։ 
|