Հարություն Չաքմաքչյան (հոկտեմբերի 20, 1878(1878-10-20) կամ 1879, Ադանա, Օսմանյան կայսրություն - մայիսի 22, 1973(1973-05-22) կամ մայիսի 21, 1973(1973-05-21), Jamaica Plain, Բոստոն, ԱՄՆ), հայ գիտնական։

Հարություն Չաքմաքչյան
Ծնվել էհոկտեմբերի 20, 1878(1878-10-20) կամ 1879
ԾննդավայրԱդանա, Օսմանյան կայսրություն
Մահացել էմայիսի 22, 1973(1973-05-22) կամ մայիսի 21, 1973(1973-05-21)
Մահվան վայրJamaica Plain, Բոստոն, ԱՄՆ
Քաղաքացիություն Օսմանյան կայսրություն
ԿրթությունՀարվարդի համալսարան (1908) և Հարվարդի համալսարան (հունիս 1913)
Մասնագիտությունպատմաբան, գրող, խմբագիր և քիմիկոս
ԱշխատավայրԹաֆթսի համալսարան և Հայրենիք
Զբաղեցրած պաշտոններգլխավոր խմբագիր
ԵրեխաներԱլան Հովհաննես

Հայկական ծագմամբ ամերիկացի կոմպոզիտոր Ալան Հովաննեսի հայրը։

Թաֆթս համալսարանի քիմիայի պրոֆեսոր Չաքմաքչյանը բազմաթիվ գրքերի հեղինակ է մի քանի լեզուներով։ Նրա նշանավոր հրատարակություններից է անգլերեն - հայերեն բառարանը, որն իր տեսակի մեջ առաջինն է ժամանակակից հայոց լեզվում։ Բառարանը դարձել է հայերեն բառարանագրության մնայուն գործ և այսօր էլ պարբերաբար օգտագործվում է[1][2] ։ Նրա մյուս հրատարակությունները ներառում էին Հայաստանի 700 էջանոց պատմությունը։

Ընտանիք խմբագրել

Չաքմաքչյանը ծնվել է 1878 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Ադանա քաղաքում[3][4]։ Նրա ազգանունը նշանակում է «զինագործ»։ Այդ անունը տրվել է իր նախնիներից մեկին, ով հմուտ էր նուրբ փորագրված և զարդարված հրազեն ստեղծելու գործում[5]։ Նրա ծնողներն էին Հովանես Լ. Չաքմաքչյանը և Գոհար Ջանբազյանը, երկուսն էլ ֆերմերներ էին։ Նա սովորել է Ադանայի Աբգարյան վարժարանում, ապա մեկ տարուց ավելի սովորել է Բեյրութի Անտուրա ֆրանսիական միսիոներական քոլեջում։

Կարիերա խմբագրել

Չաքմաքչյանը ուսուցչի իր կարիերան և դասավանդելը սկսել է Կեսարիայում (ներկայիս Կայսերիում) և Գիրեսունում[6]։ Օսմանյան կայսրությունում հայոց ցեղասպանության ժամանակ նա դասավանդում էր Բեյրութում։ Այդ ժամանակ նա որոշեց նավով մեկնել Ֆրանսիա։ Այնուհետև տեղափոխվեց Սթեմֆորդ, Կոնեկտիկուտ, և ի վերջո հաստատվեց Մասաչուսեթս նահանգի Բոստոն քաղաքում, որտեղ 1905 թվականի աշնանից մինչև 1908 թվականի գարուն սովորեց Հարվարդի համալսարանում, այնուհետև կրկին վերադարձավ Հարվարդ 1912 թվականի փետրվարին[4]։ Չաքմաքչյանը 1909 - 1911 թվականներին աշխատել է նաև որպես «Հայրենիք» թերթի խմբագիր։

Հետագայում նա աշխատել է որպես Թաֆթս քոլեջի քիմիայի և կենսաքիմիայի պրոֆեսոր և կապված է եղել Բոստոնի Թաֆթսի բժշկական դպրոցի հետ։ 1955 թիվականին Չաքմաքչյանը հեռացավ Թաֆթսի համալսարանից՝ որպես պատվավոր պրոֆեսոր[6]։

Ամուսնություն խմբագրել

1910 թվականի մայիսի 28-ին Մասաչուսեթս նահանգի Սոմերվիլ քաղաքում նա ամուսնացավ Մադլեն Սքոթի hետ։ Վերջինս շոտլանդական և անգլիական ծագմամբ ամերիկուհի էր, որն ավարտել էր Ուելսլի քոլեջը[4]։ Նրանք ունեցան մեկ որդի՝ Ալան Հովհաննեսը, որը միջազգային փառքի հասած կոմպոզիտոր է[7]։

Մահ խմբագրել

Չաքմաքչյանը մահացել է 1973 թվականի մայիսի 22-ին Մասաչուսեթսում, 94 տարեկան հասակում։

Գրական ստեղծագործություն խմբագրել

Իր գիտական աշխատանքից բացի, 1908 թվականին Չաքմաքչյանը դարձավ «Հայրենիք» թերթի գլխավոր խմբագիր՝ այդ պաշտոնում մնալով մինչև 1912 թվականի փետրվարը[6][8]։ Նա նաև հեղինակ է մոտ 1600 էջից բաղկացած «Ընդարձակ Բառարան Անգլիերէնէ-Հայերէն» բառարանի, որը վերահրատարակվել է մի քանի անգամ։ Գիտական այլ հոդվածներ նվիրված էին քիմիայի, կենսաքիմիայի և հայոց լեզվի հետ կապված թեմաներին։ Ի թիվս իր այլ հրատարակությունների, Չաքմաքչյանը 1917 թվականին մոտ 700 էջից բաղկացած գիրք է հրատարակել Հայաստանի պատմության մասին[9]։ Նա ամերիկյան քիմիական ընկերության, գիտության առաջընթացի ամերիկյան ասոցիացիայի և Նոր Անգլիայի քիմիայի ուսուցիչների ասոցիացիայի անդամ էր։

Հրապարակումներ խմբագրել

Չաքմաքչյանի որոշ հրապարակումներ ներառում են.

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «Haroutiun Chakmakjian». DSCH Journal: 49. 2001. «Haroutiun Chakmakjian was not only a chemistry professor but a lexicographer, whose Armenian-English dictionary is still in standard use.»
  2. Adalian, Rouben Paul (2010). Historical dictionary of Armenia (2nd ed.). Lanham, MD: Scarecrow Press. էջ 367. ISBN 0810874504.
  3. Kostelanetz, Richard (1989). On innovative music(ian)s (1st ed.). New York: Limelight Editions. էջ 96. ISBN 0879101210.
  4. 4,0 4,1 4,2 Kinnear, Tyler (2011). Alan hovhaness and the creation of the "modern free noh play.". BiblioBazaar. ISBN 124338347X.
  5. Battcock, Gregory (1981). Breaking the sound barrier : a critical anthology of the new music (1. ed.). New York: Dutton. էջ 286. ISBN 0525475982.
  6. 6,0 6,1 6,2 «The 80th of the Hairenik Daily: An Editorial Introduction». Armenian Review. 32 (1): 7. 1979. ISSN 0004-2366.
  7. The International who is who in Music. Who is Who in Music, Incorporated, Limited. 1951. էջ 227.
  8. Adanalian, Garo. «A Milestone in the Armenian Press: Hairenik Celebrates 100th Year of Publication». Hairenik. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ օգոստոսի 7-ին.
  9. Hovanes Chakmakjian, Haroutioun (1917). Ěndardzak patmutʻiwn hayotsʻ: skizbēn minchʻew mer ōrerě (Armenian). Boston: Hrat. Eran Gratan.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)