Հայ գրականություն
Հայ գրականություն, հայոց լեզվով ստեղծված գրականություն։
Հայոց գրերի ստեղծում
խմբագրելIV դարի վերջերին, կապված Հայոց թագավորության անկման և քրիստոնեական դավանանքի դիրքերի թուլացման հետ[1], Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությանը խնդիրը դառնում է հրատապ անհրաժեշտություն։ Այս պատմական առաքելությունը հանձն է առնում 390-ականների սկզբներից շրջիկ քարոզչությամբ զբաղվող Մեսրոպ Մաշտոցը` ծագումով Տարոնի Հացիկ գյուղից և մի քանի տարի հայոց արքունիքում աշխատած իբրև դիվանապետ։ Շուրջ 404 թ. նրա անմիջական նախաձեռնությամբ և կաթողիկոս Սահակ Պարթևի աջակցությամբ Վաղարշապատում գումարվում է հատուկ եկեղեցական ժողով` նպատակ ունենալով ելքեր որոնել ազգային գրավոր մշակույթի ստեղծման և դավանաբանական գրականության թարգմանության համար։ Այդ նպատակով հայոց թագավոր Վռամշապուհի աջակցությամբ և ցուցումով հյուսիսային Միջագետքից Հայաստան են բերվում գրեր՝ այսպես կոչված «Դանիելյան նշանագրերը»։ Մոտ երկու տարի անց «Դանիելյան գրերը» հանվեցին գործածությունից՝ հայերենի հնչյունական համակարգը լիարժեք արտահայտել չկարողանալու պատճառով։ Վռամշապուհի և կաթողիկոսի անմիջական աջակցությամբ Մաշտոցը մի խումբ աշակերտների հետ միասին մեկնում է հյուսիսային Միջագետք։ Շուրջ 405-406 թվականներին Եդեսիայում (հավանաբար Եդեսիայի դիվանում), ուսումնասիրելով տարբեր գրային համակարգեր, Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծում է հայոց գրերը։ Այստեղից մեկնում է հյուսիս՝ Սամոսատ, ուր հույն գրագիր Հռոփանոսի հետ վերջնականապես շտկում է այբուբենի գծագրական ձևը։ Մոտ մեկ տարի։ Ըստ Կորյունի Մաշտոցը Միջագետք է մեկնել Վռամշապուհի գահակալության հինգերորդ տարում, վերադարձել՝ վեցերորդ տարում</ref> տևած շրջագայությունից հետո աշակերտների հետ վերադանում է հայրենիք՝ Վաղարշապատում բացելով առաջին ազգային դպրոց
V—X դարեր։ Հայ վաղմիջնադարյան գրականություն
խմբագրել
Ազգային այբուբենի ստեղծմամբ հայ գրավոր մշակույթը հիմք է առնում V դարի սկզբին։ Մոտ 440-ականներին է գրվել ազգային գրականության առաջին կոթողը՝ Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկը՝ նվիրված Մեսրոպ Մաշտոցի կյանքի և գործունեության նկարագրությանը։ Այդ դարաշրջանի հայ գրականության հիմնական ուղղությունը պատմագրությունն է, ապա՝ աստվածաբանությունը և հոգևոր շարականագրությունը։ V դարը գիտության մեջ ընդունված է անվանել Հայոց Ոսկեդար։ Կարևոր պատմական երկ է Փավստոս Բուզանդի «Հայոց Պատմությունը», որն ընդգրկում է IV դարի կեսերից մինչև 387-թ. ընկած դեպքերի շարադրումը։ Ոչ միայն ստույգ պատմագրական այլև գեղարվեստական մեծ արժեք է ներկայացնում Վարդանաց պատերազմին նվիրված Եղիշե պատմիչի «Վարդանի և Հայոց Պատերազմի մասին» մատյանը՝ գրված մոտ 464-465-ին[2]։ Մոտ 480-490-ական թվականներին է գրվել V դարի հայ գրականության ամենաընդգրկուն պատմագրական երկը՝ պատմահայր Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմությունը», ուր հեղինակը առաջին անգամ փորձ է արել գրել հայոց ամբողջական պատմությունը՝ սկսած առասպելական Հայկ նահապետից մինչև 428 թվականը։ Խորենացին գրի է առել նաև հայ հեթանոսական բանավոր գրականության բացառիկ արժեք ներկայացնող մի շարք պատառիկներ։ V դարի հայ վերջին պատմիչը Ղազար Փարպեցին է։ Առ այսօր հայագիտության մեջ լուծված չէ Ագաթանգեղոսի պատմական դարաշրջանի խնդիրը։ Վերջինս համարվում է կամ IV դարի պատմիչ, որ գրել է հունարեն և թարգմանվել V դարում, կամ V դարի հեղինակ, որ գրել է Ագաթանգեղոս կեղծանվան տակ։
Հայոց Ոսկեդարի խոշորագույն[3] կոթողներից է Մաշտոցի աշակերտ Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» աստվածաբանական երկը, ուր հեղինակը քրիստոնեության դիրքերից դիտարկում է կրոնա-փիլիսոփայական բազմաթիվ խնդիրներ։ Երկը գրված է մոտավորապես 441-449-ի միջև[4]։ Մաշտոցին, Սահակ Պարթևին, Ստեփանոս Սյունեցուն (առաջին), Հովհան Մանդակունուն են վերագրվում տասնյակ հոգևոր շարականներ[5]։ Վերջինս համարվում է նաև մի շարք կրոնա-եկեղեցական ճառերի հեղինակ, որոնցում արժեքավոր տեղեկություներ են պարունակվում V դարի հայոց սոցիալ-հասարական կյանքի վերաբերյալ[6]։ Մաշտոցին է վերագրվում «Հաճախապատում ճառք» աստվածաբանակ երկը։
VI դարի հեղինակ է Աթանաս Տարոնացին, որից պահպանվել է մեկ փոքր ժամանակագրություն։ Այն ունի կարևոր աղբյուրագիտական արժեք, քանզի հեղինակը հենվել է նախորդ դարի հայ պատմիչների երկերի վրա։
VII դարը հայ վաղմիջնադարյան գրավոր մշակույթի վերելքի շրջան է։ VII դարի նշանավոր պատմիչ է Սեբեոսը, որի երկի շարադրումը հասցված է մինչև 661 թվականը[7], և գրված է իր ժամանակի համաշխարհային պատմական իրադարձություների ոլորտում։ Նույն դարի պատմիչ է Հովհան Մամիկոնյանը, որը հեղինակել է «Պատմություն Տարօնոյ» երկասիրությունը։ Նրանում պատմվում է VI դարի վերջին և VII դարի առաջին կեսին Տարոն գավառում տեղի ունեցած դեպքերի նկարագրությունը։ «Պատմություն Տարօնոյ» երկը գրվել է VII դարի կեսին[8], իսկ նրա առաջին մասը վերագրվում է Զենոբ Գլակին։ Նույն դարի վերջին է գրվել Աղվանից կամ Արևելից կողմանց իշխան Ջվանշիրի մահվան կապակցությամբ Դավթակ Քերթողի ներբովը, որ համարվում է նաև հայ աշխարհիկ բանաստեղծության հնագույն նմուշը։
VIII դարի խոշոր պատմիչ է Ղևոնդը։ Վերջինս շարունակել է Սեբեոսին՝ սկսելով VII դարի կեսերից՝ հասցնելով մինչև VIII դարի սկզբին Հայաստանի նվաճման պատմությունը։ Երկն ավարտել է մոտ 790-ին[9]։ IX դարի վերջին, X դարի սկզբին է ապրել Արծրունյաց պատմիչ Թովմա Արծրունին։ Նրա «Պատմություն տանն Արծրունյաց» աշխատության մի մասի հեղինակ է համարվում նույն շրջանում ապրած մեկ այլ անհայտ պատմիչ, որին հայագիտության մեջ պայմանականորեն անվանում են Անանուն Արծրունի։ X դարի խոշորագույն պատմիչներից է կաթողիկոս Հովհաննես Դրասխանակերտցին, որի «Հայոց Պատմությունը» հասցված է մինչև 924 թվականը[10], և կարևորագույն տեղեկություններ է պարունակում ոչ միայն տվյալ դարաշրջանի Բագրատունյաց Հայաստանի այլև Վիրքի, Աղվանքի և Իրանի մասին։ Մոտ 982-ին «Հայոց Պատմություն» է հեղինակում Ուխտանեսը։ Մովսես Կաղանկատվացու «Աղվանից աշխարհի պատմությունը» հիմնականում վերաբերում է երկու հայաբնակ նահանգների՝ Արցախի և Ուտիքի պատմական անցքերի նկարագրությանը[11]։ Վարքագրական գրականության մեջ ուշագրավ է Մեսրոպ Վայոցձորցու «Սուրբ Ներսեսի Վարքը»` ավարտված մոտ 967-ին։ Ստեղծվում են նաև կրոնա-եկեղեցական բնույթի տրակտատներ (Անանիա Նարեկացի և այլք[12])
XI—XII դարեր
խմբագրել
X-XI դարերի սահմանագծին, Բագրատունյաց Հայաստանի հզորացման շրջանում, հայ պատմագրության մեջ նկատվում են հայոց ընդհանրական պատմություն գրելու նոր փորձեր։ Մոտ 1004-ին Ստեփանոց Տարոնացի Ասողիկը ավարտում է իր «Պատմություն Տիեզերականը»։ Այդ շրջանի նշանակալից պատմագրական կոթող է Արիստակես Լաստիվերտցու «Պատմությունը»` գրված մոտ 1072-1079-ին։ Երկում շարադրված են XI դարասկզբին Հայաստանում տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունները` Բյուզանդիայի զավթումները, սելջուկ-թուրքական քոչվորների արշավանքները։ Գրիգոր Մագիստրոսը հայ գրականություն է ներմուծում էպիստոլյար ժանրը։
Պոեզիայի վերելքը նախ և առաջ կապված է Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության հետ։ Վերջինիս ստեղծագործությամբ սկսվում է սիրո և բնության գովքը հայ բանաստեղծության մեջ։ 1002-ին Նարեկացին ավարտում է իր «Մատյան Ողբերգությանը»` որը հիրավի համարվում է հայ միջնադարյան գրականության գլուխգործոցներից մեկը։ Պոեզիան զարգանում է նաև Գրիգոր Պահլավունու, Վարդան Անեցու գործերում։ Վարդան Հայկազնի ստեղծագործությամբ սկիզբ է առնում կենսագրական պոեմի ժանրը։ XI-XII դարերի սահմանագլխին է ապրել նշանավոր բանաստեղծ և փիլիսոփա Հովհաննես Իմաստասերը։
XII դարից սկսած գրաբարին փոխարինելու է գալիս միջին գրական հայերենը։
Դարաշրջանի կարևոր պատմագրական երկերից է Մաթէոս Ուրհայեցու «Ժամանակագրությունը», որ նշանակալից տեղեկություններ է պարունակում նաև առաջին խաչակրած արշավանքների մասին[13]։ XII դարի վերջին է գրվում Սամուել Անեցու «Ժամանակագրությունը»։ Վերջինս առանձնակի կարևոր տեղեկություններ է պարունակում նույն դարաշրջանի Հայաստանի, Կիլիկյան Հայկական Թագավորության և հարակից երկրների մասին։ Պատմագրությունը զարգանում է նաև Մխիթար Անեցու և ուրիշների գրվածքներում։ Ե՜ւ բովանդակային, ե՜ւ կառուցվածքային առումով նոր խոսք էր հայ գրականության մեջ Ներսես Շնորհալու ստեղծագործությունը։ 1145-ին Շնորհալին ավարտում է «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը՝ հայ գրականության մեջ քաղաքական պոեզիայի առաջին կոթողներից մեկը։ Վերջինս համարվում է նաև էպիկական պոեմի սկզբնավորողը։ Ժամանակի հայ գրականության և գրավոր մշակույթի մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում Մխիթար Գոշը։ Գոշը համարվում է հայ արձակի հիմնադիրներից մեկը[14], ումից պահպանվել են շուրջ 190 առակներ։ Նրան է պատկանում նաև հայ իրավունի հիմնարար կոթող «Դատաստանագիրքը»։ Գրիգոր Տղայի 1189-ին գրված «Ողբ վասն առմանն Երուսաղեմի» պոեմում (մոտ երեք հազար տող) իրենց արտահայտությունն են գտել ժամանակին Կիլիկյան Հայաստանում տեղի ունեցած անցքերը։ Ներսես Լամբրոնացին ստեղծում է եկեղեցական բանաստեղծություններ և ճառեր։
XIII—XVI դարեր
խմբագրելXIII դարի հայ պատմագրության մեջ բացառիկ տեղ է գրավում Կիրակոս Գանձակեցու «Հայոց Պատմությունը»` գրված 1241-1266-ի միջև։ Երկը ներառում է հայ ժողովրդի պատմության հազարամյա շրջան։ Նույն հարյուրամյակի վերջին է գրվել Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմություն նահանգին Սիսականը», որ ներառում է խիստ արժեքավոր տեղեկություններ հայոց կարևորագույն նահանգներից մեկի՝ Սյունիքի պատմության վերաբերյալ։ 1270-ականներին իր «Պատմությունն» է ավարտում Սմբատ Սպարապետը, ուր շարադրված է Հայաստանի և Կիլիկիայի պատմությունը սկսած X դարից։ Դարավերջին պատմություն է գրում Մխիթար Այրիվանեցին։ Պատմագրության մեջ կարևորագույն տեղ է զբաղեցնում Վարդան Արևելցին։ Նույն դարի պատմիչ է Ստեփանոս Եպիսկոպոսը։
XIII հարյուրամյակը աչքի է ընկնում նաև զուտ գեղարվեստական գրականության բուռն ծաղկումով։ Դարի նշանավոր պոետ է Ֆրիկը, որից պահպանված 50 տաղերում արտացոլված են սոցիալական անհավասարության խնդիրը, մոնղոլական ծանր լծի տառապանքները։ Այս շրջանի պոեզիայում հատուկ տեղ է զբաղեցնում նաև Կոստանդին Երզնկացին, ով հայ գրականության մեջ սիրային պոեզիայի սկզբնավորաղներից մեկն է։ Երզնկացու ստեղծագործության մեջ փառաբանվում է սերը, բնությունը և մարդը։ Խաչատուր Կեչառեցու մոտ կարևոր տեղ է գրավում միջնադարյան մարդու հոգեբանական նկարագիրը։ Ժամանակի նշանավոր բանաստեղծ է Հովհաննես Երզնկացի Պլուզը։ Արձակ գրականությունը նոր բարձունքների է հասնում Վարդան Այգեկցու ստեղծագործություններում, մասնավորապես առակներում, որ ամփոփված են «Աղվեսագիրք» ժողովածուում։ XIII դարի հայ գրավոր մշակույթի կարևոր դեմքերից է Հովհաննես Տավուշեցին (Վանական Վարդապետ), ումից պահպանվել է «Հարցմունք և պատասխանիք» երկը՝ դարաշրջանի հայ մշակույթը լուսաբանող հանրագիտական բնությի գործը[15]։
Միջնադարյան հայ պոեզիայի գագաթներից է հայրեննեի արվեստը։ Դրանց թիվը հասնում է մոտ հինգ հարյուրի, որոնք մեծ մասամբ պատկանում են անանուն հեղինակների։ Հայրենները բնույթով սիրային բանաստեղծություններ են՝ գրված հիմնականում XIII-XVI դարերում։
XVII—XVIII դարեր
խմբագրել17-18-րդ դարերի գրականությունը 17-րդ դարի 1-ին քառորդից հայ իրականության մեջ սկիզբ առած սոցիալ-քաղաքական և մշակութային զարթոնքը նպաստել է գեղարվեստական գրակaանության զարգացմանը։ Գրչագրության և նորաստեղծ տպագրության (1512) շնորհիվ վերակենդանացել է միջնադարյան հայկական գրավոր հարուստ ժառանգությունը։
17-18-րդ դարերում գրական գերակշռող սեռը քնարերգությունն է, որ զարգացել է 3 հիմնական ուղղություններով՝ կրոնահայրենասիրական բանաստեղծություն, աշխարհիկ տաղերգություն և ժողովրդագուսանական երգ։ Այս ուղղությունները, իրենց բնորոշ գծերով հանդերձ, միմյանցից խստորեն տարանջատված չեն։ Բնորոշ է Մարտիրոս Ղրիմեցու գրական ժառանգությունը, որտեղ համատեղվել են հոգևոր երգը, աշխարհիկ տաղը, աշուղը, ոտանավորը։ Այսուհանդերձ, բանաստեղծական հիշյալ 3 ուղղություններն առանձնանում են որոշակի ժառանգականությամբ և դրանից բխող լեզվաոճական, պոետիկական հատկանիշներով, թեմատիկայով և նպատակաուղղվածությամբ։
XIX դար
խմբագրելXX դար
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Խորենացի, III, ԽԷ
- ↑ Եղիշե. Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին/ առաջաբանը Վ. Նալբանդյանի, աշխ. թարգմ. և ծանոթագր. Ե. Տեր-Մինասյանի, Եր. 1994, էջ 3
- ↑ Encyclopædia Britannica Armenian literature
- ↑ Եզնիկ Կողբացի. Եղծ աղանդոց, Եր. 1970, էջ 6
- ↑ Н. Тагмизян. Предисловие // Шаракан. Переводы Сурена Золяна. Из армянской поэзии V-XV вв. (Сборник).. — Ер.: Хорурдаин грох, 1990
- ↑ Г. Гоян. 3. Каким был армянский театр в V веке // 2000 лет армянского театра. Театр древней Армении. — М.: Искусство, 1952. — Т. II. — С. 32-44
- ↑ Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 10, էջ 261
- ↑ Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 6, էջ 552
- ↑ Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 7, էջ 38
- ↑ Bagratids Արխիվացված 2010-12-08 Wayback Machine. Encyclopædia Iranica. C. Toumanoff
- ↑ С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 137
- ↑ Армения // Православная энциклопедия. — М.: 2001. — Т. 3. — С. 286—322.
- ↑ Мсерианц Л., Е. П. (Поливанов Е.) Армянская литература // Литературная энциклопедия, Т. 1., 1930. — Стб. 241—252.
- ↑ Видные деятели армянской культуры, Ер., 1982, стр., 229
- ↑ Православная Энциклопедия