Հունական գործողություն

Հունական գործողություն, հայտնի է նաև որպես «Մարիտա» գործողություն (գերմ.՝ Unternehmen Marita) (1941 թվականի ապրիլի 6-ապրիլի 30), Նացիստական Գերմանիայի ներխուժումը Հունաստան 1941 թվականի ապրիլին։ Հունական գործողությունը հաջորդել է նախորդ անհաջող իտալական արշավանքին, որը հայտնի էր որպես իտալա-հունական պատերազմ: Այն, որպես կանոն, բաժանվում է Կրետեի ճակատամարտից, որը տեղի է ունեցել մայրցամաքային Հունաստանի ճնշումից հետո։ Երկու գործողություններն էլ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Գերմանիայի Բալկանյան արշավի մի մասն էին:

Հունական գործողություն
Թվական	ապրիլ 1941
Մասն է	Balkans Campaign? և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
Վայր	Հունաստանի թագավորություն
Հակառակորդներ
Հրամանատարներ
Կողմերի ուժեր
Ռազմական կորուստներ
Ընդհանուր կորուստներ

Գերմանիայի ներխուժման սկզբում Հունաստանն արդեն պատերազմի մեջ էր Իտալիայի հետ, որը հաջորդել է իտալական ներխուժմանը 1940 թվականի հոկտեմբերի 28-ին: Հունաստանը հաջողությամբ հետ է մղել իտալական բանակի առաջին առաջխաղացումները։ Ապրիլի 6-ին հունական բանակի մեծ մասը գտնվում էր Ալբանիայի տարածքում, որտեղից իտալացիները փորձել են ներթափանցել Հունաստան։ Գերմանական զորքերը ներխուժել են Բուլղարիա՝ դրանով իսկ ստեղծելով երկրորդ ճակատ։ Հունաստանն այդ պահին արդեն հասցրել էր փոքր ուժեղացում ստանալ Բրիտանական կայսրությունից, սակայն գերմանական ներխուժման սկսվելուց հետո բրիտանացիներն այլևս օգնություն չեն ցուցաբերել։ Իտալական և գերմանական զորքերը թվայնորեն զգալիորեն գերազանցում էին պաշտպանվող հունական բանակին, և նրանց տեխնիկական գերազանցությունը ճնշող էր, հատկապես ավիացիայում: Մետաքսասի հունական պաշտպանական գիծը դիմացել է գերմանացիների առաջին հարձակմանը, բայց գերմանացիների կողմից շրջանցվել է Հարավսլավիայի տարածքով: Այնուհետև գերմանական զորքերը եզրից շրջելանցել են Ալբանիայի սահմանին գտնվող հունական ուժերին՝ ստիպելով նրանց հանձնվել։ Բրիտանական զորքերը մարտավարական նահանջի են դիմել։ Ապրիլի 27-ին գերմանական բանակը հասել է Աթենք և ապրիլի 30-ին՝ Հունաստանի հարավային ափ՝ գրավելով մոտ 7000 բրիտանացի զինվորների և Բալկանյան արշավի այս փուլն ավարտելով լիակատար հաղթանակով: Մեկ ամիս անց Հունաստանի նվաճումն ավարտվել է Կրետեի գրավմամբ։ Հունաստանը գրավվել է Գերմանիայի, Իտալիայի և Բուլղարիայի զինված ուժերի կողմից։

Հիշելով պատերազմի ընթացքը իր ավարտին մոտ, երբ Գերմանիայի առաջիկա պարտությունն անխուսափելի է դարձել, Հիտլերը ավելի ու ավելի շատ է նշել Իտալիայի պարտությունը Հունաստան ներխուժելիս որպես իր հետագա աղետի պատճառ, քանի որ Բալկաններում իտալական բանակի փրկությունը երկուսուկես ամսով հետաձգել է գերմանական ներխուժումը ԽՍՀՄ։ Որպես Խորհրդային Միության տարածքում Գերմանիայի խոշոր պարտության հիմնական պատճառ՝ այս բացատրությունն այնքան էլ ճիշտ չէ, սակայն այդ պարտությունը լուրջ հետևանքներ է ունեցել հյուսիսաֆրիկյան արշավի ընթացքում ռազմական գործողությունների համար։

Նախորդ իրադարձություններ

Հույն-իտալական պատերազմ

Հիմնական հոդված՝ Հույն-իտալական պատերազմ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկմամբ Իոաննիս Մետաքսասը, հույն գեներալ և Հունաստանի վարչապետ (իրականում բռնապետ) 1936 թվականից, ամեն կերպ ձգտում էր պահպանել չեզոքության դիրքը: Այնուամենայնիվ, Իտալիայի կողմից ճնշումը մեծանում էր, որի գագաթնակետը դարձել է 1940 թվականի օգոստոսի 15-ին իտալական «Դելֆինո» սուզանավի կողմից հունական «Էլլի» հածանավի վրա հարձակումը, որի արդյունքում վերջինս խորտակվել է։ Իտալիայի առաջնորդ Բենիտո Մուսոլինին դժգոհ էր, որ Ադոլֆ Հիտլերն իր հետ չի քննարկել ռազմական քաղաքականության հարցերը, և ցանկանում էր ինքնուրույն գրավել Հունաստանը, որին համարում էր թեթև հակառակորդ։ Հոկտեմբերի 28-ի գիշերը Իտալիայի դեսպան Էմանուելե Գրացցին Մետաքսասին երեք ժամանոց վերջնագիր է ներկայացրել՝ պահանջելով, որ իտալական զորքերը կարողանան ազատորեն գրավել Հունաստանի տարածքում անորոշ «ռազմավարական օբյեկտները»։ Մետաքսասը մերժել է վերջնագիրը, սակայն մինչև դրա ժամկետի ավարտը իտալական զորքերը Ալբանիայի կողմից ներխուժել են Հունաստան։ Հունական և իտալական բանակների միջև առաջին ճակատամարտը տեղի է ունեցել Էլեա-Կալամասի օրոք, որի ընթացքում իտալացիները չեն կարողացել ճեղքել հույների պաշտպանական գիծը և ստիպված են եղել կանգ առնել։ Երեք շաբաթվա ընթացքում հունական բանակը հաջող հակագրոհ է անցկացրել, որի ընթացքում նրանք մտել են Ալբանիայի տարածք և գրավել մի շարք նշանակալի քաղաքներ, ինչպիսիք են Կորչան և Սարանդան։ Ոչ իտալական հրամանատարության փոփոխությունը, ոչ էլ զգալի ուժեղացման ժամանումը չեն բարելավել իտալական բանակի դիրքը։

Քաղաքական իրադրությունը 1940-1941 թվականներին

Դաշնակիցների գործողություններ

Իտալա-հունական պատերազմը սկսվելուն պես Անգլիան փորձել է Հունաստանին, Թուրքիային և Հարավսլավիային ներգրավել հակահիտլերյան կոալիցիային միանալու համար: Այնուամենայնիվ, այս ծրագրի իրականացումը բախվել է մեծ դժվարությունների: Թուրքիան հրաժարվում էր ոչ միայն հակահիտլերյան դաշինքին անդամակցելուց, այլև 1939 թվականի հոկտեմբերի 19-ի անգլո-ֆրանս-թուրքական պայմանագրով ստանձնած պարտավորությունների կատարումից։ 1940 թվականի հունվարի 13-25-ին Անկարայում տեղի ունեցած անգլո-թուրքական շտաբային բանակցությունները պարզվել է, որ Անգլիայի անպարդյունք փորձն է Թուրքիային ներգրավել Հունաստանին իրական օգնություն ցուցաբերելու գործում։ Հարավսլավիայի իշխող շրջանակները, չնայած ձեռնպահ էին մնում եռակի դաշնագրին միանալուց, չէին պատրաստվում ակտիվորեն դեմ արտահայտվել դրան:

Անգլիան նաև հույս ուներ, որ իրեն կհաջողվի ամրապնդվել Բալկաններում՝ օգտագործելով այդ շրջանում խորհրդային և գերմանական շահերի բախումը։ Բրիտանական կառավարությունը ծրագրեր էր կազմում այն փաստի համար, որ այս բախումը կարող է վերաճել զինված հակամարտության ԽՍՀՄ-ի և Երրորդ ռեյխի միջև և դրանով իսկ շեղել նացիստական ղեկավարության ուշադրությունը Բալկանյան թերակղզուց:

Բալկաններում Անգլիայի քաղաքականությունը հանդիպել է ԱՄՆ-ի աճող աջակցությանը: Հունվարի երկրորդ կեսին հատուկ առաքելությամբ Բալկաններ է մեկնել Ռուզվելտի անձնական ներկայացուցիչը՝ ամերիկյան հետախուզության ղեկավարներից մեկը՝ գնդապետ Դոնովանը։ Նա այցելել է Աթենք, Ստամբուլ, Սոֆիա և Բելգրադ՝ կոչ անելով բալկանյան պետությունների կառավարություններին վարել քաղաքականություն, որը ձեռնտու է ԱՄՆ-ին և Անգլիային։ Փետրվարին և մարտին ամերիկյան դիվանագիտությունը չի թուլացրել ճնշումը Բալկանյան երկրների, հատկապես Թուրքիայի և Հարավսլավիայի վրա՝ փորձելով հասնել իր գլխավոր նպատակին՝ թույլ չտալ Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների դիրքերի ամրապնդում։ Բալկանյան պետությունների կառավարություններին ուղարկվել են նոտաներ, հուշագրեր, նախագահի անձնական ուղերձներ և այլն: Այս բոլոր գործողությունները համակարգվել են անգլիական կառավարության հետ:

1941 թվականի փետրվարին Անգլիայի արտաքին գործերի նախարար Էնթոնի Էդենը և կայսերական գլխավոր շտաբի պետ Ջոն Դիլլը հատուկ առաքելությամբ մեկնել են Միջին Արևելք և Հունաստան։ Արևելյան Միջերկրական ծովի շրջանում անգլիական հրամանատարության հետ խորհրդակցելուց հետո նրանք ժամանել են Աթենք, որտեղ փետրվարի 22-ին Հունաստանի կառավարության հետ պայմանավորվել են այստեղ Բրիտանական էքսպեդիցիոն կորպուսի առաջիկա վայրէջքի մասին։ Այս համաձայնագիրը համապատասխանում էր բրիտանական պաշտպանության կոմիտեի ծրագրերին, որի գնահատմամբ Բալկաններն այն ժամանակ վճռորոշ նշանակություն էին ձեռք բերում։ Սակայն Հարավսլավիան իր կողմը գրավելու անգլիական դիվանագիտության փորձերը, այնուամենայնիվ, հաջողություն չեն ունեցել։

Առանցքի երկրների գործողությունները

Հունաստանի դեմ իտալական ագրեսիան, իսկ հետո Իտալիայի համար դրա անհաջող ելքը Բալկաններում նոր իրավիճակ են ստեղծել։ Այն առիթ է հանդիսացել Գերմանիայի համար ակտիվացնելու իր քաղաքականությունն այդ շրջանում։ Բացի այդ, Հիտլերը շտապել է օգտվել ստեղծված իրավիճակից, որպեսզի պարտված դաշնակցին օգնելու քողի տակ ավելի շուտ հենակետ ձեռք բերի Բալկաններում՝ այնտեղ գրավելով հենակետ՝ հետագա ընդլայնման համար դեպի Մերձավոր Արևելք և Փոքր Ասիա։

1940 թվականի նոյեմբերի 12-ին Հիտլերը ստորագրել է թիվ 18 հրահանգը․ Բուլղարիայի տարածքից հյուսիսային Հունաստանի դեմ «անհրաժեշտության դեպքում» գործողություն նախապատրաստելու մասին։ Հրահանգի համաձայն՝ նախատեսվում էր Բալկաններում (մասնավորապես՝ Ռումինիայում) գերմանական զորքերի խմբավորման ստեղծում առնվազն 10 դիվիզիայի կազմում։ Օպերացիայի մտահղացումը ճշտվել է նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսների ընթացքում, կապված է եղել «Բարբարոսա» տարբերակի հետ և տարեվերջին պլանավորվել է «Մարիտա» ծածկանունով։ 1940 թվականի դեկտեմբերի 13-ի թիվ 20 հրահանգի համաձայն՝ այս գործողությունն իրականացնելու համար ներգրավված ուժերը կտրուկ աճել են՝ հասնելով 24 դիվիզիայի։ Հրահանգը խնդիր էր դնում գրավել Հունաստանը և պահանջում էր այդ ուժերի ժամանակին ազատում «նոր պլանների» կատարման համար, այսինքն՝ մասնակցություն ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակմանը։

Այսպիսով, Հունաստանը նվաճելու ծրագրերը մշակվել էին Գերմանիայի կողմից դեռևս 1940 թվականի վերջին, սակայն դրանց իրագործմամբ Գերմանիան չէր շտապում։ Հունաստանում իտալական զորքերի անհաջողությունները Հիտլերի ղեկավարությունը ձգտում էր օգտագործել Իտալիան գերմանական բռնապետությանը էլ ավելի ենթարկեցնելու համար։ Հարավսլավիայի դեռևս չկողմնորոշված դիրքորոշումը, որը Բեռլինում, ինչպես և Լոնդոնում, հույս ունեին գրավել իրենց կողմը, ստիպում էր սպասել։

1941 թվականի մարտի 27-ին Հարավսլավիայում տեղի է ունեցել հեղաշրջում։ Դրագիշ Ցվետկովիչի գերմանամետ կառավարությունը տապալվել է, և Դուշան Սիմովիչն է ղեկավարել նոր կառավարությունը։ Այս իրադարձության հետ կապված՝ Գերմանիայի կառավարությունը որոշել է արագացնել Բալկաններում իր ծրագրերի ընդհանուր իրականացումը և քաղաքական ճնշման մեթոդներից անցնել ռազմական ագրեսիայի։

Ներխուժում Հունաստան

Մարտի 27-ին, Հարավսլավիայում տեղի ունեցած հեղաշրջումից անմիջապես հետո, Բեռլինի Կայսերական գրասենյակում Հիտլերը խորհրդակցություն է անցկացրել ցամաքային և ռազմաօդային ուժերի գլխավոր հրամանատարների և նրանց շտաբների պետերի հետ: Դրանում հայտարարվել է Հարավսլավիան ռազմական առումով և որպես ազգային միավոր ոչնչացնելու համար բոլոր նախապատրաստություններն անելու որոշման մասին։ Նույն օրը ստորագրվել է Հարավսլավիայի վրա հարձակման վերաբերյալ թիվ 25 հրահանգը:

Հունաստանի վրա հարձակումը գերմանական հրամանատարությունը որոշել է սկսել Հարավսլավիայի վրա հարձակման հետ միաժամանակ։ «Մարիտա» ծրագիրը ենթարկվել է արմատական վերամշակման։ Բալկանյան երկու պետությունների դեմ ռազմական գործողությունները դիտվում էին որպես միասնական գործողություն։ Այն բանից հետո, երբ 1941 թվականի մարտի 30-ին հաստատվեց հարձակման վերջնական ծրագիրը, Հիտլերը նամակ է ուղարկել Մուսոլինիին՝ տեղեկացնելով, որ սպասում է Իտալիայի օգնությանը։

Ներխուժումը նախատեսվում էր իրականացնել Բուլղարիայի, Ռումինիայի, Հունգարիայի և Ավստրիայի տարածքից միաժամանակյա հարվածներ հասցնելով Սկոպեի, Բելգրադի և Զագրեբի կոնվերգենտ ուղղություններով՝ հարավսլավական բանակը մասնատելու և այն մաս-մաս ոչնչացնելու նպատակով։ Խնդիրն առաջին հերթին գրավել Հարավսլավիայի հարավային մասը, որպեսզի թույլ չտային Հարավսլավիայի և Հունաստանի բանակների միջև փոխգործակցություն հաստատել, Ալբանիայում իտալական զորքերի հետ կապվել և Հարավսլավիայի հարավային շրջանները օգտագործել որպես հենակետ Հունաստանի վրա գերմանա-իտալական հետագա հարձակման համար։

Հունաստանի դեմ նախատեսվում էր գլխավոր հարված հասցնել Սալոնիկի ուղղությամբ, որին հաջորդել է առաջխաղացումը դեպի Օլիմպոսի շրջան։

Գործողության իրականացմանը ներգրավվել են 2-րդ, 12-րդ բանակները և 1-ին տանկային խումբը։ 12-րդ բանակը կենտրոնացած էր Բուլղարիայի և Ռումինիայի տարածքում։ Դրա կազմը հասցվել է 19 դիվիզիայի (այդ թվում՝ 5 տանկային): 2-րդ բանակը 9 դիվիզիայի կազմում (այդ թվում՝ 2 տանկային) կենտրոնացած էր Հարավարևելյան Ավստրիայում և Արևմտյան Հունգարիայում։ Պահեստազորում հատկացվել է 4 դիվիզիա (այդ թվում՝ 3 տանկ)։ Ավիացիոն աջակցության համար ներգրավվել են 4-րդ օդային նավատորմը և 8-րդ ավիացիոն կորպուսը, որոնք միասին կազմում էին մոտ 1200 մարտական և տրանսպորտային ինքնաթիռներ: Գերմանական զորքերի խմբավորման ընդհանուր հրամանատարությունը, որոնք ուղղված էին Հարավսլավիային և Հունաստանին, վստահվել են գեներալ-ֆելդմարշալ Վ. Լիստին։

1941 թվականի մարտի 30-ին Վերմախտի ցամաքային ուժերի գլխավոր հրամանատարությունը զորքերին առաջադրանքներ է դրել։ 12-րդ բանակը պետք է երկու կորպուսի ուժերով հարձակվեր Ստրումիցայի (Հարավսլավիա) և Սալոնիկի վրա, մեկ կորպուսով հարված հասցներ Սկոպյեի, Վելեսի (Հարավսլավիա) ուղղությամբ, իսկ աջ եզրով հարձակվեր Բելգրադի ուղղությամբ։ 2-րդ բանակի առջև խնդիր էր դրված տիրել Զագրեբին և զարգացնել հարձակումը Բելգրադի ուղղությամբ։ Հարավսլավիայի և Հունաստանի դեմ մարտական գործողությունները նախատեսվում էր սկսել 1941 թվականի ապրիլի 6-ին Բելգրադի վրա ավիացիայի զանգվածային արշավանքով և 12-րդ բանակի ձախ թևի և կենտրոնի զորքերի հարձակմամբ:

Գերմանիայի դաշնակիցների դերերի բաշխումը «Մարիտա» գործողությունում

Բալկաններում գործողությանը գերմանական ղեկավարությունը ներգրավել է իր դաշնակիցների և արբանյակների զգալի ուժեր։

Իտալիա

Հունաստանի և Հարավսլավիայի դեմ պատերազմի համար Իտալիայի կառավարությունը հատկացրել է 43 դիվիզիա։ Դրանցից 24-ը նախատեսված էին Հարավսլավիայի դեմ գործողությունների համար (9-ը տեղակայվել են ալբանա-հարավսլավական սահմանին, 15-ը՝ Իստրիայում և Դալմաթիայում)։ Վերմախտի հրամանատարությունը, ընդհանուր առմամբ, ցածր կարծիք ուներ իտալական զորքերի մարտունակության մասին, ուստի նրանց վրա դրված էին միայն օժանդակ առաջադրանքներ։ Ռազմական գործողությունների սկզբում իտալական զորքերը պետք է ամուր պահեին պաշտպանությունը Ալբանիայում և դրանով իսկ նպաստեին գերմանական 2-րդ բանակի հարձակմանը։ Իտալական զորքերի հետ գերմանական զորքերի միավորումից հետո նախատեսվում էր նրանց համատեղ հարձակումը Հունաստանի դեմ։

Հունգարիա

Կարճատև քննարկումներից հետո Հունգարիայի կառավարությունը համաձայնել է Բեռլինի պահանջներին՝ Հարավսլավիայի դեմ ագրեսիային Հունգարիայի մասնակցության վերաբերյալ: Հունգարիայի վարչապետ Տելեկին, որը կարծում էր, որ Հունգարիան կարող է մասնակցել Հարավսլավիայի դեմ պատերազմին՝ միայն դիվանագիտական հարաբերություններ պահպանելով արևմտյան երկրների հետ, մնացել է միայնակ և ինքնասպան եղել։

Գեներալ Ֆրիդրիխ Պաուլյուսի բանակցություններից հետո Հունգարիայի գլխավոր շտաբի պետ Հ. Վերտի հետ, ստորագրվել է համաձայնագիր, որի համաձայն Հունգարիան Հարավսլավիայի դեմ ագրեսիայի համար հատկացրել է 10 բրիգադ (մոտ 5 դիվիզիա): 1920 թվականին հունգարական զորքերը ներխուժել են Հարավսլավիայի տարածք: Նրանց անցումը հարձակման նախատեսվում էր 1941 թվականի ապրիլի 14-ին։

Ռումինիա

Ռումինիայի Վերմախտի հրամանատարությունը ստանձնել է պատնեշի դերը ԽՍՀՄ-ի դեմ։ Ռումինական տարածքում տեղակայվել են ինչպես ցամաքային ուժեր, այնպես էլ ավիացիա, որն ապահովում է Բալկաններում գերմանական զորքերի գործողությունների աջակցությունը, և որի միջոցով նախատեսվում էր զանգվածային ռմբակոծիչ հարված հասցնել Բելգրադին։

Բուլղարիա

Բուլղարիայի միապետական կառավարությունը չի համարձակվել զորքեր ուղարկել Հարավսլավիայի և Հունաստանի դեմ ագրեսիային մասնակցելու համար, բայց երկրի տարածքը տրամադրել է Վերմախտի օպերատիվ տեղակայման համար: Նացիստական հրամանատարությունը բուլղարական հրամանատարությունը գերմանական տանկային ստորաբաժանումներով ուժեղացված իր ցամաքային զորքերի մեծ մասը քաշել է դեպի Թուրքիայի սահմանները: Այստեղ նրանք ծառայել են որպես թիկունքային կառույց Հունաստանի և Հարավսլավիայի դեմ գործող գերմանական միավորումների համար։

Այն պետությունների գործողությունների համակարգումը, որոնց զինված ուժերը հանդես էին գալիս Հունաստանի և Հարավսլավիայի դեմ, իրականացվել է Հիտլերի կողմից 1941 թվականի ապրիլի 3-ին ստորագրված «համագործակցություն Բալկաններում դաշնակիցների հետ» թիվ 26 հրահանգի համաձայն։ Համակարգումը պետք է իրականացվեր այնպիսի ձևերով, որոնք կստեղծեին ագրեսիայի հարցում հիտլերյան Գերմանիայի հանցակիցների «ինքնիշխանության» տեսք։ Բալկաններում ագրեսիայի համար Գերմանիան և նրա դաշնակիցները հատկացրել են ավելի քան 80 դիվիզիա (որոնցից 32-ը գերմանական են, ավելի քան 40-ը՝ իտալական, իսկ մնացածը՝ հունգարական), ավելի քան 2 հազար ինքնաթիռ և մինչև 2 հազար տանկ։

Հույն-բրիտանական բանակի պարտությունը

Ավստրալիայի 6-րդ դիվիզիայի ուղարկում Հունաստան: Ալեքսանդրիա, 1941 թվականի ապրիլ

Հունական բանակը հայտնվել է դժվարին իրավիճակում։ Երկարատև ռազմական գործողությունները սպառել են երկրի փոքր ռազմավարական պաշարները։ Հունական զորքերի մեծ մասը (15 հետևակային դիվիզիա, որոնք միավորված էին երկու բանակներում՝ «Էպիրուս» և «Արևմտյան Մակեդոնիա») տեղակայված էին Ալբանիայի իտալա-հունական ճակատում։ Գերմանական զորքերի մուտքը Բուլղարիա և նրանց ելքը 1941 թվականի մարտին հունական սահման Հունաստանի հրամանատարությանը կանգնեցրել է նոր ուղղությամբ պաշտպանություն կազմակերպելու դժվար լուծելի խնդրի առջև, որտեղ կարող էր տեղափոխվել ոչ ավելի, քան 6 դիվիզիա:

Հունաստան ուղարկելու համար նախատեսված Ավստրալիայի 7-րդ դիվիզիան և լեհական բրիգադը բրիտանական հրամանատարության պահանջով լքել են Եգիպտոսը՝ Լիբիայում գերմանացիների հարձակման պատճառով:

Ագրեսիան հետ մղելու համար հունական հրամանատարությունը շտապ ստեղծել է երկու նոր բանակ՝ Արևելյան Մակեդոնիա (երեք հետևակային դիվիզիա և մեկ հետևակային բրիգադ), որը հիմնված էր Բուլղարիայի հետ սահմանի երկայնքով Մետաքսասի գծի ամրությունների վրա, և Կենտրոնական Մակեդոնիա (երեք հետևակային դիվիզիա և անգլիական արշավախմբային կորպուս), որը, օգտագործելով լեռնաշղթան, պաշտպանել է Օլիմպոսից մինչև Կայմակչալան։ Բանակները չունեին օպերատիվ-մարտավարական կապ և հեշտությամբ կարող էին կտրվել ինչպես միմյանցից, այնպես էլ Ալբանական ճակատում կենտրոնացած զորքերից: Հունական հրամանատարությունը ռազմավարական պահուստներ չուներ։ Ուժերի տեղակայման ժամանակ այն ելնում էր այն ենթադրությունից, որ հակառակորդը գործելու է միայն Բուլղարիայի տարածքից և չի անցնելու Հարավսլավիայով։

Գերմանական հարձակման սպառնալիքը ուժեղացրել է պարտվողական տրամադրությունները հունական գեներալիտետի շրջանում։ 1941 թվականի մարտի սկզբին «Էպիրուս» բանակի հրամանատարությունը կառավարությանը տեղեկացրել է, որ գերմանացիների հետ պատերազմը համարում է անհեռանկարային և պահանջում է դիվանագիտական բանակցություններ սկսել Գերմանիայի հետ։ Ի պատասխան՝ կառավարությունը փոխել է "Էպիրուս" բանակի ղեկավարությունը, նշանակել բանակի նոր հրամանատար և կորպուսի նոր հրամանատարներ։ Սակայն այդ միջոցներով հունական բանակի բարձրագույն հրամանատարական կազմի տրամադրություններում բեկման հասնել չի հաջողվել։

Բալկաններում ստեղծված իրավիճակը պահանջում էր Մեծ Բրիտանիայի, Հունաստանի և Հարավսլավիայի համատեղ գործողություններ։ Մարտի 31-ին Բելգրադ է ժամանել բրիտանական գլխավոր շտաբի պետ գեներալ Դիլլը՝ Էդենի անձնական քարտուղար Դիքսոնի ուղեկցությամբ։ Երկու օր շարունակ Դիլլը բանակցություններ էր վարում վարչապետ Սիմովիչի, պատերազմի նախարար գեներալ Բ. Իլիչի և գլխավոր շտաբի սպաների հետ՝ Հարավսլավիայի և Հունաստանի ջանքերը հաշտեցնելու և նրանց ռազմական և տնտեսական հնարավորությունները մոբիլիզացնելու համար՝ վերահաս ագրեսիայի դեմ պայքարելու համար։ Կարծիքների փոխանակումը ցույց է տվել, որ Մեծ Բրիտանիան չի պատրաստվում զգալի օգնություն ցուցաբերել Հարավսլավիային և Հունաստանին:

Ապրիլի 3-ին Հունաստանի սահմանային Կանալ քաղաքից հարավ գտնվող երկաթուղային կայարանում նոր բանակցություններ են տեղի ունեցել Մեծ Բրիտանիայի, Հունաստանի և Հարավսլավիայի ռազմական ներկայացուցիչների միջև: Խոսքը հարավսլավական բանակի, հունական և բրիտանական զորքերի միջև փոխգործակցության հաստատման մասին էր։ Բանակցություններին մասնակցել են Հունաստանի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար գեներալ Պապագոսը, անգլիական էքսպեդիցիոն կորպուսի հրամանատար գեներալ Ուիլսոնը և Հարավսլավիայի գլխավոր շտաբի օպերատիվ բաժնի պետ գեներալ Յանկովիչը: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով Մեծ Բրիտանիայի կողմից օգնության խիստ սահմանափակ չափը, Հարավսլավիայի և Հունաստանի իշխանությունների մտահոգությունները Գերմանիայի հետ հարաբերությունները սրելու վերաբերյալ, հունա-բրիտանական ուժերի հետ հարավսլավական բանակի փոխգործակցության վերաբերյալ համաձայնություն ձեռք չի բերվել։

Գերմանական զորքերը ներխուժել են Հարավսլավիա և Հունաստան ապրիլի 6-ի գիշերը, ըստ իրենց օգտագործած սխեմայի, սանձազերծելով ռազմական գործողություններ 1939 և 1940 թվականներին: 4-րդ օդային նավատորմի հիմնական ուժերը հանկարծակի հարձակվել են օդանավակայանների վրա Սկոպյե, Կումանովո, Նիշա, Զագրեբ և Լյուբլյանա շրջաններում: Գերմանական 12-րդ բանակի տանկային և հետևակային դիվիզիաները միաժամանակ երեք տեղամասերում հատել են բուլղարա-հարավսլավական սահմանը, 150 գերմանական ինքնաթիռ հարձակվել են Բելգրադի վրա։

Հարավսլավիայի դեմ գործողությունների հետ մեկտեղ, գերմանական 12-րդ բանակի ձախ թևը Բուլղարիայի տարածքից հարձակում է սկսել Հունաստանի դեմ Սալոնիկի ուղղությամբ։

Գերմանական զորքերի խմբավորումը (վեց դիվիզիա, այդ թվում մեկ տանկային, միավորված 18-րդ և 30-րդ կորպուսներում) կենդանի ուժի և տեխնիկայի մեծ առավելություն ուներ Արևելյան Մակեդոնիայի բանակի նկատմամբ։ Այնուամենայնիվ, հենվելով ամրությունների գծի և պաշտպանության համար բարենպաստ լեռնային ռելիեֆի վրա, հունական զորքերը երեք օրվա ընթացքում համառ դիմադրություն են ցույց տվել հակառակորդին։ Բայց այդ ժամանակ գերմանական 2-րդ տանկային դիվիզիան, որը Հարավսլավական Մակեդոնիայի միջով անցել է Ստրումիցա գետի հովտով՝ շրջանցելով Դոյրան լիճը, մտել է հունական «Արևելյան Մակեդոնիա» բանակի թիկունք և ապրիլի 9-ին գրավել Սալոնիկ քաղաքը։ Նույն օրը այդ բանակը կապիտուլյացիայի է ենթարկվել։

Հարավսլավիայում գերմանական դիվիզիաների արագ առաջխաղացումը ծայրահեղ ծանր դրության մեջ է դրել «Կենտրոնական Մակեդոնիա» հունա-բրիտանական բանակին։ Բիթոլայի շրջան դուրս գալով՝ գերմանական զորքերը սպառնալիք են ստեղծել թիկունքից նրա դիրքերը շրջանցելու և Ալբանիայում կռվող հունական զորքերից մեկուսանալու համար։ Ապրիլի 11-ին Հունաստանի գերագույն հրամանատարությունը որոշում է ընդունել Ալբանիայից ուժերը դուրս բերել պաշտպանության նոր գիծ՝ արևելքում գտնվող Օլիմպոս լեռից մինչև արևմուտքում գտնվող Բուտրինտի լիճ: Ալբանիայից հունական զորքերի դուրսբերումը սկսվել է ապրիլի 12-ին։

Միևնույն ժամանակ, գերմանական ստորաբաժանումները, շարժվելով Բիտոլայի շրջանից Ֆլորինայի միջով և հետագայում դեպի հարավ, կրկին սպառնալիք են ստեղծել անգլո-հունական ուժերին ընդգրկելու համար և ապրիլի 11-13-ի ընթացքում ստիպել են նրանց շտապ նահանջել դեպի Կոզանի քաղաքը: Արդյունքում գերմանական զորքերը դուրս են եկել «Արևմտյան Մակեդոնիա» բանակի թիկունք՝ այն մեկուսացնելով երկրի կենտրոնական մասում գտնվող զորքերից։

Բրիտանական հրամանատարությունը, ագրեսորի զորքերին դիմադրությունը համարելով անհեռանկարային, սկսել է պլանավորել Հունաստանից իրենց արշավախմբային կորպուսի դուրսբերումը։ Գեներալ Վիլսոնը համոզված էր, որ հունական բանակը կորցրել է մարտունակությունը, իսկ նրա հրամանատարությունը կորցրել է կառավարումը։ Ապրիլի 13-ին գեներալ Պապագոսի հետ Ուիլսոնի հանդիպումից հետո որոշում է կայացվել նահանջել Թերմոպիլայի, Դելֆայի սահմանը և այդպիսով թշնամուն թողնել երկրի ամբողջ հյուսիսային մասը։ Բրիտանական զորամասերն ապրիլի 14-ից մեկնել են ափ՝ տարհանման։

Ապրիլի 13-ին Հիտլերը ստորագրել է թիվ 27 հրահանգը, որում նա հստակեցրել է Հունաստանում գերմանական զորքերի գործողությունների ծրագիրը: Նացիստական հրամանատարությունը նախատեսում էր Ֆլորինայի և Սալոնիկի շրջաններից երկու հարված հասցնել Լարիսայի կոնվերգենտ ուղղություններին՝ անգլո-հունական զորքերը շրջապատելու և նոր պաշտպանական ճակատ ձևավորելու փորձերը խափանելու համար: Հետագայում շարժիչային մասերի առաջխաղացումը նախատեսվում էր գրավել Աթենքը և Հունաստանի մնացած տարածքը, ներառյալ Պելոպոնեսը: Հատուկ ուշադրություն է դարձվել ծովի կողմից բրիտանական զորքերի տարհանմանը խոչընդոտելուն։

Հինգ օրվա ընթացքում բրիտանական արշավախմբային կորպուսը նահանջել է 150 կմ և մինչև ապրիլի 20-ը կենտրոնացել Թերմոպիլեի շրջանում: Հունական բանակի հիմնական ուժերը մնացել են երկրի հյուսիս-արևմուտքում՝ Պինդա և Էպիրա լեռներում։ «Կենտրոնական Մակեդոնիա» բանակի մնացորդները և «Արևմտյան Մակեդոնիա» բանակի զորքերը, որոնք մեծ կորուստներ են ունեցել, վերահասցեագրվել են «Էպիրուս» բանակի հրամանատարին։ Այս բանակը նահանջել է՝ զսպող մարտեր վարելով իտալական զորքերի հետ և ենթարկվելով կատաղի օդային հարվածների։ Գերմանացիների՝ Թեսալիա մեկնելուց հետո Էպիրոսի բանակն այլևս գործնականում չուներ Պելոպոնես նահանջելու հնարավորություններ։

Հունաստանի կառավարության հրամանը Ալբանիայից զորքերը հետ քաշելու մասին, ճակատներում անհաջողությունները Հունաստանի իշխող շրջանակներում վաղուց հասունացած ճգնաժամ են առաջացրել։ «Էպիր» բանակի գեներալները պահանջում էին դադարեցնել ռազմական գործողությունները Գերմանիայի հետ և զինադադար կնքել նրա հետ։ Նրանք առաջ են քաշել միայն մեկ պայման՝ թույլ չտալ Իտալիայի կողմից հունական տարածքի օկուպացիան։

Ապրիլի 18-ին Աթենքի մերձակայքում գտնվող Թաթիում ռազմական խորհուրդ է հավաքվել, որի ժամանակ գեներալ Պապագոսը հայտնել է, որ ռազմական տեսանկյունից Հունաստանի վիճակն անհույս է: Նույն օրը կայացած նախարարների խորհրդի նիստը պարզել է, որ դրա որոշ մասնակիցներ աջակցում են Էպիրուսի բանակի տեղահանված գեներալներին, իսկ մյուսները պաշտպանում են պատերազմը շարունակելը, նույնիսկ եթե կառավարությունը ստիպված լինի լքել երկիրը: Հունաստանի իշխող շրջանակներում խառնաշփոթ է առաջացել։ Այն ավելի ուժեղել է, երբ ապրիլի 18-ի երեկոյան վարչապետ Կորիզիսը ինքնասպան է եղել։ Այնուամենայնիվ, այդ պահին պատերազմի շարունակման կողմնակիցները հաղթել են: Նոր վարչապետ Զուդերոսը և գեներալ Պապագոսը բանակի հրամանատարությունից պահանջել են շարունակել դիմադրությունը: Բայց կազմավորումների նոր նշանակված հրամանատարները հրաժարվել են կատարել պահանջը և հեռացրել են բանակի հրամանատար Պիցիկասին և նրա տեղը նշանակել գեներալ Ցոլակօղլուին։ Նա ապրիլի 20-ի երեկոյան «Ադոլֆ Հիտլեր» դիվիզիայի հրամանատար գեներալ Դիտրիխի հետ կնքել է Հունաստանի և Գերմանիայի միջև զինադադարի մասին համաձայնագիր։ Հաջորդ օրը գեներալ-ֆելդմարշալ Լիստը այս համաձայնագիրը փոխարինել է նորով՝ հունական զինված ուժերի կապիտուլյացիայի մասին, բայց Հիտլերը այն չի հաստատել։ Հաշվի առնելով Մուսոլինիի համառ խնդրանքները՝ նա համաձայնել է, որ Իտալիան լինի այն կողմերի թվում, ովքեր ստորագրել են հունական բանակի հանձնման համաձայնագիրը: Այս՝ թվով երրորդ համաձայնագիրը ստորագրվել է գեներալ Ցոլակօղլուի կողմից 1941 թվականի ապրիլի 23-ին Սալոնիկում։ Նույն օրը թագավոր Ջորջ II-ը և կառավարությունը լքել են Աթենքը և գնացել Կրետե կղզի:

Անգլիական զորախմբի նահանջը

Ապրիլի լույս 25-ի գիշերը Ատտիկայի և Պելոպոնեսի փոքր նավահանգիստներում ինտենսիվ ռմբակոծության տակ սկսվել է անգլիական զորքերի առաջին ստորաբաժանումների նավերի բեռնումը։ Այս պահին անգլիական այլ ստորաբաժանումներ փորձել են զսպել հիտլերյան զորքերի առաջխաղացումը։ Նահանջող անգլիական արշավախմբային կորպուսը ջախջախելու գերմանացիների փորձը հաջողություն չի ունեցել։ Ոչնչացնելով ճանապարհները՝ անգլիական զորամասերը կարողացել են խուսափել թշնամու հետ խոշոր մարտերից։

Ապրիլի 25-ին գերմանական զորքերը գրավել են Թեբեն, իսկ հաջորդ օրը օդային դեսանտի օգնությամբ գրավել են Կորինթոսը՝ կտրելով Ատտիկայում մնացած անգլիական զորքերի ճանապարհը դեպի Պելոպոնես նահանջը։ Ապրիլի 27-ին գերմանական զորքերը մտել են Աթենք, իսկ ապրիլի 29-ի ավարտին հասել Պելոպոնեսի հարավային ծայրը։ Այդ ժամանակ անգլիական զորքերի մեծ մասը (62 հազար մարդուց ավելի քան 50 հազար), ոչնչացնելով ծանր սպառազինությունն ու տրանսպորտային միջոցները, ստիպված էր տարհանվել ծովով։

Ծովում տարհանումը ղեկավարում էր փոխծովակալ Պրիդհեմ-Ուիփելը (Sir Henry Daniel Pridham-Wippell), իսկ ափին՝ փոխծովակալ Բեյլի-Գրոմանը։

Բանակի տարհանման վերջնական թվերը՝

Զորքեր	Հարձակման պահին գտնվել է Հունաստանում	Տարհանվել է Կրետե	Տարհանվել է Կրետե, իսկ հետո՝ Եգիպտոս	Տարհանվել է անմիջապես Եգիպտոս (ներառյալ վիրավորները)	Կորուստներ	Կորուստները ըստ տոկոսի
Մեծ Բրիտանիա	19206	5299	3200	4101	6606	55,8
Ավստրալիա	17125	6451	2500	5206	2968	25,1
Նոր Զելանդիա	16720	7100	1300	6054	2266	19,1
Ընդամենը	53051	18850	7000	15361	11840	100

Ընդհանուր առմամբ, դուրս է բերվել 50 662 մարդ, այդ թվում՝ բրիտանական թագավորական ռազմաօդային ուժերի անձնակազմը և Կիպրոսի, Պաղեստինի, հույների և հարավսլավների մի քանի հազար բնակիչներ: Այն կազմում էր ի սկզբանե Հունաստան ուղարկված ուժերի մոտ 80 տոկոսը։

Արդյունքներ

Գերմանական զորքերի արշավը Բալկաններ, որը տևել է 24 օր (ապրիլի 6-ից 29-ը), ամրապնդել է Հիտլերի հրամանատարության հավատը կայծակնային պատերազմի ռազմավարության անսխալականության նկատմամբ: Բալկաններում գերիշխանությունը ձեռք է բերվել ոչ մեծ կորուստների գնով. ռազմական գործողությունների ընթացքում գերմանական բանակը կորցրել է մոտ 2,5 հազար սպանված, 3 հազար անհետ կորած և մոտ 6 հազար վիրավոր։

Հարավսլավիայի և Հունաստանի կորուստները շատ անգամ ավելի մեծ էին։ Առանցքի երկրները գերի են վերցրել հարավսլավական բանակի 375 հազար զինվոր և սպա (345 հազարը գերմանացիներ են, իսկ 30 հազարը՝ իտալացիներ)։ Նրանց մեծ մասը ուղարկվել է Գերմանիա։ Գերության մեջ է հայտնվել 225 հազար հույն զինվոր։ Բրիտանացիները Բալկանյան արշավի ընթացքում կորցրել են մոտ 12 հազար մարդ սպանված, վիրավոր և գերի։

Միայն Կրետե կղզին է մնացել հունական վերահսկողության տակ, բայց Գերմանիան գրավել է նաև այն 1941 թվականի մայիսին՝ «Մերկուրի» գործողության ընթացքում։

Բալկաններում քարոզարշավի վրա ծախսված ժամանակի պատճառով Գերմանիան ժամանակ չուներ նախապատրաստվելու ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակմանը մինչև մայիսի 1-ը, ինչպես նախապես պլանավորված էր: Սա հանգեցրել է ԽՍՀՄ-ի դեմ բլիցկրիգի ժամանակի զգալի կրճատմանը, նախքան անառակության և ցուրտ եղանակի սկսելուն: Այդ պատճառով Հիտլերը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին, երբ պատերազմի արդյունքն արդեն պարզ են դարձել, Գերմանիայի ներգրավումը իտալա-հունական պատերազմում համարել է Արևելքում պարտության պատճառ:

Գրականություն

• Alanbrooke, Field Marshal Lord (2001). Danchev, Alex; Todman, Daniel (eds.). War Diaries 1939–1945. Phoenix Press. ISBN 1-84212-526-5.
• Bailey, Robert H. (1979). Partisans and Guerrillas (World War II). Alexandria, Va: Time-Life Books. ISBN 978-0-8094-2490-0.
• Bradley, John N.; Buell, Thomas B. (2002). «Why Was Barbarossa Delayed?». The Second World War: Europe and the Mediterranean. The West Point Military History. Square One Publishers. ISBN 978-0-7570-0160-4.
• Carlton, Eric (1992). «Selective Control: Nazi non-Eastern Occupation Policies». Occupation: The Policies and Practices of Military Conquerors. Routledge. ISBN 978-0-415-05846-9.
• Carr, John (2013). The Defence and Fall of Greece 1940–41. Pen and Sword Military. ISBN 9-781-7815-918-19.
• Carruthers, Bob (2012). Blitzkrieg in the Balkans & Greece 1941. Coda Books. ISBN 978-178-158-121-6.
• Cawthorne, Nigel (2003). Steel Fist: Tank Warfare 1939–45. Arcturus Publishing. ISBN 978-184-858-430-3.
• Churchill, Winston (1991) [1949]. «Yugoslavia and Greece». Memoirs of the Second World War. Boston: Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-59968-6.
• Churchill, Winston (1991) [2013]. The Second World War. A&C Black. ISBN 9-781-472-520-890.
• Clark, Chris (2010). The Encyclopaedia of Australia's Battles (3rd ed.). Crows Nest, New South Wales: Allen and Unwin. ISBN 978-1-74237-335-5.
• Collier, Richard (1971). Duce!. Mazal Holocaust Collection. New York: Viking Adult. ISBN 978-0-670-28603-4.
• Crabb, Brian James (2021). Operation Demon. The story of the evacuation of British Commonwealth troops from mainland Greece and the tragic loss of the Dutch troopship Slamat and HM destroyers Diamond and Wryneck in April 1941. (World War II). Portishead, Bristol: Angela Young. ISBN 978-1-527271-01-2.
• Crawford, John, ed. (2000). Kia Kaha: New Zealand in the Second World War. Auckland, NZ: Oxford. էջեր 20–35. ISBN 0-19-558438-4. (The Balkan dilemma by Ian Wards)
• Detwiler, Donald S.; Burdick, Charles; Rohwer, Jurgen (1979). World War II German Military Studies: The Mediterranean Theater. Vol. VI. New York: Garland. ISBN 978-0-8240-4312-4.
• Electrie, Theodore (2008). Helen Electrie Lindsay (ed.). Written on the Knee: A Diary from the Greek-Italian Front of WWII. Mighty Media Press. ISBN 978-097-982-493-7.
• Fafalios, Maria; Hadjipateras, Costas (1995). Greece 1940–41: Eyewitnessed (հունարեն). Athens: Efstathiadis. ISBN 978-960-226-533-8.
• Faingold, Eduardo D. (2010). The Kalamata Diary: Greece, War, and Emigration. Rowman & Littlefield. ISBN 978-073-912-890-9.
• Glantz, David M. (2003). Before Stalingrad: Barbarossa - Hitler's Invasion of Russia 1941. Stroud: Tempus. ISBN 978-0-7524-2692-1.
• Goldstein, Erik (1992). «Second World War 1939–1945». Wars and Peace Treaties. London: Routledge. ISBN 978-0-415-07822-1.
• Hondros, John (1983). Occupation and Resistance: The Greek Agony 1941–44. New York: Pella Pub. ISBN 978-0-918618-19-1.
• Johnston, Mark (2013). The Australian Army in World War II. Elite 153. Osprey Publishing. ISBN 978-184-603-123-6.
• Kirchubel, Robert (2005). Operation Barbarossa 1941 (2): Army Group North. Campaign 148. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-857-1.
• Lawlor, Sheila (1994). Churchill and the Politics of War, 1940–1941. Cambridge, New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-46685-1.
• Lee, Stephen J. (2000). Dictatorship in Italy. European Dictatorships, 1918–1945. London: Routledge. ISBN 978-0-415-23045-2.
• Macdougall, A. K. (2004). Australians at War: A Pictorial History. Noble Park: The Five Mile Press. ISBN 978-1-86503-865-0.
• Murray, Williamson; Millett, Allan Reed (2000). «Diversions in the Mediterranean and Balkans». A War to Be Won: Fighting the Second World War. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00680-5.
• Neville, Peter (2003). Mussolini. The Slide to Disaster. London: Routledge. ISBN 978-0-415-24989-8.
• Pearson, Owen (2006). Albania in Occupation and War. I.B.Tauris. ISBN 978-1-84511-104-5.
• Paoletti, Ciro (2007). A Military History of Italy. Praeger. ISBN 978-0-275-98505-9.
• Richter, Heinz A. (1998). Greece in World War II (հունարեն). transl by Kostas Sarropoulos. Athens: Govostis. ISBN 978-960-270-789-0.
• Riefenstahl, Leni (1987). Leni Riefenstahl: A Memoir. New York: Picador. ISBN 978-0-312-11926-3.
• Rodogno, Davide (2006). Fascism's European Empire: Italian Occupation During the Second World War. Italo-German Relations in Mediterranean Europe. transl by Adrian Belton. London: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84515-1.
• Sampatakakis, Theodoros (2008). «From the Invasion to the Capitulation». Katohi kai Antistasi 1941–1945 [Occupation and Resistance 1941–1945] (հունարեն). Athens: Ch. K. Tegopoulos.
• Sharpe, Michael; Westwell, Ian (2008). German Elite Forces: 5th Gebrigsjager Division and Brandenburgers. London: Compendium. ISBN 978-1-905573-89-9.
• Shrader, Charles R. (1999). The withered vine: logistics and the communist insurgency in Greece, 1945–1949. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-96544-0. Վերցված է 16 October 2010-ին.
• Shores, Christopher F.; Cull, Brian; Malizia, Nicola (2008). Air War for Yugoslavia, Greece, and Crete, 1940–41 (2nd ed.). London: Grub Street Publishing. ISBN 978-0-948817-07-6.
• Simpson, Michael (2004). A Life of Admiral of the Fleet Andrew Cunningham: A Twentieth-Century Naval Leader. London: Cass. ISBN 978-0-7146-5197-2.
• Smith, A. C. (1986) [1953]. «The German Campaign in Greece (Operation Marita)». The German campaigns in the Balkans (Spring 1941). Part III. Washington, DC: Army Center of Military History. էջեր 70–118. OCLC 464601908. DA Pam 20–260. Արխիվացված է օրիգինալից 27 January 2010-ին. Վերցված է 16 July 2009-ին.
• Stahel, David (2012). Kiev 1941: Hitler's Battle for Supremacy in the East. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01459-6.
• Svolopoulos, Konstantinos (1997). The Greek Foreign Policy (հունարեն). Athens: Estia. ISBN 978-960-05-0432-3.
• Thomas, David A. (1972). Nazi Victory: Crete 1941. New York: Stein & Day. ISBN 978-0-8128-1559-7.
• Titterton, G. A. (2002). «British Evacuate Greece». The Royal Navy and the Mediterranean. London: Routledge. ISBN 978-0-7146-5205-4.
• Weinberg, Gerhard (2005). A World At Arms. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61826-7.
• van Crevald, Alan (1973). Hitler's Strategy 1940–1941: The Balkan Clue. Cambridge University Press. ISBN 978-052-120-143-8.
• Vick, Alan (1995). «The German Airborne Assault on Greece». Snakes in the Eagle's Nest: A History of Ground Attacks on Air Bases. Santa Monica: Rand. ISBN 978-0-8330-1629-4.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հունական գործողություն» հոդվածին։