Վիքիպեդիա

Հոլոքոստը Լիտվայում

Հոլոքոստը Լիտվայում, գերմանական նացիստների ու լիտվացի կոլաբորացիոնիստների կողմից հրեաների կազմակերպված հալածանքներն ու ոչնչացումը Գերմանիայի կողմից Լիտվայի օկուպացման ընթացքում (1941-1945 թվականներ)։

Հրեաների ցեղասպանությունն իրականացվել է Երրորդ ռայխի «հրեական հարցի վերջնական լուծման» պաշտոնական դոկտրինայի հիման վրա[1][2][3]։ Առաջին փուլի ընթացքում կատարվել են ձերբակալություններ ու զանգվածային սպանություններ։ 1941 թվականի աշնանից ոչ մեծ թվով փրկվածներին մեկուսացրել են մի քանի գետտոներում, իսկ օկուպացիայի վերջում կատարվել է կենդանի մնացածների գրեթե գլխաքանակային ոչնչացում[4]։ Այդ քաղաքականության արդյունքում ոչնչացվել է նախքան պատերազմի սկիզբը երկրում բնակված հրեաների 95-96 %-ը[5][6][7]։

Ցեղասպանության ընթացքում կարևոր դեր է խաղացել նացիստների համագործակցությունը տեղի բնակչության հետ[8][9]։ Հետագայում Հոլոքոստը լռության է մատնվել Լիտվայում, ինչպես և ամբողջ Խորհրդային Միությունում[10][11][12]։ Լիտվայի անկախության վերականգնումից հետո Հոլոքոստի թեման ընդհանրապես և կոլաբորացիոնիստների գործունեությունը մասնավորապես դարձել է գիտական ուսումնասիրությունների թեմա և բանավեճերի առարկա հասարակության ու գիտնականների շրջանում[13][14][15][16][17][18]։

Հրեաները Լիտվայում պատերազմից առաջ խմբագրել

Լիտվան եղել է հրեական աստվածաբանության, փիլիսոփայության ու կրթության խոշորագույն կենտրոններից մեկը[19][4][20]։ 18-րդ դարից Վիլնյուսը (Վիլնո) եղել է աշկենազ հրեաների հոգևոր կենտրոնը։ Քաղաքը կոչել են «Լիտվական Երուսաղեմ», ինչն ընդգծում է Վիլնյուսի համայնքի ազդեցությունը ամբողջ աշխարհի հրեականության վրա[6]։ 1923 թվականին անցկացված մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Լիտվայում (առանց Կլայպեդա երկրամասը) ապրում էր 153 743 հրեա, ինչը կազմում էր երկրի ընդհանուր բնակչության 7,6 %-ը[21]։ 1930-ական թվականներին լիտվական ազգայնականության աճը հանգեցնում է մի շարք հակասեմական ելույթների[5] և հրեաների իրավունքները սահմանափակող օրենքների ընդունման[22]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ անկախ Լիտվայում ապրում էր շուրջ 160 հազար հրեա, իսկ Լեհաստանի տարածքի մեջ մտնող Վիլնոյում ու նրա շրջակայքում՝ 60 հազար[6]։

Լիտվայի նախապատերազմյան բաժանում խմբագրել

1939 թվականի մարտի 23-ին Կլայպեդայի երկրամասը տրվել է Գերմանիային վերջինիս ուլտիմատիվ պահանջով։ Հալածանքների պատճառով այդտեղից Լիտվա է փախել վեց հազար հրեա[23]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց և Խորհրդային Միության ու Գերմանիայի միջև Լեհաստանի բաժանումից հետո Վիլնյուսի երկրամասը, որ նախկինում մտնում էր Լեհաստանի կազմի մեջ, Խորհրդային Միության կողմից փոխանցվել է Լիտվային։ Արդյունքում Լիտվայի հրեա բնակչության թվաքանակն աճել է մինչև 210[24]-250 հազար[25] մարդ (բնակչության շուրջ 10 %-ը)[5]։ Վիլնոյի՝ Լիտվային փոխանցվելուց հետո քաղաքում իրականացվել է հրեաների կոտորած[26]։

Միացումը ԽՍՀՄ-ին խմբագրել

Լիտվան Խորհրդային Միության կազմում ընդգրկվել է 1940 թվականի ամռանը։ Դրանից հետո տեղի է ունեցել ձեռնարկությունների ազգայնացում, այդ թվում նաև հրեաներինը։ 1941 թվականի հունիսին 6-7 հազար հրեաներ ուղարկվել են Սիբիր հանրապետության բնակչության զանգվածային տեղահանության շրջանակներում, փակվել են հրեական կազմակերպությունները։ Միևնույն ժամանակ շատ հրեաներ տեղ են զբաղեցրել նոր կազմավորված խորհրդային պետական ապարատում և մասնակցել են ստալինյան բռնաճնշումներին։ Լիտվայի խորհրդայնացման գործում հրեաների մասնակցության մասշտաբները քննարկման առարկա են պատմաբանների շրջանում[4][10][27]։

Գերմանիայի՝ Խորհրդային Միության հարձակման ժամանակ Լիտվայում ապրում էր 225-265 հազար հերա, ներառյալ 13-15 հազար փախստականներ Լեհաստանից[5], 6 հազար փախստականներ Կլայպեդայից և 10-12 հազար հրեաներ, որ Բելառուսիայից Լիտվային էին փոխանցվել 1940 թվականի աշնանը[28]։ Լիտվայի՝ Խորհրդային Միությանը միացվելու պատճառով Հոլոքոստն այնտեղ հետաձգվել է մեկ տարով, սակայն վատթարացրել է Լիտվայի հրեաների ճակատագիրը, ուժեղացրել լիտվացիների թշնամական տրամադրվածությունը, որոնք հրեաներին էին մեղադրում երկրի խորհրդայնացման համար[29]։

Բռնազավթում խմբագրել

 
Մերձբալթյան գործողություն, 1941 թվականի հուլիս

Գերմանական զորքերը Լիտվա են մտել 1941 թվականի հունիսի 22-ին և գրավել ողջ որկիրը բառացիորեն մեկ շաբաթվա ընթացքում։ Նահանջող Կարմիր բանակի հետ դեպի արևելք հեռացած հրեաների մի մասը ստիպված է եղել վերադառնալ, քանի որ ժամապահները նրանց թույլ չեն տվել անցնել հին խորհրդային սահմանը, շատերը սպանվել են լիտվացի նացիոնալիստների կողմից կամ զոհվել ռմբակոծումների ժամանակ։ Կարողացել է տարհանվել շուրջ 15 հազար լիտվացի հրեա։ Նրանց մի մասը հետագայում կռվել է 16-րդ հրաձգային (Լիտվական) դիվիզիայի կազմում[30]։

Լիտվացիները գերմանացիներին ընդունել են որպես խորհրդային ռեժիմից իրենց ազատագրողներ՝ հույս ունենալով վերականգնել անկախությունը։ Լիտվայի շատ քաղաքներում պատերազմի առաջին իսկ օրն սկսվել են զինված ելույթներ՝ կազմակերպված խորհրդային իշխանության ժամանակաշրջանում ընդհատակում գործած Ակտիվիստների լիտվական ճակատի կողմից, որոնք իրենց վերահսկողության տակ են վերցրել ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող օբյեկտներն ու ամբողջական քաղաքներ, հարձակումներ են գործել նահանջող Կարմիր բանակի վրա և սպանել խորհրդային ակտիվիստներին։ Հունիսի 23-ին Կաունասում հռչակվել է Լիտվայի ժամանակավոր կառավարության իշխանությունը Յուոզաս Ամբրազյավիչյուսի գլխավորությամբ։ Վիլնյուսում ձևավորվել է Վիլնյուսի գավառի ու քաղաքի ինքնուրույն քաղաքացիական կոմիտե (լիտ.՝ Vilniaus miesto ir srities piliečių komitetas) Վիլնյուսի համալսարանի իրավունքի պրոֆեսոր Ստասիս Ժակևիչյուսի գլխավորությամբ[31]։ Քաղաքացիական կոմիտեի կազմում ընդգրկված էր հրեա գիտնական-հոգեբան Վլադիմիրաս Լազերսոնասը (լիտ.՝ Vladimiras Lazersonas), որը հետագայում սպանվել է նացիստների կողմից[32]։

Գերմանացիները չեն ճանաչել Ժամանակավոր կառավարությունը և մինչ հուլիսի 28-ն ստեղծել են իրենց վարչությունը Օստլանդ ռայխսկոմիսարիատի շրջանակներում։ Լիտվայի գլխավոր կոմիսար է նշանակվել Թեոդոր Ադրիան ֆոն Ռենտելնը։ Լիտվայի գեներալ-շրջանը (գերմ.՝ Generalbezirk Litauen) բաժանվել է չորս շրջանների (գերմ.՝ Gebiet), որոնց կենտրոններն էին Վիլնյուսը, Կաունասը, Պանևեժիսը և Շյաուլյայը։ 1941 թվականի օգոստոսի 5-ին Լիտվայի ժամանակավոր կառավարությունը ցրվել է գերմանական օկուպացիոն իշխանությունների կողմից, իսկ այդ կառավարության կողմից հրապարակված օրենքները չեղարկվել են։ Սեպտեմբերի 3-ին օկուպացիոն իշխանությունները ցրել են Վիլնյուսի գավառի քաղաքացիական կոմիտեն։ Ակտիվիստների լիտվական ճակատի այն կուսակիցները, որոնք կողմնակից էին գերմանական իշխանություններին, ընդգրկվել են օկուպացիոն ոստիկանության կազմում և տեղի վարչություններում։ Լիտվայի գեներալ-շրջանի լիտվական վարչությունը գլխավորել է լիտվական բանակի նախկին գեներալ-լեյտենանտ Պյատրաս Կուբիլյունասը[31]։

1941 թվականի հունիսից մինչև դեկտեմբեր Լիտվայի գեներալ-շրջանի տարածքում պատժիչ գործողություններն իրականացրել են A և B այնզատցխմբերը[5]։ A այնզատցխմբի հիման վրա 1941 թվականի դեկտեմբերին ձևավորվել են անվտանգության ոստիկանության և անվտանգության ծառայության մարմինները։ Ղեկավար է նշանակվել Կարլ Եգերը, իսկ 1943 թվականին նրան փոխարինել է ՍՍ օբերֆյուրեր Վիլհելմ Ֆուքսը։ Անվտանգության ոստիկանության և անվտանգության ծառայության վարչությունը տեղակայված էր Կաունասում։ Գերմանական ոստիկանությանն էր ենթարկվում Անվտանգության լիտվական վարչությունը (Լիտվայի անվտանգության ոստիկանություն, LSP կամ «Saugumas»), որի մի քանի բաժանմունքներ ուղղակիորեն գլխավորում էին անվտանգության ծառայության աշխատակիցները[33]։ Անվտանգության ոստիկանությունը գլխավորում էր գնդապետ Վիտաուտաս Ռեյվիտիսը։ Պատմաբան Արունաս Բուբնիսը գրում է, որ LSP-ն անմիջականորեն մասնակցել է հրեաների Հոլոքոստին, որ կազմակերպվել էր գերմանացիների կողմից, և եղել է բռնաճնշումների մեխանիզմի «անբաժանելի մասը»[34]։

Լիտվայի հրեաների հալածանքներն ու ոչնչացումը խմբագրել

 
Հրեաների ձերբակալումը լիտվացի ազգայնականների կողմից
 
1941 թվականի հունիսի 25-27-ին Կաունասում տեղի ունեցած կոտորածի զոհերը

«Հոլոքոստի հանրագիտարանի» և լիտվական ու արտասահմանյան աղբյուրների մեծ մասի համաձայն՝ Լիտվայի հրեաների ոչնչացումը կատարվել է հետևողականորեն ու նպատակաուղղված կերպով և բաժանվել է մի քանի փուլերի[35][36]․

  • 1941 թվականի հունիսից հոկտեմբեր – ձերբակալություններ և զանգվածային սպանություններ,
  • 1941 թվականի նոյեմբեր, 1942 – 1943 թվականի մարտ – կենդանի մնացած հրեաների հավաքում մի քանի գետտոներում,
  • 1943 թվականի ապրիլ – 1944 թվականի հուլիս – ոչնչացման ավարտ։

Լիտվայում նացիստական և խորհրդային օկուպացիոն վարչակարգերի կողմից կատարված հանցագործությունների գնահատման միջազգային հանձնաժողովը (անգլ.՝ International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania) առանձնացնում է Լիտվայում հրեաների ցեղասպանության երեք փուլ[8]․

  • 1941 թվականի հունիսից օգոստոս – հրեա տղամարդկանց զանգվածային գնդակահարություններ և կոտորած,
  • 1941 թվականի օգոստոսից դեկտեմբեր Լիտվայի հրեաների զանգվածային, գլխաքանակային, ամբողջական համայնքներով ոչնչացում, կենդանի մնացած շուրջ 40 հազար հրեաներ տեղավորվում են գետտոներում և աշխատանքային ճամբարներում,
  • 1942-1944 թվականներ – հրեաների պարբերական սպանություններ համեմատաբար փոքր մասշտաբներով (1942-1943) և կենդանի մնացածների ոչնչացում (1943-1944)։

Զանգվածային գնդակահարություններ խմբագրել

Ի տարբերություն գերմանացիների կողմից օկուպացված մյուս երկրների, որտեղ հրեաների ոչնչացումը կատարվել է աստիճանաբար (սկսվել է իրավունքների սահմանափակմամբ, ապա եղել է ունեցվածքի թալանումը, հրեաների տեղավորումը գետտոներում և նրանց տեղափոխումը մահվան ճամբարներ), Լիտվայում հրեաների զանգվածային սպանություններն սկսվել են երկրի օկուպացման առաջին օրերից[35][37]։

Հրեաների սպանություններն սկսվել են պատերազմի առաջին օրերին, երբ տեղի է ունեցել հակախորհրդային ապստամբություն, նահանջել է Կարմիր բանակը և երկիր են մտել գերմանական զորքերը[38]։ Երկրում հակահրեական բռնություններն սկսել են դեռ գերմանացիների գալուց առաջ[39]։ Սպանություններն սկսել են սահմանամերձ բնակավայրերում․ դրանք կատարվել են անվտանգության գերմանական ոստիկանության կողմից տեղի բնակչության և ոստիկանական օժանդակ կազմավորումների օգնությամբ[8]։ Մասնավորապես Պալանգայի ու Կրետինգայի հրեաները ոչնչացվել են պատերազմի առաջին օրերին։ Գրանցված առաջին զանգվածային սպանությունը կատարվել է հունիսի 24-ին Գարգջայում․ այդ ժամանակ զոհվել է 201 հրեա[36]։

Հունիսի 25-ին Կաունաս է ժամանել А այնզատցխմբի հրամանատար, ՍՍ բրիգադֆյուրեր Վալտեր Շտալեկերը։ Նա ազգայնականների առաջնորդներին դրդել է սկսել հրեաների կոտորած։ Հունիսի 25-29-ին լիտվացի ազգայնականները Ալգիրդաս Կլիմայտիսի գլխավորությամբ Կաունասում իրականացրել են հրեաների զանգվածային կոտորած, որի ընթացքում զոհվել է շուրջ 4000 մարդ[40]։ Հուլիսի 4-ին և 6-ին հազարավոր հրեաներ են սպանվել Կաունասի ամրոցի իններորդ բերդամասում։ Վիլնյուսի մոտ սկսվել են զանգվածային գնդակահարություններ Պոնարիում[5][41]։ Հոկտեմբերի 29-ին տեղի է ունեցել ևս մեկ զանգվածային խոշոր կոտորած Կաունասում․ իններորդ բերդամասում գնդակահարվել է 9200 հրեա, այդ թվում՝ 2007 տղամարդ, 2920 կին և 4273 երեխա[36]։

Սահմանամերձ գոտում սպանությունները կատարվել են «Տիլզիտ» այնզատցխմբի կողմից, որ կազմված էր գեստապոյի ու Տիլզիտի SD աշխատակիցներից, ինչպես նաև Մեմելի պաշտպանական ոստիկանությունից (Կլայպեդա)[42]։ Մինչև 1941 թվականի օգոստոսի վերջ այդ խումբը Լիտվայի ու Գերմանիայի սահմանին սպանել է 5502 մարդ, որոնց մեծ մասը եղել են հրեաներ[36]։ 1941 թվականի հունիսի 28-ին Կաունասի պարետ փոխգնդապետ Յուրգիս Բոբելիսի հրամանով ստեղծվել է 1-ին լիտվական գումարտակը, որը հայտնի է նաև որպես Ազգային աշխատանքի պաշտպանության գումարտակ (լիտ.՝ Tautinio darbo apsaugos batalionas, TDA), և որի կազմում կար 400 մարդ։ Նրանք մասսայաբար ոչնչացնում էին հրեաներին Կաունասի ամրոցի VII բերդամասում[41]։ Լիտվայի գավառում սպանությունները կազմակերպվում էին հիմնականում А այնզատցխմբի 3 այնզատցթիմի կողմից[4]։ Համանի շարժական թիմում (Rollkommando Hamann) օբերշտուրմֆյուրեր Իոահիմ Համանի ղեկավարությամբ ծառայում էին շուրջ տասը գերմանացիներ և առնվազն հինգ անգամ ավելի շատ լիտվացիներ, որոնց ղեկավարում էր լեյտենանտ Բրոնյուս Նորկուսը։ Տեղերում նրանց օգնություն էին ցույց տալիս ոստիկանության աշխատակիցները, որոնք ենթարկվում էին գնդապետ Ռեյվիտիսից ստացած գաղտնի հրահանգին։ Խոշոր ակցիաների ժամանակ (մասնավորապես Մարիամպոլեում և Ռոկիշկիսում) գնդակահարություններին մասնակցել են տեղի բնակիչները[43]։ Վիլնյուսի շրջանում և առաջին հերթին Պոնարիում զանգվածային սպանություններով զբաղվում էր «Իպատինգաս բուրիսը», որ գերմանական զոնդերկոմանդի (Sonderkommando) անալոգն էր և կազմված էր լիտվացի կամավորներից, որոնք ենթարկվում էին 9 այնզատցթիմին, ապա ավտանգության ծառայությանն ու անվտանգության ոստիկանությանը։ 1941 թվականի հուլիսի 23-ին հատուկ ջոկատը գլխավորել է Յուոզաս Շիդլաուսկասը, իսկ նրա անդամների թիվը եղել է սկզբում 200, ապա 50[44]։

Օգոստոսից դեկտեմբեր Լիտվայի տարածքում սպանվել է 130-140 հազար հրեա[8]։ 3 այնզատցթիմի հրամանատար Կարլ Եգերը 1941 թվականի դեկտեմբերի 1-ին կազմել է մանրամասն զեկույց զանգվածային սպանությունների վերաբերյալ[7]։ Զեկույցի համաձայն՝ ենթակառույցի կողմից լիտվացի կամավորների հետ սերտ համագործակցության արդյունքում ոչնչացվել են 136 421 հրեաներ, ինչպես նաև 1064 կոմունիստներ, 653 հոգեկան հիվանդներ և 134 այլ անձինք[45]։

Հավաքում գետտոներում խմբագրել

Լիտվայի ժամանակավոր կառավարության՝ հունիսի 29-ի որոշմամբ խոշոր բնակավայրերում ստեղծվել են հրեական գետտոներ[46]։ Գերմանացիները նշանակել են գետտոների ղեկավարություն, այսպես կոչված յուդենրատներ (հրեական խորհուրդներ)։ Օգոստոսի 13-ին նվաճողների կողմից հիմնադրվել է հրեական ոստիկանությունը, որը պարտավոր էր պահպանել իրավակարգը գետտոյի տարածքում[47][31]։

Հուլիսի 8-ից ռազմական վարչությունը հրեաներին հրամայել է կրել հատուկ տարբերանշաններ՝ դեղին շրջանով սպիտակ քառակուսիներ, իսկ հուլիսի 15-ից՝ սպիտակ թևկապ Դավթի դեղին աստղով և «J» տառով (գերմ.՝ Jude)։ Հրեաներին արգելվել է քայլել մայթով և այցելել հասարակական վայրեր, նրանց ունեցվածքը բռնագրավվել է, իսկ իրենք ներգրավվել են հարկադիր աշխատանքներում[48][49]։ Եթե ամռանը հրեաներին սպանություններ լինում էին հիմնականում գավառներում, ապա սեպտեմբերից նոյեմբեր՝ խոշոր քաղաքների գետտոներում[4][50]։

Մինչ 1941 թվականի նոյեմբեր հրեական համայնքներից կենդանի մնացածները (շուրջ 40-43 հազար մարդ) հավաքվել են չորս քաղաքների՝ Վիլնյուսի, Կաունասի, Շյաուլյայի ու Շվյանչյոնիսի գետտոներում, որտեղ նրանց ստիպում էին աշխատել գերմանական ռազմական արդյունաբերության համար։ Գետտոներում կյանքի պայմանները եղել են անտանելի մարդկանց չափազանց կուտակվածության, սննդի անբավարարության ու հիվանդությունների տարածման պատճառով[35]։ Վիլնյուսի գետտոյում աշխատում էին 28 արհեստանոցներ, Կաունասի գետտոյում՝ 40[5]։ Գետտոյի ղեկավարության իշխանությունը բավական ազդեցիկ էր։ Օրինակ՝ Շլյաուլյայի գետտոյի հրեական դատարանը երեք հրեաների խարդախության համար դատապարտել է «մարմնական պատժի ու բանտարկության», իսկ չորրորդին հանձնել են անվտանգության ոստիկանությանը։ 1942 թվականի հունիսին Վիլնյուսի գետտոյում դատարանը կախաղանի միջոցով մահապատժի է դատապարտել վեց հրեաների, որոնք մեղավոր են ճանաչվել այլ կալանավորների սպանության մեջ[51]։

Մինչ 1942 թվականի հունվարի վերջ զանգվածային սպանությունների, ինչպես նա սովի ու ցրտի հետևանքով Լիտվայում զոհվել է ընդհանուր առմամբ 185 000 հրեա (Լիտվայում Հոլոքոստի զոհերի 80 %-ը)։ Այդ ժամանակ Վիլնյուսի գետտոյում կար շուրջ 20 000 հազար, Կաունասի գետտոյում՝ 17 000, Շյաուլյայի գետտոյում՝ 5000, Շվյանչյոնիսի գետտոյում՝ շուրջ 500 մարդ[31]։ Վիլնյուսի գետտոն եղել է այն քչերից մեկը, որտեղ կալանավորներին թույլատրած էր «մշակութային կյանքը»․ այնտեղ գործում էր թատրոն, գրադարան, դպրոց[52]։ Դպրոց եղել է նաև Շյաուլյայի գետտոյում։ Պարբերաբար անցկացվում էին «ակցիաներ» (Aktionen), որոնց ընթացքում գերմանացիները ոչնչացնում էին կալանավորներին, սակայն սպանությունների մասշտաբները եղել են նշանակալիորեն ավելի քիչ, քան 1941 թվականի ամռանն ու աշնանը[8]։ 1942 թվականի մայիսի 27-ին Լիտվայի գեներալ-շրջանում անցկացվել է մարդահամար, սակայն հրեաներն այդ մարդահամարում չեն ներառվել ընդհանրապես[31]։ Հարաբերական «հանգստության» շրջանում գետտոներում գործել են տասնյակ այլ ծառայություններ ու կազմակերպություններ, այդ թվում նաև կուսակցական[53]։

Լիակատար ոչնչացում խմբագրել

1943 թվականի ապրիլի 4-5-ին Պոնարիում սպանվել են բոլոր 4000 մարդիկ՝ Շվյանչյոնիսի գետտոյի ու Վիլնյուսի շրջանի մի քանի մանր գետտոների կալանավորները[54]։ Հունիսի 21-ին Հենրիխ Հիմմլերը հրամայել է լիկվիդացնել բոլոր գետտոները և մնացած հրեաներին ուղարկել համակենտրոնացման ճամբարներ։ Ամռան վերջին գետտոյի ղեկավարությունը քաղաքացիական անձանցից փոխանցվել է ՍՍ մարմիններին[53]։

1943 թվականի օգոստոսի 6-ից մինչև սեպտեմբերի 23-ը տեղի է ունեցել Վիլնյուսի գետտոյի կալանավորների տեղահանությունը։ Շուրջ 15 հազար հրեաներ տեղափոխվել են Էստոնիայի ու Լատվիայի աշխատանքային ճամբարներ։ 5000 հրեաներ ուղարկվել են Լեհաստանում տեղակայված մահվան ճամբարներ[4]։ Այդ կալանավորներից շուրջ 2-3 հազարը հետագայում ազատվել են[55]։ Վիլնյուսի գետտոն լիկվիդացվել է, և քաղաքում մնացել են շուրջ 3000 հրեաներ երեք ոչ մեծ ճամբարներում[56]։

1943 թվականի հունիսի 23-ին Կաունասի ու Շյաուլյայի գետտոները վերակազմավորվել են համակենտրոնացման ճամբարների[31], որոնք գոյություն են ունեցել մինչ Կարմիր բանակի գալը 1944 թվականի հունիսին[55]։

Կաունասի գետտոյի հրեաների մի ամսը տեղափոխվել է Էստոնիա։ 1944 թվականի մարտի 27-28-ին Կաունասի համակենտրոնացման ճամբարում և նրա մասնաճյուղերում իրականացվել է ակցիա, որի ընթացքում սպանվել են շուրջ երկու հազար երեխաներ, ծեր անձինք ու հաշմանդամներ։ Նման զարգացում են ունեցել նաև դեպքերը Շյաուլյայի ճամբարում․ 1943 թվականի սեպտեմբերին նրա կալանավորները տեղափոխվել են համակենտրոնացման տարբեր ճամբարներ, նույն թվականի նոյեմբերի 5-ին սպանվել են շուրջ 800 երեխաներ, ծերեր ու հաշմանդամներ[56]։

Այդ երկու գետտոներից 10-12 հազար հրեաներ Կարմիր բանակի գալուց առաջ՝ 1944 թվականի հունիսին, տեղափոխվել են Գերմանիայի համակենտրոնացման ճամբարներ[4][35][56]։ 1945 թվականի հունվարի 27-ին Կարմիր բանակն ազատագրել է Կլայպեդան, իսկ մայիսի 2-ին Կաունասի ու Շլյաույայի կենդանի մնացած հրեաներն ազատագրվել են ամերիկյան զորքերի կողմից Դահաուի համակենտրոնացման ճամբարից[36]։

Օտարերկրացի հրեաների սպանությունը Լիտվայում խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Հոլոքոստը Գերմանիայում և Հոլոքոստն Ավստրիայում

Լիտվայի տարածքում իրականացվել են նաև եվրոպական այլ երկրներից նացիստների կողմից տեղահանված հրեաների սպանություններ։ Ի տարբերություն Լատվիայի ու Բելառուսիայի, որտեղ հրեաներին տանում էին գետտոն, Լիտվայում օտարերկրացի հրեաներին անմիջապես ոչնչացնում էին՝ չթողնելով փրկվելու ոչ մի հույս[57]։ Այսպես, 1941 թվականի նոյեմբերի 25-29-ը Կաունաս են ժամանել գնացքներ Գերմանիայից՝ բերելով 4934 հրեաներ Գերմանիայից ու Ավստրիայից։ Նրանք բոլորը գնդակահարվել են[58]։

Լիտվայի տարածքում սպանվել է ընդհանուր առմամբ 8-10 հազար լեհաստանցի հրեա և վեց հազար հրեա եվրոպական այլ երկրներից[59]։

Զոհերի վիճակագրություն խմբագրել

Լիտվայում նացիստական և խորհրդային օկուպացիոն վարչակարգերի կողմից կատարված հանցագործությունների գնահատման միջազգային հանձնաժողովի տվյալներով՝ երկրում ցեղասպանության զոհերի ընդհանուր թիվը կազմել է 200 000-206 000 մարդ, այդ թվում[8]․

  • շուրջ 190 հազար լիտվացի հրեաներ,
  • 8000-10 000 հրեա փախստականներ Լեհաստանից,
  • շուրջ 5000 հրեաներ Ավստրիայից ու Գերմանիայից,
  • 878 ֆրանսիացի հրեաներ։

Ենթադրում է, որ լիտվացի հրեաների 80 %-ն սպանվել է մինչև 1942 թվականը[37], փրկվել են միայն մի քանի հազար հրեաներ[4]։ 1945 թվականի հուլիսի 31-ի տվյալներով՝ Վիլնյուսում բնակվում էր 3497 հրեա[60]։ Հայտնի և ուսումնասիրված են Լիտվայում հրեաների ոչնչացման ավելի քան 200 վայրեր[61], որոնց թվում առաջին տեղերն են գրավում Պոնարին, որտեղ սպանվել է ընդհանուր առմամբ ավելի քան 100 հազար մարդ (ներառյալ հրեաներ), Ալիտուսը, որտեղ սպանվել է 60 հազար մարդ, Անտավիլիյայ անտառը՝ 25 հազար, Մեծ Կարկլենայ գյուղը՝ 10 հազար, Կաունասի ամրոցի 9-րդ բերդամասը՝ 80 հազար, Վիրբալիսը՝ 10 հազար և այլն[62]։

1959 թվականին Լիտվայում ապրում էր 16 հազար հրեա, իսկ դեպի Իսրայել կատարված արտագաղթից հետո 2010 թվականի վերջին երկրում մնում էր 4 հազար հրեա[63]

Տեղի բնակչության դերը Հոլոքոստում խմբագրել

Լիտվայում հրեաների ոչնչացման գործում էական դերակատարում է ունեցել տեղի բնակչության ակտիվ աջակցությունը նացիստներին[8]։

Հոլոքոստն սկսվել է «Ակտիվիստների լիտվական ճակատի» կողմից նախքան գերմանական զորքերի գալը 1941 թվականի հունիսի 22-ին։ Սոլոմոնաս Ատամուկասը նշում է, որ դա եղել է ոչ թե առանձին մարդ կամ ամբոխ, այլ «կազմակերպված ուժ, այդ թվում լիտվական ռազմական-ոստիկանական կազմավորումները, պահպանական գումարտակները», որոնք գիտակցված կերպով համագործակցել են օկուպացիոն ուժերի հետ ոչ միայն Լիտվայի, այլև Լեհաստանի ու Բելառուսի հրեաների ոչնչացման գործում։ Մասնավորապես լիտվական զորաբաժանումները մասնակցել են Վարշավայի գետտոյի լիկվիդացմանը[64]։ Ավելի քան 19 հազար բելառուսցի հրեաներ է ոչնչացրել 12-րդ լիտվական ոստիկանական գումարտակը, որի հրամանատարն էր Անտանաս Իմպուլյավիչյուսը[65]։ Բելառուսի հրեաների դեմ իրականացված ակցիաներում լիտվացի ոստիկանների ցուցաբերած դաժանությունից վրդովվել է անգամ Սլուցկի գերմանացի պարետը[66]։

Հրեաների ցեղասպանության գործում լիտվացիների զանգվածային մասնակցության պատճառներից են համարվում[67]․

  • խորհրդային իշխանություններից տուժած լիտվացիների վրեժը և նրանց շրջանում գոյություն ունեցող համոզմունքը, թե հրեաներն են պատասխանատու Լիտվայի տարածքի՝ Խորհրդային Միությանը բռնակցման, ինչպես նաև հետագա ձերբակալությունների ու դեպի Սիբիր տեղահանությունների համար[10],
  • աջակցությունը նոր իշխանությանը, որ կազդեր ամեն գնով իրենց համար «լավագույն» կյանք ապահովելուն,
  • խորհրդային իշխանությունների հետ համագործակցածների, կոմունիստական կուսակցության ու կոմերիտմիության անդամների զղջումն ու մաքրագործումը «հրեական արյամբ»,
  • ֆաշիստական-ազգայնական շարժման կողմնակիցների հակասեմականությունը, որ նախքան պատերազմը ճնշվում էր լիտվական կառավարության կողմից,
  • հարստացումը հրեական ունեցվածքի յուրացման հաշվին։

Լիտվայի բնակչության մի մասը հրեաների ոչնչացմանը մասնակցել է «պատահականորեն»[67]։ Սակայն Ալֆոնսաս Էյդինտասը գրում է, թե ծայրահեղ հակասեմականությունը խիստ աճել էր նախապատերազմյան շրջանում և լայնորեն տարածված էր լիտվացիների շրջանում[68]։

Շատ լիտվացիներ ժխտել են իրենց կամավոր մասնակցությունը Հոլոքոստին ազգային մակարդակով կամ ընդունել են դրանում միայն գյուղացիների մասնակցությունը, որոնք համարվում են լիտվական հասարակության «վտարանդիները»[43]։ Այնուամենայնիվ, պատմաբանները պարզել են, որ ավելի քան հազար լիտվացիներ մասնակցել են ցեղասպանությանը[69], իսկ Սաուլյուս Սուժեդելիսը կարծում է, որ ամենապահպանողական գնահատականով անգամ ցեղասպանությանը մասնակցածների թիվը մի քանի հազարից պակաս չէ[43]։

Լիտվացի որոշ ուսումնասիրողներ հաստատում են, թե լիտվացիները հակահրեական շարժմանը մասնակցել են գերմանացիների վերահսկողությամբ ու ղեկավարությամբ, իսկ մի շարք հրեա հեղինակներ հերքում է դա՝ պնդելով, թե լիտվական հակախորհրդային դիմադրությունը հրեաներին սպանում էր ինքնուրույն՝ առանց տարբերակելու կոմունիստական ակտիվիստներին ու անմասն մնացածներին[10]։ Դով Լևինը գրում է, թե ցեղասպանությանը մասնակցած լիտվացիների շարքում նշանակալի տեղ էին գրավում նրանք, ում հարազատները սպանվել կամ աքսորվել էին Լիտվայի խորհրդայնացման ժամանակ[50]։ Ցվի Կոլիտցն նշում է, որ հրեական գրքերի այրումը, ռաբբիների և հրեա հոգևորականների նկատմամբ դաժան ծաղրուծանակը չի կարելի բացատրել խորհրդային իշխանությունների նկատմամբ ունեցած ատելությամբ[70]։

Բանավիճային է մնում Ժամանակավոր կառավարության դերը[10]։ Փաստաթղթերը հաստատում են նրա հակահրեական դիրքորոշումն ու քաղաքականությունը[68]։ Այդ մարմնի հակասեմականության վկայությունն է «Դրույթներ հրեաների կարգավիճակի մասին» (լիտ.՝ Žydų padėties nuostatai) նախագիծը, որ հրապարակվել է 1941 թվականի օգոստոսի 1-ին[8]։

Հականացիստական դիմադրություն խմբագրել

 
Վիլնյուսի գետտոյի ընդհատակայիններ, կենտրոնում կանգնած է ընդհատակի հրամանատար, բանաստեղծ Աբբա Կովները[71]
Հիմնական հոդված՝ Հրեական դիմադրությունը Հոլոքոստի ժամանակ

Լիտվայի բռնազավթման սկզբից հրեաներն ստիպված են եղել ամենօրյա պայքար մղել իրենց կյանքը պահպանելու համար։ Դիմադրությունը հիմնականում իրականացվում էր առօրյա կյանքում ու կենցաղային ոլորտում։ Օրինակ՝ այն պայմաններում, երբ կալանավորների օրաբաժինը չէր բավականացնում ֆիզիկական գոյության համար, կարևոր խնդիր էր աննդի հայթայթումն ու ապօրինի ճանապարհով այն գետտո հասցնելը։ Չնայած գերմանական իշխանությունները պահանջում էին հայտնել վարակիչ հիվանդությունների յուրաքանչյուր դեպքի մասին, և արգելված էին հղիություններն ու ծնունդները, բժիշկները գաղտնի էին պահում այդ ինֆորմացիան՝ թաքցնելով հիվանդներին, հղիներին ու «ապօրինի» ծնվածներին՝ չնայած դաժան պատիժների սպառնալինքերին։ Գետտոյի կյանքի կարևոր մասն էր մշակութային ու հոգևոր դիմադրությունը, օրինակ՝ ընդհատակյա դպրոցները, կրոնական ծեսերի կատարումը և այլն[72]։ Շատերը փորձում էին փախչել գետտոյից, մյուսները փորձում էին փրկել երեխաներին՝ դրա համար դիմելով գետոների սահմաններից դուրս գտնվող իրենց ոչ հրեա ծանոթների օգնությանը[73]։

Շուրջկալներից ու ոչնչացման ակցիաներից փրկվելու համար փախչելուց բացի հրեաներն օգտագործում էին նաև հատուկ թաքստոցները, այսպես կոչված «մալինաները» կամ բունկերները։ Գերմանացիներն ու կոլաբորացիոնիստները հրդեհում էին տներն ու պայթեցնում դրանք այնտեղ թաքնվածների հետ միասին։ Բունկերները հրեա ընդհատակայինների կողմից օգտագործվում էին նաև զինամթերքի ու այլ պաշարների պահպանման համար[74]։

Գոյություն ունե բազմաթիվ զեկույցներ հուսահատ դիմադրության անհատական փորձերի մասին, որոնք տեղի են ունեցել զանգվածային սպանություններն սկսելու առաջին օրերին։ Երիտասարդ և ուժեղ շատ հրեաներ, փորձելով պաշտպանվել, մերկ ձեռքերով հարձակվել են գերմանացի ու լիտվացի ոստիկանների վրա կամ օգտագործել են սառը զենք ու ձեռքի տակ եղած այլ միջոցներ։ Այսպես, Սկուոդաս քաղաքում Իցհակ Մալկենզոնը, որ քաղաքի ամենաուժեղ մարդն էր, հարձակվել է դահիճներից մեկի վրա ու խեղդել նրան մերկ ձեռքերով, նախքան ինքը կմեռներ գերմանացու կրակոցից[75]։

Վիլնյուսի գետտոյում ստեղծվել է ընդհատակյա խոշոր կազմակերպություն (իդիշ՝ פֿאַראײניקטע פּאַרטיזאַנער אָרגאַניזאַציִע – Ֆարեյնիկտե պարտիզաներ օրգանիզացիե, ՖՊՕ), որը գլխավորել են Իցիկ Վիտենբերգն ու Աբբա Կովները։ Կենդանի մնացած ընդհատակայինները հետագայում միացել են պարտիզաններին։ Արևելյան Եվրոպայի բոլոր հրեա պարտիզանների հիմնն է դարձել Վիլնյուսի գետտոյի կալանավոր, հետագայում Էստոնիայում զոհված Գիրշ Գլիկի «Մի՛ ասա, որ դու գնում ես վերջին ճանապարհը» (իդիշ՝ זאָג ניט קיינמאָל, אז דו גייסט דעם לעצטן וועג) երգը։ Լիտվայում պարտիզանական պայքարը ղեկավարում էին Կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի երկրորդ քարտուղար Իցիկ Մեսկուպը, Կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի Լիտվայի բաժնի վարիչի տեղակալ Հենրիխ Զիմանասը և Լիտվայում հեղափոխական շարժման մասնակից Լեյբա Սոլոմինը[76]։

1943 թվականի ապրիլի 1-ին Լիտվայի գեներալ-շրջանի տարածքում գործում էին 29 խորհրդային պարտիզանական ջոկատներ, որոնց անդամների ընդհանուր քանակը կազմում էր 199 մարդ, որոնք հիմնականում գետտոներից ու համակենտրոնացման ճամբարներից փախած հրեաներ էին[77]։ Մինչ 1944 թվականի ամառ Լիտվայում հրեական պարտիզանական ջոկատների անդամների թիվը հասել է 700-ի։ Հրամանատաների շարքում հայտնի են եղել Հենրիխ Զիմանասը, Աբբա Կովները, Հաիմ Ելինը և Իոսիֆ Գլազմանը։ Իլյա Ալտմանի կարծիքով՝ Լիտվայում հրեա պարտիզանների ընդհանուր քանակը գերազանցել է հազարը[78]։

Օգնություն հրեաներին խմբագրել

 
Ճապոնիայի հյուպատոս Տիունե Սուգիհարան Կաունասում հազարավոր վիզաներ է տվել հրեաներին փրկելու համար

Լիտվայի բազմաթիվ բնակիչներ օգնել են հրեաներին ու փրկել նրանց՝ վտանգի ենթարկելով իրենց կյանքը։ Հրեաների պաշտպանությամբ հանդես են եկել լիտվացի մի քանի ազգայնականներ, մասնավորապես Պյատրաս Պաուլայտիսը[79]։ 2016 թվականի հունվարի 1-ի տվյալներով՝ Լիտվայում 889 մարդ Աղետի և հերոսականության Յադ Վաշեմ ինստիտուտի կողմից ճանաչվել է աշխարհի արդարակյաց Հոլոքոստի ժամանակ հրեաների փրկելու համար։ Աշխարհի արդարակյացների թվով Լիտվան զբաղեցնում է վեցերորդ տեղը Լեհաստանից, Նիդերլանդներից, Ֆրանսիայից, Ուկրաինայից ու Բելգիայից հետո[80]։

1940 թվականին Լիտվայում Ճապոնիայի հյուպատոս Տիունե Սուգիհարան, հակառակ Ճապոնիայի արտաքին գործերի նախարարության հանձնարարականներին, մասսայաբար բաժանել է Ճապոնիայի վիզաներ Լիտվայի ու Լեհաստանի հրեաներին։ Նրա օգնությամբ փրկվել է ավելի քան 6000 մարդ։ Աշխարհի արդարակյացի կոչումից բացի Սուգիհարային շնորհվել են լեհական ու լիտվական մի շարք պարգևներ[81][82]։ 1991 թվականին Սուգիհարայի ծառայությունները գնահատվել են նաև Ճապոնիայում[83]։

Վիլնյուսի գետտոյի հրեաներին ակտիվորեն օգնել է վերմախտի ֆելդֆեբել Անտոն Շմիդը, որը դրա համար գնդակահարվել է նացիստների կողմից 1942 թվականի ապրիլի 13-ին[84]։ Բազմաթիվ հրեաների են փրկել գրող Կազիս Բինկիսի ընտանիքը[85], կանանց Դոմինիկանյան մենաստանի վանամայր Աննա Բորկովսկան[86], ռուս հնադավաններ Կորաբլիկովների ընտանիքը[87], փոխերեց Անդրեյ Գդովսկին և Լիտվայի այլ բնակիչներ։

Լիտվացիների կողմից իրենց հրեա հարևաններին փրկելու բազմաթիվ պատմություններ են ներկայացված Ալֆոնսաս Էյդինտասի «Լիտվան, հրեաներն ու Հոլոքոստը» գրքում[88]։

Հոլոքոստի հիշատակ խմբագրել

Խորհրդային տարիներ խմբագրել

Պատերազմի ավարտից հետո ԽՍՀՄ իշխանութունները լռության են մատնել Հոլոքոստը[11][12][89]։ Մասնավորապես ունենալով լիտվացի հրեաների ցեղասպանության լիամասշտաբ ու փաստաթղթերով հիմնավորված պատկերը, խորհրդային իշխանությունները զոհերին կոչել են բացառապես «խորհրդային քաղաքացիներ»[10]։ Ընդ որում, ինչպես նշում է Օլեգ Բուդնիցկին, հետպատերազմյան տարիներին հակասեմականության աճն անհնար է դարձրել Հոլոքոստի զոհերի հիաշատակի պաշտոնական հավերժացումը։ Հրեաների սպանությունների գործում կոլաբորացիոնիստների, այդ թվում նաև լիտվացիների մասնակցությունը ևս պատճառ է հանդիսացել նրա համար, որ խորհրդային կառավարությունը չի ցանկացել հասարակական քննարկման առարկա դարձնել այդ հարցը։ Խորհրդային իշխանությունը պայքարել է ազգայնականների դեմ և չի ցանկացել, որ այդ խնդիրներն առաջ քաշվեն հրեաների դեմ կատարված հանցագործությունների քննարկման ժամանակ[90]։

Լիտվայում Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին, առանց նշելու նրանց ազգային պատկանելությունը, տեղադրվել են մի քանի հուշարձաններ, այդ թվում 1984 թվականին Կաունասի ամրոցի IX բերդամասում[91]։ 1945 թվականին տեղադրվել է Պոնարիում սպանվածների հիշատակին նվիրված հուշարձան, սակայն 1952 թվականին այն քանդվել է[92]։

Այնուամենայնիվ, Հոլոքոստի թեման Լիտվայի մտավորականության ու այլախոհների կողմից սկսել է քննարկվել արդեն 1970-ական թվականներին։ Մասնավորապես հրեաների ու լիտվացիների հարաբերությունների պատմությունը իրականությանը համապատասխան ներկայացնելու անհրաժեշտության օգտին հանդես են եկել Թոմաս Վենցլովան ու Անտանաս Տերլեցկասը։ Միևնույն ժամանակ խորհրդային պատմագրության մեջ հրեաների մասին չի հիշատակվել ընդհանրապես, կամ հալածանքների պատասխանատվությունը բարդվել է բացառապես նացիստական Գերմանիայի վրա։ Հոլոքոստի ու հակախորհրդային դիմադրության գիտական ուսումնասիրությունները գործնականում արգելված էին[93]։

Անկախ Լիտվայում խմբագրել

 
Հուշաքար 4-րդ բերդամասում, Կաունաս

1990 թվականի մայիսի 8-ին՝ Լիտվայի անկախության վերականգնումից երկու ամիս անց, Լիտվայի խորհրդարանն ընդունել է հռչակագիր «Նացիստական օկուպազման տարիներին Լիտվայում հրեական ժողովրդի ցեղասպանության մասին»։ Համաձայն այդ փաստաթղթի՝ Լիտվայի Հանրապետությունը պարտավորվում էր պահպանել հրեական ժողովրդի ցեղասպանության զոհերի հիշատակը և պայքարել հակասեմականության ցանկացած դրսևորման դեմ։ Շուտով Հոլոքոստին նվիրված դասեր են ընդգրկվել միջնակարգ դպրոցի 5-րդ, 10-րդ ու 12-րդ դասարանների պատմության պարտադիր ծրագրերում։ 1994 թվականից Լիտվայում սեպտեմբերի 23-ը նշվում է որպես Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի ազգային օր։ Սեպտեմբերի 23-ն ընտրվել է այն պատճառով, որ 1943 թվականին այդ օրը լիկվիդացվել է Վիլնյուսի գետտոն[59][94]։ Սակայն Լիտվայի հրեական համայնքի նախագահ Ֆաինա Կուկլյանսկին նշում է, որ այդ օրվա նկատմամբ պետական մարմինները ցուցաբերում են ոչ պատշաճ ուշադրություն[95]։

1995 թվականի մարտի 1-ին[96] Լիտվայի նախագահ Ալգիրդաս Բրազաուսկասն Իսրայելի խորհրդարանում ներողություն է խնդրել այն լիտվացիների անունից, որոնք դաժանաբար սպանել, թալանել ու ոչնչացրել են հրեաներին[97][98]։

2002 թվականին Լիտվան դարձել է Հոլոքոստի հիշատակի հավերժացման և ուսումնասիրման ոլորտում համագործակցության միջազգային կազմակերպության անդամ[59]։

Լիտվայի սեյմը 2011 թվականը հայտարարել է «Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի տարի»։ Երկրի կառավարությունը միջոցներ է ձեռնարկել Վիլնյուսի հին հրեական գերեզմանատան պահպանման համար[99]։ 2011 թվականին Լիտվայի խորհրդարանը որոշել է, որ պետք է փոխհատուցում վճարվի կենդանի մնացած այն հրեաներին ու նրանց ընտանիքի անդամներին, ում ունեցվածքը բռնագրավվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ[99]։ 2011 թվականի հունիսի 10-ին, այլ պետությունների դեսպաններին ներկայացնելով «Ազատության պաշտպանության, մեծ կորուստների և Լիտվայի՝ Հոլոքոստի զոհ դարձած բնակիչների հիշատակի տարվա» ծրագիրը, Լիտվայի արտաքին գործերի նախարար Աուդրոնյուս Աժուբալիսն ասել է[100]․

70 տարի առաջ Լիտվան վերապրել է ծանր ու շատ ցավալի դրություն։ Արդյունքը՝ մենք կորցրինք մեր ժողովրդի մեկ երրորդին, մեր հողում իրականացվեց ցեղասպանություն, Հոլոքոստ։ 70 տարի անց մենք փորձում ենք հիշել, գնահատել այդ իրադարձությունները, գտնել ընդհանուր հայացք պատմության վերաբերյալ։

2012 թվականի փետրվարի 5-ին Իսրայել կատարած այցի շրջանակներում Աուդրոնյուս Աժուբալիսն այցելել է Յադ Վաշեմ հուշահամալիր։ Նա հայտարարել է, որ «Հոլոքոստը ողջ Լիտվայի մեծագույն ողբերգությունն է»[101]։

2016 թվականին Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի միջազգային օրվա առթիվ հրատարակվել է լիտվացի գրող Ռուտա Վանագայտեի «Մերոնք» գիրքը, որումն մանրամասն ներկայացվում է Լիտվայում Հոլոքոստի ժամանակագրությունը, ինչպես նաև այն, թե ինչ դերակատարում են ունեցել լիտվացիներն այդ գործում։ Գիրքն արժանացել է որ միանշանակ արձագանքների լիտվական հասարակության կողմից․ որոնք սատարել են գրողին՝ նշելով, որ Հոլոքոստին մասնակցության ընդունումը հասարակության կողմից կարևոր քայլ է դեպի խաղաղություն ու փոխըմբռնում, իսկ մյուսները գրողին մեղադրել են հայրենիքին դավաճանելու մեջ և նրան համարել հրեա[102][103]։

Ռուտա Վանագայտեի կարծիքով՝ կենցաղային մակարդակում և նույնիսկ պատմաբանների շրջանում Հոլոքոստի թեման, որպես կանոն, լռության է մատնվում ու անտեսվում, ինչը պայմանավորված է ամոթի զգացմամբ, հակասեմականության տարածված լինելով (նույնիսկ այն մարդկանց շրջանում, որոնք իրենց կյանքում չեն հանդիպել ոչ մի հրեայի), ինչպես նաև իշխանությունների պաշտոնական քաղաքականությամբ, որոնք լիտվացիներին ներկայացնում են որպես բռնատիրական կարգերի զոհ, ոչ թե որպես «դահիճներ», որպիսին նրանք եղել են հրեաների նկատմամբ։ Դրանից բացի, այն քիչ մարդիկ, որոնք վերապրել են Հոլոքոստն ու հետագայում չեն հեռացել Լիտվայից, որպես կանոն վախենում են պատմել իրենց տեսածը՝ զգուշանալով հաշվեհարդարից[104]։

Պատմագրություն և հիշատակի հավերժացում խմբագրել

 
Ցեղասպանության զոհերի թանգարան

ԽՍՀՄ անկումից և արխիվների գաղտնազերծումից հետո հնարավորություն է ստեղծվել Հոլոքոստի նվիրված ուսումնասիրություններ կատարել։ Թեև այդ թեմայի ուսումնասիրումը հեռու է լիարժեք լինելուց, Լիտվայի անկախության վերականգնումից հետո ընկած ժամանակաշրջանում նկատի առաջընթած է նկատվել այդ հարցում։ Դրանում մեծ ներդրում են ունեցել Ալֆոնսաս Էյդինտասը, Վալենտինաս Բրանդիշաուսկասը, Արունաս Բուբնիսը[43], Լյուդաս Տրուսկան, Վիգանտաս Վարեյկիսը, Քրիստոֆ Դիկմանը և Սաուլյուս Սուժեդելիսը[59][105]։

1998 թվականին Լիտվայի նախագահի հրամանով ստեղծվել է Լիտվայում նացիստական և խորհրդային օկուպացիոն վարչակարգերի կողմից կատարված հանցագործությունների գնահատման միջազգային հանձնաժողովը (անգլ.՝ International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania)[106]։ Նացիստական վարչակարգի հանցագործութունների (այդ թվում նաև Հոլոքոստի) գնահատման ենթահանձնաժողովի նախագահ է նշանակվել պրոֆեսոր Լյուդաս Տրուսկան։ Ենթահանձնաժողովի անդամներ են դարձել Էնդրյու Բեյկերը[107], դոկտոր Իոահիմ Տաուբերը, պրոֆեսորներ Յուլիուս Շմուլկշտիսը, Սաուլյուս Սուժեդելիսը և Մարտին Գիլբերտը[108]։ 2007 թվականին հանձնաժողովը դադարեցրել է իր աշխատանքը[109], իսկ 2012 թվականին վերսկսել է իր գործունեությունը[110]։Դպրոցական ուսուցման համար հանձնաժողովը նախապատրաստել է «Հրեական Վիլնյուս» ծրագիրը և Հոլոքոստին նվիրված դասերի մեթոդական պլաններ[111]։ 2004-2006 թվականներին հանձնաժողովի կողմից հրատարակվել են «Բռնատիրական վարչակարգերի հանցագործությունները Լիտվայում։ Նացիստական բռնազավթում» շարքի երեք հատորները[112]։

Հետազոտությունների սկզբնական փուլում լիտվացի պատմաբանների մի մասը հակախորհրդային դիմադրության ու Ժամանակավոր կառավարության գործունեությունը դիտարկել է միայն Լիտվան կոմունիստական գերիշխանությունից ազատագրելու համատեքստում։ Նկարագրելով այդ մոտեցումը՝ Գեկտորաս Վիտկուսը գրում է, թե Հուլիսյան ապստամբությունն ու Ժամանակավոր կառավարության գործունեությունը «լիտվացիների համար ավելի կարևոր է, քան Հոլոքոստը»։ Հետագայում նշված թեմաները սկսել են դիտարկվել հաշվի առնելով նացիստական Գերմանիայի ազդեցությունն ու Լիտվական ճակատի ակտիվիստներին ու Ժամանակավոր կառավարության գործիչներին բնորոշ ծայրահեղ ազգայնականությունն ու հակասեմականությունը։ Այնուամենայնիվ, պատմաբանների շրջանում մնում են նշանակալի տարաձայնություններ լիտվական դիմադրության ղեկավարության շրջանում հակասեմական գործոնի դերի և բնակչության վրա դրա ազդեցության աստիճանի մասին, ինչպես նաև հակակոմունիստական ու ռասայական գործոնների հարաբերության մասին հակասեմական բռնության մեջ[113]։ Ցեղասպանության և Լիտվայի բնակիչների դիմադրության ուսումնասիրությունների կենտրոնը հավաքել է մասշտաբային մատենագրություն՝ նվիրված Հոլոքոստի թեմային[36]։

Լիտվայում Հոլոքոստի թեման մանրամասն ուսումնասիրվում է նաև Լիտվայի սահմաններից դուրս։ Օրինակ, իսրայելցի հայտնի պատմաբան Դինա Պորատը 1994 թվականին հրատարակել է հոդված, որում առանձնացրել է այդ թեմայի երեք առանձնահատուկ տեսանկյուններ՝ սպանությունների արագությունն ու մասշտաբները և լիտվացի հրեաների աղետի ընկալումը[37]։ Դրանից բացի Յուրգեն Մատեուսն առանձնացնում է նաև Իցհակ Արադի, Միխաել Մաքքուինի, Կոնրադ Կվիետի, Վոլֆգանգ Բենցի ու բազմաթիվ այլ հեղինակների գրքերն ու հոդվածները[114]։

Լիտվայում գործում են Հոլոքոստին նվիրված մի շարք թանգարաններ, որոնցից են Վիլնոյի գաոնի հրեական պետական թանգարանն ու Ցեղասպանության զոհերի թանգարանը[115][116]։ Վիլնոյի գաոնի թանգարանը կատարում է հետազոտական աշխատանքներ Հոլոքոստի ուսումնասիրման ուղղությամբ։ Մասնավորապես 2011 թվականին նրա կողմից հրատարակվել է Holocausto Expozicios Katalogas-ը լիտվերեն ու անգլերեն և ստեղծվել է Lithuanian Holocaust Atlas նախագիծը[117]։ Այդ թանգարանին է վերաբերում նաև Պանյարյայի հուշարձանը։ Լիտվայի անկախության վերականգնումից հետո ստեղծվել են Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին նվիրված բազմաթիվ հուշարձաններ[118]։

Զանգվածային սպանությունների վայրերի պահպանության խնդիրը Լիտվայում վճռվել է պետական մակարդակում։ Նշվել են ավելի քան 200 այդպիսի վայրեր, որոնցից շատերում տեղադրվել են հուշարձաններ[119]։

Հոլոքոստի թեմային վերաբերող վեճեր խմբագրել

«Երկակի ցեղասպանության» հայեցակարգ ու Հոլոքոստի ժխտում խմբագրել

Լիտվայի շատ պատմաբաններ ու քաղաքական գործիչներ կողմ են, այսպես կոչված, «երկակի ցեղասպանության» հայեցակարգին, համաձայն որի՝ նացիստական ու կոմունիստական վարչակարգերի հանցագործությունները եղել են հավասարազոր։ Լիտվացի ու արտասահմանյան մի շարք քննադատների կարծիքով՝ այդ մոտեցման հետևանք է ցեղասպանության նացիստական քաղաքականության համահարթումն ու դրանում լիտվացիների զանգվածային մասնակցությունը լռության մատնելը[13][14][120]։

Այդ հայեցակարգի շրջանակներում 2009 թվականին Քրեական օրենգրքում կատարված փոփոխությունները սահմանում են պատասխանատվություն՝ տուգանքից մինչև երկու տարվա ազատազրկում խորհրդային ագրեսիայի ժխտման և բռնազավթումը հրապարակայնորեն հավանության արժանացնելու, մարդկության դեմ կատարված հանցագործությունների, ցեղասպանությունների կամ ռազմական հանցագործությունների ժխտումն ու նվազեցումը[121]։

2010 թվականին Լիտվայի ներքին գործերի նախարարությունում աշխատող պատմաբան Պետրաս Ստանկերասի կողմից «Վյայդաս» շաբաթաթերթում հրապարակվել է Հոլոքոստը ժխտող հոդված։ Նա հայտարարել է, թե Նյուրնբերգի դատավարությունը եղել է «իրավական ամենամեծ ֆարսը պատմության մեջ», որն իրավական հիմք է ստեղծել «իբր թե վեց միլիոն սպանված հրեաների լեգենդի» համար[122]։ Այն վրդովմունք է առաջացրել Եվրոպայում, իսկ յոթ պետությունների դեսպաններ հայտնել են իրենց բողոքը։ Ամսագրի հրատարակիչն ու գլխավոր խմբագիրը ներողություն են խնդրել ընթերցողներից այդ հոդվածի համար[123]։ Ստանկերասը հեռացել է պաշտոնից, իսկ ներքին գործերի նախարար Ռայմունդաս Պալայտիսը հայտարարել է, որ Ստանկերասի կարծիքը ոչ մի ընդհանուր բան չունի նախարարության դիրքորոշման հետ[124]։ Չնայած նրան, որ Հոլոքոստի ժխտումն արգելված է օրենքով, Լիտվայի դատախազությունը ոչ մի մեղադրանք չի ներկայացրել Ստանկերասին[125]։

Վերաբերմունքը կոլաբորացիոնիստների նկատմամբ խմբագրել

21-րդ դարի սկզբում Լիտվայում բնակվող նացիստական հանցագործների թիվն ավելի մեծ էր, քան Արևելյան Եվրոպայի ցանկացած այլ երկրում[7][126][127]։ Նացիստների հետ համագործակցության պատճառով ԱՄՆ քաղաքացիությունից զրկված տասներկու լիտվացիներ վերադարձել են Լիտվա, սակայն դատական գործեր հարուցվել են միայն երեքի դեմ, ընդ որում, նրանցից ոչ մեկը պատիժ չի կրել[128]։

Առավել աղմակալից սկանդալի տեղիք է տվել Վիլնյուսում անվտանգության ոստիկանության պետ Ալեքսանդրիս Լիլեյկիսի գործը, որը զրկվել էր Միացյալ Նահանգների քաղաքացիությունից, քանի որ ապացուցվել էր նրա մասնակցությունը ցեղասպանությանը։ Լիտվայում նրա դեմ հարուցված գործը ձգվել է մի քանի տարի և փակվել նրա մահվան պատճառով[129]։

2012 թվականի մայիսի 18-ին Կաունասում պատիվներով թաղվել է ԱՄՆ-ից բերված Յոզաս Ամբրազյավիչյուսի աճյունը, որ եղել է Ժամանակավոր կառավարության վարչապետ 1941 թվականի հունիսի 23-ից օգոստոսի 5-ը, ինչպես նաև Ակտիվիստների լիտվական ճակատի առաջնորդը։ Դրա դեմ բողոքել են լիտվացի որոշ մտավորականներ, Ռուսաստանի կառավարությունն ու հրեական մի շարք կազմակերպություններ, որոնք նշել են, որ Ամբրազյավիչյուսի գլխավորած Ակտիվիստների ճակատն է կրում Լիտվայի հրեաների մեծ մասի սպանության պատասխանատվությունը[15][130]։

Թոմաս Լեյնը «Լիտվա. ճանապարհ դեպի Արևմուտք» գրքում գրում է, թե լիտվացիները «երկաթե վարագույրի» հետևում անցկացրած երկար տարիների պատճառով չգնահատեցին արևմտյան հասարակության զգացմունքային վերաբերմունքը Հոլոքոստի նկատմամբ։ Հրեաների ցեղասպանության ժամանակ լիտվացիների կողմից կատարված զանգվածային սպանությունների փաստը ժխտելու, ինչպես նաև Լիտվայի խորհրդայնացմանը հրեաների մասնակցությամբ դա մասամբ արդարացնելու նրանց փորձերը չեն հասկացվել[131]։

Հրեա պարտիզանների հետապնդումներ խմբագրել

Հրեաների ցեղասպանությանը մասնակցած լիտվացիների չհետապդելու հետ միաժամանակ Լիտվայի օրինապահ մարմինները քննչական ակտիվ գերծողություններ են ծավալել հրեական ծագմամբ խորհրդային նախկին պարտիզանների նկատմամբ՝ նրանց մեղադրելով խաղաղ բնակիչների սպանության մեջ։

Կանյույկայում կատարված զանգվածային սպանության քննության ընթացքում Լիտվայի դատախազությունը 2007 թվականին հարցաքննության է հրավիրել Յադ Վաշեմ հուշահամալիրի հիմնադիրներից մեկին՝ Լիտվայում նացիստական և խորհրդային օկուպացիոն վարչակարգերի կողմից կատարված հանցագործությունների գնահատման միջազգային հանձնաժողովի անդամ, նախկին պարտիզան Իցհակ Արադին։ Նրանից բացի 2008 թվականի մայիսին որպես վկա հրավիրվել են պարտիզանուհիներ Ֆայա Բրանցովսկայան և Ռահիլ Մարգոլիսը (1921-2015)[132][133]։ Այդ գործողությունները դարձել են միջազգային խոշոր սկանդալի պատճառ[134]։ Իսրայելի արդարադատության նախարարությունը հրաժարվել է համագործակցել Լիտվայի դատախազության հետ։ 2009 թվականին Արադի նկատմամբ հարուցված գործը փակվել է հանցանշանների անբավարարության պատճառով, սակայն դատախազությունը ներողություն չի խնդրել[135][136][137]։ Որպես Իցհակ Արադին հալածելու դեմ բողոքի նշան՝ նախկին պարտիզան, պրոֆեսոր Դով Լևինը Լիտվայի նախագահ Վալդաս Ադամկուսին է վերադարձրել նախկին նախագահից 1993 թվականին ստացած պարգևը, որ նրան շնորհվել էր նացիստների դեմ պայքարում ցուցաբերած հերոսականության համար[138][139]։

Եվս մեկ խոշոր սկանդալ է տեղի ունեցել զրպարտության մեղադրանքով Կաունասի գետտոյի նախկին կալանավոր, «Լիտվայից արտագաղթած հրեաների ասոցիացիայի» նախագահ, իսրայելցի փաստաբան Իոսիֆ Մելամեդին պատասխանատվության ենթարկելու փորձը։ Դեռ 1999 թվականին Մելամեդը Լիտվայի գլխավոր դատախազություն էր ներկայացրել մի քանի հազար լիտվացիների ցուցակ, որոնց մեղադրում էր հրեաների ցեղասպանության մեջ ականատեսների հուշերի վերաբերյալ փաստաթղթերի հիման վրա։ Տասը տարի անց, երբ կասկածյալների մեծ մասը մահացել էր, Լիտվայի դատախազությունը երկրի խորհրդարանի մի շարք պատգամավորների պահանջով սկսել է հետաքննություն Մելամեդի դեմ[140][141]։ Իսրայելական մամուլը ամենակտրուկ արտահայտություններով[142] է արձագանքել Իսրայելի արդարադատության նախարարությանն ուղարկված հարցման միջոցով Մելամեդին հարցաքննելու փորձին։ Այդ իրադարձությունների հետ կապված՝ 2011 թվականի օգոստոսին «Յադ Վաշեմ» հուշահամալիրը չեղարկել է լիտվական պետական պաշտոնյաներին ուղարկված հրավերը Հոլոքոստին նվիրված սիմպոզիումին[143]։

Վանդալիզմ խմբագրել

Լիտվայում պարբերաբար տեղի են ունենում վանդալիզմի ակցիաներ՝ ուղղված Հոլոքոստի զոհերի հուշարձանների դեմ[5]․ տարեկան տեղի է ունենում այդպիսի մոտավորապես 8-10 դեպք[144]։ Այսպես, 2011 թվականի հուլիսի սկզբին Պոնարիում կատարված զանգվածային սպանության վայրում տեղադրված հուշաքարի վրա հայտնվել է «Հիտլերը ճիշտ էր» գրությունը[145]։ Նման իրադարձությունների նախկինում տեղի էին ունեցել Կաունասի ամրոցի իններորդ բերդամասում, Վիլնյուսում ու այլ քաղաքներում։ Անհայտ անձանց կողմից բազմիցս վնասվել են գերեզմանաքարեր Կաունասի, Վիլնյուսի և այլ քաղաքների հրեական գերեզմանատներում։ Լիտվայի իշխանությունները խիստ հազվադեպ են քննադատում այդ արարքները և չեն ձեռնարկում արդյունավետ միջոցներ վանդալների հայտնաբերման ու պատճելու ուղղությամբ[5][146]։

Արտացոլումը գրականության մեջ և արվեստում խմբագրել

Հոլոքոստի դեպքերի մասին հրատարակվել են մի շարք հուշագրություններ։ Պոնարիի զանգվածային սպանությունների ականատեսն է եղել լեհ Կազիմեժ Սակովիչը, որ զոհվել է 1944 թվականին[7]։ Իր տեսածի նկարագրությունը պարունակող նրա օրագիրը գտնվել է պատերազմից հետո և հրատարակվել լեհերենով Վիլնյուսի Հրեական թանգարանի աշխատակցուհի Ռահիլ Մարգոլիսի կողմից։ Հետագայում Սակովիչի օրագիրը վերահրատարակվել է անգլերենով[147]։ Յուզեֆ Մացկևիչը հրատարակել է «Պոնարի – Բազա» վավերագրական ակնարկը 1945 թվականին։ Շլյաույայի գետտոյի մասին մանրամասն տեղեկությունն է պարունակում յուդենրատի քարտուղար Էլիեզեր Երուշալմիի օրագիրը[148]։ Փրկված հրեաներից մի քանիսը նույնպես հրատարակել են իրենց հուշերը[149], նրանց թվում կան նաև դիմադրության մասնակիցներ[150]։

Ցեղասպանությանը լիտվացիների մասնակցության արտացոլման վերաբերյալ վեճերի տեղիք է տվել ռեժիսոր Սաուլյուս Բերժինիսի «Երբ Յուրբարկասի մոտ հնչեց իդիշը» վավերագրական ֆիլմը[151]։ Լիտվայում իրականացված Հոլոքոստի թեման իր արտացոլումն է գտել գրող և ռեժիսոր Էֆրաիմ Սևելայի մի շարք ստեղծագործություններում[152]։ Պատերազմի ժամանակ լիտվացի հրեաների փրկությանն է նվիրված Ռոման Կաչանովի «Արիե» ֆիլմը։

Հոլոքոստի թեման էական ազդեցություն է թողել Կաունասում ծնված ու մեծացած ֆրանսիացի փիլիսոփա Էմանուել Լևինասի ստեղծագործության վրա[153], որի ծնողներն ու եղբայրները սպանվել են Գերմանիայի կողմից Լիտվայի բռնազավթման ժամանակ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Фещенко В. Убийцы ушли от ответа // Российская газета. —М., 02.08.2012. — В. 5848 (175).
  2. ↑ «Историки Литвы установили имена тысячи литовцев, участвовавших в Холокосте». Postimees. 26.05.2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  3. ↑ ««Окончательное решение еврейского вопроса»: первый этап». Яд Вашем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 «Литва». Энциклопедия Катастрофы. Яд Вашем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Լիտվա՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Ruth Ellen Gruber. National Geographic Jewish Heritage Travel: A Guide to Eastern Europe, National Geographic Traveler Series. — National Geographic Books, 2007. — P. 67. — 352 p. — (Travel Series). — ISBN 9781426200465
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Бакулина С. (07.06.2010). «Как литовцы евреев убивали». Jewish.ru. ФЕОР. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Emanuelis Zingeris [in անգլերեն]; Ronaldas Račinskas. (2005 թ․ ապրիլի 20). «Conclusions». The Nazi Occupation of 1941-1944. The Holocaust and other Nazi Crimes (անգլերեն). International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania. Արխիվացված է օրիգինալից (doc) 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  9. ↑ Атамукас, 1990, էջ 87
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Alfred Senn. Reflections on the Holocaust in Lithuania: A New Book by Alfonsas Eidintas // Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences. — 2001. — В. 4. — Т. 47. — ISSN 0024-5089. Архивировано из первоисточника 27 Հուլիսի 2020.
  11. ↑ 11,0 11,1 Альтман М. М. Раздел 3. Отрицание Холокоста в России. // Отрицание Холокоста: история и современные тенденции / И. А. Альтман (состав.). — М.: Фонд «Холокост», 2001. — 88 с. — (Российская библиотека Холокоста). — ISBN 5-89897-008-8
  12. ↑ 12,0 12,1 Полян П. М. Как освобождали Освенцим // Еврейская газета. — Май 2008. — В. 05 (69). Архивировано из первоисточника 29 փետրվարի 2012.
  13. ↑ 13,0 13,1 Орлов С. The Guardian: Литву испортил «еврейский вопрос» // Свободная пресса. — «Издательский дом Свободная пресса», 17 сентября 2010. Архивировано из первоисточника 15 Սեպտեմբերի 2012.
  14. ↑ 14,0 14,1 «На Западе продолжаются дискуссии о «двойном геноциде» Гитлера и Сталина». Новый Регион. 31.01.12. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Любитель Гитлера и палач евреев — национальный герой Литвы». ИА REGNUM. 22.05.2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  16. ↑ Virgil Krapauskas. Book Reviews(անգլ.) // Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences. — 2010. — В. 3. — Т. 56. — ISSN 0024-5089. Архивировано из первоисточника 3 Դեկտեմբերի 2013.
  17. ↑ Погребинская, 2010, էջ 75—94
  18. ↑ Nida Vasiliauskaitė. [in անգլերեն] (2010 m. rugsėjo 14). «Apie 1941-uosius, žydus ir «mus»» (լիտվերեն). Delfi.lt. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  19. ↑ Атамукас, 1990, էջ 19-21
  20. ↑ Paul A. Shapiro, Carl J. Rheins. Foreword(անգլ.) // Lithuania and the Jews. The Holocaust Chapter. — United States Holocaust Memorial Museum, 2005. — С. i.
  21. ↑ Levin, 1985, էջ 9
  22. ↑ Levin, 1985, էջ 10
  23. ↑ Атамукас, 1990, էջ 71
  24. ↑ Michael MacQueen. The Context of Mass Destruction: Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania(անգլ.) // Holocaust and Genocide Studies. — Yale University Press, 1998. — В. 1. — Т. 12. — С. 27-48. — ISSN 1476-7937. — doi:10.1093/hgs/12.1.27 Архивировано из первоисточника 24 Մայիսի 2012.
  25. ↑ Judith Tydor Baumel. The Holocaust Encyclopedia / Ed. Walter Laqueur. — Yale University Press, 2001. — P. 260. — 816 p. — (The Erwin and Riva Baker Memorial Collection). — ISBN 9780300084320
  26. ↑ Levin, 1985, էջ 12
  27. ↑ Погребинская, 2010, էջ 89
  28. ↑ Атамукас, 1990, էջ 94
  29. ↑ Levin, 1985, էջ 21
  30. ↑ Levin, 1985, էջ 28-30
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 «Литва в период германской оккупации 1941—1944 г.». Руниверс. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  32. ↑ Vladimiras Lazersonas. Visuotinė lietuvių enciklopedija, T. XI (Kremacija-Lenzo taisyklė). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2007. 647 psl.
  33. ↑ Чуев С. Г. Местные полицейские формирования // Спецслужбы Третьего Рейха. — Olma Media Group, 2003. — С. 64. — 449 с. — (Досье (Олма-Пресс).: Спецслужбы мира). — ISBN 9785765428313
  34. ↑ Arūnas Bubnys. (2004). «Lietuvių saugumo policija ir holokaustas (1941–1944)» (լիտվերեն). Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 20-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 «Lithuania». Holocaust Encyclopedia (անգլերեն). United States Holocaust Memorial Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 Bubnys A. «Trumpa holokausto Lietuvoje istorija, istoriografija ir bibliografija» (լիտվերեն). Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Dina Porat. The Holocaust in Lithuania: Some Unique Aspects // ed. David Cesarani The Final Solution: Origins and Implementation. — London: Routledge, 1994. — С. 159-174.
  38. ↑ «Евреи СССР накануне войны. Восточные и западные территории». Yad Vashem. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  39. ↑ Zvi Kolitz. The Physical and Metaphysical Dimensions of the Extermination of the Jews in Lithuania(անգլ.) // ed. Lucjan Dobroszycki and Jeffrey S. Gurock The Holocaust in the Soviet Union: Studies and Sources on the Destruction of the Jews in the Nazi-Occupied Territories of the USSR, 1941-1945. — NY: M.E. Sharpe, 1993. — P. 199. — ISSN 9781563241734.
  40. ↑ «Extracts from a Report by Einsatzgruppe a in the Baltic Countries». Jewish Virtual Library. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  41. ↑ 41,0 41,1 Романовский Д. Коллаборанты и их роль в Холокосте в Латвии и Литве // Лехаим : журнал. — Октябрь 2007. — В. 10 (186). Архивировано из первоисточника 4 Օգոստոսի 2012.
  42. ↑ «Einsatzkommando Tilsit» (անգլերեն). Vilna Gaon State Jewish Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 Suziedelis S. The Burden of 1941(անգլ.) // Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences. — 2001. — В. 4. — Т. 47. — ISSN 0024-5089. Архивировано из первоисточника 15 Սեպտեմբերի 2012.
  44. ↑ Arūnas Bubnys. (2004 թ․ հունվարի 30). «Vokiečių ir lietuvių saugumo policija (1941–1944)» (լիտվերեն). genocid.lt. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  45. ↑ Ronald Headland. Other reports // Messages of Murder: A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941-1943. — 1. — Fairleigh Dickinson Univ Press, 1992. — P. 155—158. — 303 p. — ISBN 9780838634189
  46. ↑ «Республика Литва». Руниверс. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  47. ↑ Атамукас, 1990, էջ 93
  48. ↑ «German Occupation – June 1941 - Vilna During the Holocaust - The Jerusalem of Lithuania: The Story of the Jewish Community of Vilna» (անգլերեն). Yad Vashem. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  49. ↑ Корчак Р. Июнь 1941 года // Пламя под пеплом / перевод: О. Минц. — Иерусалим, 1977. — (Библиотека Алия).
  50. ↑ 50,0 50,1 Levin, 1985, էջ 96
  51. ↑ Levin, 1985, էջ 96—97
  52. ↑ «Нацистский геноцид в документах». Журнал «История». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.
  53. ↑ 53,0 53,1 Levin, 1985, էջ 98
  54. ↑ А. Рыбаков. Акции истребления. Третий период: весна 1943 г. — конец оккупации // История и особенности Холокоста на территории СССР.
  55. ↑ 55,0 55,1 Alvydas Nikžentaitis, Stefan Schreiner, Darius Staliūnas. The Vanished World of Lithuanian Jews. — Rodopi, 2004. — Т. 1. — P. 216. — 323 p. — (On the Boundary of Two Worlds). — ISBN 9789042008502
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Levin, 1985, էջ 99
  57. ↑ Иоффе Э. Г. О некоторых специфических особенностях Холокоста на территории Беларуси // Уроки Холокоста: история и современность. —Мн., 2009. — В. 1. — ISBN 978-985-6756-81-1. Архивировано из первоисточника 3 Օգոստոսի 2012.
  58. ↑ Omer Bartov. The Holocaust: Origins, Implementation and Aftermath. — Taylor & Francis, 2000. — P. 113. — 312 p. — (Rewriting Histories). — ISBN 9780415150354
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 «Holocaust Education, Remembrance, and Research in Lithuania» (անգլերեն). Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  60. ↑ Кретинин Г. В. Формирование территории и населения современной Литвы // Вопросы истории : журнал. —М., 2011. — В. 10. — С. 122—132. — ISSN 0042-8779.
  61. ↑ «Новое расследование масштабов Холокоста в Литве». Радио Свобода. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  62. ↑ «Sites of Massacres» (անգլերեն). The Vilna Gaon Jewish State Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  63. ↑ «Из истории евреев Литвы». The Jewish Times. 25.10.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  64. ↑ Атамукас, 1990, էջ 88
  65. ↑ Шрайман Ш., Мозговая Н. Охота на палачей // Вести : газета. —Израиль, 2000.
  66. ↑ Чуев С. Г. Местные полицейские формирования // Спецслужбы Третьего Рейха. — Olma Media Group, 2003. — С. 144. — 449 с. — (Досье (Олма-Пресс).: Спецслужбы мира). — ISBN 9785765428313
  67. ↑ 67,0 67,1 Michael MacQueen. Lithuanian Collaboration in the «Final Solution»: Motivations and Case Studies(անգլ.) // Lithuania and the Jews. The Holocaust Chapter. — United States Holocaust Memorial Museum, 2004. — С. 1.
  68. ↑ 68,0 68,1 Sara Ginaite. Jews, Lithuanians and the Holocaust // Canadian Slavonic Papers. — University of Alberta, 2004. — В. 1/2. — Т. 46. Архивировано из первоисточника 13 Օգոստոսի 2022.
  69. ↑ «Три миллиона на компенсации ущерба». Литовский курьер. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  70. ↑ Zvi Kolitz. The Physical and Metaphysical Dimensions of the Extermination of the Jews in Lithuania(անգլ.) // ed. Lucjan Dobroszycki and Jeffrey S. Gurock The Holocaust in the Soviet Union: Studies and Sources on the Destruction of the Jews in the Nazi-Occupied Territories of the USSR, 1941-1945. — NY: M.E. Sharpe, 1993. — С. 200. — ISSN 9781563241734.
  71. ↑ «Vilna Partisans» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 4-ին.
  72. ↑ Levin, 1985, էջ 99—100
  73. ↑ Levin, 1985, էջ 101
  74. ↑ Levin, 1985, էջ 102
  75. ↑ Levin, 1985, էջ 103
  76. ↑ Атамукас, 1990, էջ 97
  77. ↑ «Антигерманское Сопротивление в Литве 1941 – 1944 гг». runivers.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 9-ին.
  78. ↑ Альтман И. А. Глава 6. Сопротивление. § 3. Евреи-партизаны // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — С. 244-256. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
  79. ↑ Хейфец М. Р. Глава 2. Есть ли антисемитизм в СССР? // Место и время. Русское поле. — Харьковская правозащитная группа, 2000.
  80. ↑ «Праведники народов мира - по странам и национальной принадлежности спасителей. Статистика на 1 января 2016». Яд ва-Шем. 2016. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 17-ին.
  81. ↑ «Чиуне Семпо Сугихара». Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  82. ↑ «Визы в жизнь». Лехаим. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  83. ↑ «Senpo Sugihara, a Japanese righteous gentile» (անգլերեն). scarsdalemura-kara.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  84. ↑ «Солдат, «чьё сердце было отдано евреям»». Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  85. ↑ «Семья Бинкис». Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  86. ↑ «Анна Борковска». Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  87. ↑ «Евдокия и Фетиния Корабликовы». Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  88. ↑ Alfonsas Eidintas. Jews, Lithuanians and the Holocaust. p 329, Vilnius: Versus Aureus, 2003. 534 pp
  89. ↑ «Еврейский антифашистский комитет». Международная школа преподавания и изучения Катастрофы. Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 11-ին.
  90. ↑ Толстой И. (21 марта 2010). «Холокост на советской территории: Беседа с профессором Олегом Будницким». Радио Свобода. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  91. ↑ «Мемориальный ансамбль жертвам фашизма (Каунас, Литва)». travelzone.lv. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  92. ↑ Атамукас, 1990, էջ 111
  93. ↑ Погребинская, 2010, էջ 76—77
  94. ↑ «Литва и дальше будет заботиться об увековечении памяти жертв Холокоста». Евроазиатский еврейский конгресс. 30.01.2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  95. ↑ В Литве отмечается День памяти жертв Холокоста
  96. ↑ «Главы государств и организаций, выступавшие перед Кнессетом». Кнессет. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  97. ↑ Лукас Э. (28 июня 2010). «Самое большое достоинство Бразаускаса — он был ловким политиком». DELFI. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  98. ↑ «Бразаускас — личность международного масштаба». Литовский курьер. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  99. ↑ 99,0 99,1 «Литва: компенсация за Холокост». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  100. ↑ «Анушаускас: никто из жертв тоталитарных режимов не будет забыт». DELFI. 10 июня 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  101. ↑ «Израилю предложили открыть посольство в Вильнюсе». jewish.ru. ФЕОР. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5-ին.
  102. ↑ «"Наши": В Литве вышла скандальная книга о холокосте». Baltnews. 4 февраля 2016.
  103. ↑ «Шокирующие факты о роли литовцев в массовых убийствах евреев вызвали в обществе грандиозную дискуссию». Комсомольская правда. 2 февраля 2016. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  104. ↑ «Глава еврейской общины ЛР: Холокост в Литве – позор его исполнителей». Настоящее время. 4 февраля 2015.
  105. ↑ Каспяравичюс А. Проблемы истории Литвы советского периода в литовской историографии после 1990 г. XXI век: актуальные проблемы исторической науки: Материалы междунар. науч. конф., посвящ. 70-летию ист. фак. БГУ. Минск, 15-16 апр. 2004 г. / Редкол.: В. Н. Сидорцов. (отв. ред.) и др. — Мн: БГУ, 2004. — С. 149—152.
  106. ↑ «About the Commission» (անգլերեն). The International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  107. ↑ Եվրոպայում անվտանգության ու համագործակցության կազմակերպության անհատ ներկայացուցիչ հակասեմականության դեմ պայքարի գծով — CiO Representatives to promote tolerance
  108. ↑ «Subcommissions» (անգլերեն). The International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  109. ↑ Պատճառներից մեկը եղել է հանձնաժողովի անդամ Իցհակ Արադին ռազմական հանցագործության մեջ մեղադրելու վերաբերյալ սկանդալը։
  110. ↑ «Литва возобновила подсчёт ущерба от нацизма и коммунизма». ФЕОР. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  111. ↑ «National Curriculum» (անգլերեն). The International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  112. ↑ «Publications» (անգլերեն). The International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  113. ↑ Погребинская, 2010, էջ 80-87
  114. ↑ Jürgen Matthäus. Key Aspects of German Anti-Jewish Policy(անգլ.) // Lithuania and the Jews. The Holocaust Chapter. — United States Holocaust Memorial Museum, 2005. — С. 17-32.
  115. ↑ «В вильнюсском Музее жертв геноцида открывается экспозиция, посвященная жертвам холокоста». Литовский курьер. 2011 թ․ հոկտեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  116. ↑ «В вильнюском Музее жертв геноцида открыта экспозиция, посвященная жертвам Холокоста». газета «Обзор». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  117. ↑ «Lithuanian Holocaust Atlas» (անգլերեն). The Vilna Gaon State Jewish Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 5-ին.
  118. ↑ V. Stanley Vardys and Judith B. Sedaitis, Lithuania: The Rebel Nation (Boulder, CO: Westview Press, 1997) p 109
  119. ↑ Холокост на территории СССР, 2009, էջ 722
  120. ↑ Venclova T. (2010 թ․ դեկտեմբերի 31). «I am Suffocating» (անգլերեն). The Lithuania Tribune. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  121. ↑ Яцкявичюс М. (14 декабря 2009). «Историки боятся попасть в тюрьму за уничижение истории». DELFI. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  122. ↑ Petras Stankeras (2010 թ․ նոյեմբերի 14). «Niurnbergo karo nusikaltimų tribunolas — didžiausias juridinis farsas istorijoje». Istorija (լիտվերեն). Журнал «Вяйдас». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  123. ↑ «Editorial blunder in Lithuanian mag sparks the Holocaust denial scandal». History, Jewish Lithuania, Minorities, Society (անգլերեն). The Lithuania Tribune. 2010 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 21-ին.
  124. ↑ «Lithuanian historian quits after Holocaust article» (անգլերեն). European Jewish Press (EJP). 2010 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 21-ին.
  125. ↑ «Wiesenthal Center Blasts Acquittal of Holocaust Denier Petras Stankeras». 2011 News Releases (անգլերեն). Центр Симона Визенталя. 2011 թ․ մարտի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 21-ին.
  126. ↑ «Литва осудила Холокост, но о своих преступлениях не вспомнила». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  127. ↑ «Радио Свобода, Новое расследование масштабов Холокоста в Литве, 08.06.2012». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  128. ↑ «Центр Визенталя: от вины за Холокост Литва может избавиться через 100 лет». TUT.BY. 4.06.2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  129. ↑ «Մեկնաբանություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. «Ճապոնացի դիվանագետ Սիգուհարա Տիունեն, որ փրկել է 6000 հրեաների» գրքին
  130. ↑ «МИД РФ обвинил власти Литвы в «глумлении над памятью тысяч евреев»». ФЕОР. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  131. ↑ Thomas Lane, Lithuania: Stepping Westward (London: Routledge, 2001), pp 155—156
  132. ↑ «Part of the pre-trial investigation in respect of crimes committed by the Soviet partisan squad during the WWII and related to Yizthak Arad was closed». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  133. ↑ Тим Хьюэлл. «Прокурор в Литве заинтересовался eвреями». Би-би-си. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  134. ↑ «Премьер-министр Литвы занялся вопросом преследования прокуратурой бывших еврейских партизан». ФЕОР. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  135. ↑ Dovid Katz. «The Crime of Surviving» (անգլերեն). Tablet Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  136. ↑ «Прекращение дела Ицхака Арада». Литовский курьер. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  137. ↑ «Преследователи участников холокоста уверены, что в Литве началась кампания по дискредитации евреев». Интерфакс. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  138. ↑ «'It's the least I could do for my friend...» (անգլերեն). The Jerusalem Post. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  139. ↑ «Когда дружба дороже награды...». Центр и Фонд «Холокост». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  140. ↑ «Литва возобновила преследования израильтян, воевавших с нацистами». izrus.co.il. 11.02.2010. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  141. ↑ «Литовские власти не одолели старого еврейского партизана». izrus.co.il. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  142. ↑ Մասնավորապես Գաարեցի մեկնաբան Յոսի Մելմանը պահանջել է «վերջ դնել լիտվական լկտիությանը» ու «վտարել Լիտվայի դեսպանին» Yossi Melman. Expelling the ambassador(անգլ.) // Haaretz. — Sep.07, 2011.
  143. ↑ «Израиль поссорился с Литвой из-за Холокоста». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  144. ↑ Херсонский М. (15 августа 2011). «Люди и вандалы». Defending History. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  145. ↑ Snyder T. «Neglecting the Lithuanian Holocaust» (անգլերեն). Jewish Ideas Daily. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  146. ↑ Stanišauskas G. (2011 m. balandžio 23). «Antisemitiniai išpuoliai – protestas ar provokacijos?» (լիտվերեն). DELFI. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  147. ↑ Kazimierz Sakowicz. Ponary Diary, 1941-1943: A Bystander's Account of a Mass Murder / Editor Yitzhak Arad. — Yale University Press, 2005. — 176 p. — ISBN 9780300108538
  148. ↑ «Из дневника секретаря юденрата г. Шауляя». holocaust.ioso.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 10-ին.
  149. ↑
  150. ↑ Корчак Р. Пламя под пеплом / перевод: О. Минц. — Иерусалим, 1977. — (Библиотека Алия).
  151. ↑ Баронайте Э. «Кровавая история евреев - как соль на рану». Lietuvos Rytas. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  152. ↑ Օրինակ՝ «Իդիշով խոսող թութակը» և «Մոնյա Ցացկեսը դրոշակակիրն է»
  153. ↑ Michael Bernard-Donals. In Memoriam: Levinas, the Holocaust, and the Immemorial(չաշխատող հղում), Mosaic (Winnipeg) 40, no. 3 (2007)

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոլոքոստը Լիտվայում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հոլոքոստը_Լիտվայում&oldid=9796903» էջից