Հայոց ձորի ճակատամարտ

Հայոց ձորի ճակատամարտ, տեղի է ունեցել մոտ մ.թ.ա. 2492 թվականի օգոստոսի 11-ին, Հայկ նահապետի ու Բելի զորքերի միջև, Վանա լճի արևելյան ափին, Խոշաբ գետի հովտում, Հայոց ձոր գավառում (Վասպուրական)։

Հայոց ձորի ճակատամարտ
Թվական	մոտ Օգոստոսի 11, մ.թ.ա. 2492
Մասն է	Բաբելոնի արքա Բելի հարձակումը Հայկ նահապետի (Արատտա) վրա
Վայր	Վանա լճի արևելյան ափին, Խոշաբ գետի հովտում, Հայոց ձոր, (Վասպուրական)
Արդյունք	Հայկը հաղթում է
Հակառակորդներ
Բաբելոն	Հայք
Հրամանատարներ
Բել	Հայկ նահապետ, Արամանյակ, Կադմոս
Կողմերի ուժեր
50.000 հետևակ	1000
Ռազմական կորուստներ

Հայկ Նահապետը ցույց է տալիս սպանված Բելին

Հայկ նահապետը չճանաչելով Բելի աստվածությունը, ապստամբում է նրա դեմ, գաղթում յուրայիններով դեպի հյուսիս, հաստատվում Վանա լճի արևմտյան կողմում։ Բելը իր բանակով արշավում է նրա վրա, բայց ճակատամարտում պարտվում է և սպանվում Հայկի ձեռքով։

Հայկ Դիւցազն - Հայկական փորագրապատկերներ, 19-րդ դարի սկիզբ, Սուրբ Ղազարի դիվան

Հայկ Նահապետի արձանը Երևանում

Հիշատակություններ

«Հայոց Պատմություն», Մովսես Խորենացի

Հայկ և Բել

Իր խոսքը շարունակելով ասում է, թե երբ Տիտանյան Բելը իր թագավորությունն ամենքի վրա հաստատեց, ապա իր որդիներից մեկին հավատարիմ մարդկանց հետ ուղարկեց հյուսիսային կողմը Հայկի մոտ, որ նա գա հնազանդության և խաղաղությամբ ապրի։ «Դու ցուրտ սառնամանիքների մեջ բնակվեցիր, ասում է, սակայն տաքացրու և մեղմացրու քո հպարտ բնավորության ցուրտ սառնությունը և ինձ հնազանդվելով խաղաղ ապրիր, որտեղ որ կհաճես իմ երկրում բնակվելու»։ Հայկը Բելի պատգամավորներին հետ է դարձնում խստությամբ պատասխանելով։ Ուղարկվածը վերադառնում է Բաբելոն։ Ապա Տիտանյան Բելը զորք է հավաքում նրա դեմ և հետևակ զորքի մեծ բազմությամբ գալիս, հասնում է հյուսիս՝ Արարադ երկիրը, Կադմոսի տան մոտ։ Կադմոսը փախուստ է տալիս Հայկի մոտ, իրենից առաջ արագավազ սուրհանդակներ ուղարկելով. «Գիտցած եղիր»,- ասում է. «ով մեծդ դյուցազունների մեջ, որ Բելը դիմում գալիս է քո վրա անմահ քաջերով և երկնադեզ հասակով կռվող հսկաների հետ։ Եվ ես իմանալով, որ նա մոտեցել է իմ տանը, փախա և ահա տագնապահար գալիս եմ քեզ մոտ։ Ուրեմն շտապիր մտածել, ինչ որ անելու ես», իսկ Բելը հանդուգն ու հսկա ամբոխի զորությամբ, ինչպես մի մեծ հորձանք, զառիվայրից ներքև հեղեղվելով, շտապում է հասնել Հայկի բնակության սահմանները՝ վստահ լինելով զորավոր մարդկանց քաջության և ուժի վրա։ Այս ժամանակ ուշիմ ու խոհեմ, գեղագանգուր ու զվարթության հսկան շտապով հավաքում է իր որդիներին ու թոռներին՝ թվով շատ նվազ, քաջ և աղեղնավոր մարդկանց և ուրիշների, որ իրեն էին ենթարկվում, գնում հասնում է մի ծովակի ափ, որի ջրերը աղի են և իրենց մեջ մանր ձկներ են պարունակում։ Եվ իր զորքերին ձայնելով, ասում է նրանց. «Երբ մենք դուրս կգանք Բելի ամբոխի դեմ, պետք է աշխատենք այն տեղին պատահել, որտեղ անցած կանգնած կլինի Բելը քաջերի բազմության մեջ, որպեսզի կամ մեռնենք, և մեր աղխը Բելի ծառայության տակ ընկնի, կամ մեր մատների հաջողությունը նրա վրա ցույց տանք, նրա ամբոխը ցրվի, և մենք հաղթություն տանենք։ Եվ ողջ ասպարեզներ դեպի առաջ անցնելով, հասնում են շատ բարձր լեռների միջև մի դաշտաձև տեղ։ Եվ ջրերի հոսանքի աջ կողմում բարձրավանդակի վրա ամուր դիրք գրավելով, գլուխները վեր բարձրացնելով, տեսնում են Բելի բազմաթիվ ամբոխի անկարգ հրոսակը, որ հանդուգն հարձակումով ցիրուցան սուրում է երկրի երեսի վրա, իսկ Բելը մեծ ամբոխով հանդարտ կանգնած էր ջրի ձախ կողմում մի բլրակի վրա՝ իբրև դիտանոցում։ Հայկը ճանաչեց սպառազինված ջոկատի խումբը, որտեղ Բելը մի քանի ընտիր և սպառազինված մարդկանցով ամբոխի առաջն էր անցել, և երկար տարածության կար նրա ու ամբոխի միջև։ Նա կրում էր նշաններ ունեցող վերջերով երկաթե գլխանոց, թիկունքի և կրծքի վրա պղնձե տախտակներ, սրունքների և թևերի վրա պահպանակներ, մեջքը կապել էր գոտի, որի ձախ կողմից կախված էր երկսայրի սուրը։ Իր աջ ձեռքում բռնել էր հսկայական նիզակը, իսկ ձախում վահան, նրա աջ և ձախ կողմում գտնվում էին ընտիր զորականներ։ Հայկը, տեսնելով լավ սպառազինված Տիտանյանին և նրա աջ ու ձախ կողմի ընտիր մարդկանց, կանգնեցնում է Արամանյակին երկու եղբայրներով աջ կողմը, Կադմոսին իր ուրիշ երկու որդիներով՝ ձախ կողմը, որովհետև սրանք աղեղ և սուր գործածելու մեջ հաջողակ մարդիկ էին, իսկ ինքը կանգնում է առջևից, իսկ մյուս բազմությունը կանգնեցնում է իր հետևում, դասավորում է մոտավորապես՝ եռանկյունի ձևով և հանդարտ առաջ է շարժվում։ Եվ երկու կողմի հսկաները միմյանց հասնելով՝ երկրի վրա ահագին դղրդյուն բարձրացրին գրոհելով, և իրար վրա ահ ու սարսափ գցեցին իրենց հարձակումների ձևերով։ Այնտեղ երկու կողմից ոչ սակավ հաղթանդամ մարդիկ, սրի բերանի հանդիպելով, թավալվում, ընկնում էին գետին, իսկ ճակատամարտը երկու կողմից էլ անլուծելի էր մնում։ Այս անսպասելի սարսափելի դիպվածը տեսնելով, Տիտանյան արքան զարհուրեց և հետ-հետ քաշվելով, սկսեց բարձրանալ այն բլուրը, որտեղից իջել էր, որովհետև մտածում էր ամբոխի մեջ ամրանալ, մինչև ողջ զորքը հասնի, որպեսզի նորից ճակատ կազմի։ Աղեղնավոր Հայկը, այս բանը հասկանալով, իրեն առաջ է նետում, մոտ է հասնում արքային, մինչև վերջը քաշում է լայնալիճ աղեղը, երեքթևյան նետը դիպցնում է նրա կրծքի տախտակին։ Սլաքը, շեշտակի անցնելով նրա թիկունքի միջով, գետին է խրվում և գոռոզացած Տիտանյանը այս կերպով կործանվում, ընկնում է վայր ու շունչը փչում, իսկ ամբոխը, այս մեծ քաջագործությունը տեսնելով, փախչում է, ամեն մեկը՝ իր երեսը դարձած կողմը։

«Պատմություն», Սեբեոս

Տիտանյան Բելը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը) մարդկային ամենայն ազգերից իրեն բարձր էր կարծում, չէր ճանաչում իր էությունը, այլ մարդկային բոլոր ազգերին իրեն ծառայության էր կանչում։ Ապա այն ժամանակ Հաբեթածին Հայկը չկամեցավ հնազանդվել Բել արքայի ծառայությանը, հրաժարվեց նրան աստված կոչել։ Այնտեղ Բելը մարտի գնաց Հայկի վրա, իսկ արի Հայկը աղեղով հալածեց նրան…: Այն ժամանակ Բաբելոնում թագավորեց հսկա որսորդ Տիտանյան Բելը` չաստվածացյալ բռնակալը, որը սաստիկ զորություն ուներ և հույժ գեղեցիկ տեսք։ Եվ բոլոր ազգերի իշխանն էր, որոնք սփռվեցին ամենայն երկրի երեսին։ Նա աչառու կախարդությամբ հնարքներ գործադրեց և թագավորական հրամաններ արձակեց ամենայն ազգերին, ամբարտավան գոռոզությամբ կանգնեցրեց իր արձանը և երկրպագել ու զոհեր մատուցել տվեց՝ իբրև աստծո։ Իսկույն ևեթ բոլոր ազգերը կատարեցին նրա հրամանները, բայց Հայկ անունով մեկը՝ ազգերի նահապետը, չհնազանդվեց նրա ծառայությանը, նրա արձանը չկանգնեցրեց իր տանը և չմեծարեց նրան աստվածավայել շուքով։ Նրա անունը Հայկ էր։ Նրա նկատմամբ Բել արքան մեծ ոխով լցվեց։ Եվ Բաբելոնում զորաժողով արեց ու դիմեց գնաց Հայկի վրա՝ նրան սպանելու։ Եկավ հասավ Արարադ երկիր՝ այն տունը, որը նրանց նախնիներինն էր և որը շինել էր լեռան ստորոտում։ Կադմոսը փախստական գնաց Հարք՝ իր հոր մոտ՝ նրան լուր տալու, և ասում է. «Բել արքան դիմել գալիս է քեզ վրա, եկավ հասավ մինչև մեր տան կողմերը և ես իմ կնոջով ու որդիներով ահավասիկ փախստական գալիս եմ»։ Հայկը վերցրեց Արամենակին, նրա որդի Կադմոսին, նրանց որդիներին, իր յոթ դուստրերի որդիներին ու սակավաթիվ հսկա այրերի։ Եվ Հայկը ելավ Բել արքայի դեմ, բայց չկարողացավ սպառազեն հսկա այրերի բազմությանը դիմակայել։ Այնտեղ Հայկը ելավ Բելի դեմ և Բելը կամեցավ նրան իր ձեռքը գցել։ Խույս տվեց Հայկը նրանից և գնաց փախստական, իսկ նրա հետևից փութով գնաց նաև Բելը իր զինակրի հետ։ Հայկը կանգ առավ և ասաց նրան. «Ինչու՞ ես կրնկակոխ գալիս իմ հետևից, դարձիր շուտով քո տեղը, որ չմեռնես այսօր իմ ձեռքով, քանի որ իմ նետը չի վրիպում»։ Բելը պատասխան տվեց և ասաց. «Նրա համար, որ չընկնես իմ կտրիճների ձեռքը և մեռնես, հանձնվիր իմ ձեռքը և խաղաղությամբ ապրիր իմ տանը՝ ղեկավարելով իմ տան որսորդ զինվորներին»։ Պատասխան տվեց նրան Հայկը և ասաց. «Շուն ես դու և շների ոհմակից, և դու, և քո ժողովուրդը։ Եվ դրա համար այսօր իսկ պիտի դատարկեմ իմ կապարճը քեզ վրա»։ Տիտանյան արքան սպառազինվեց և հույսը դրեց իր կուռ սպառազինության վրա։ Եվ Հաբեթյան Հայկը մոտեցավ, իր ձեռքին բռնել էր աղեղը, ինչպես մայրափայտի հզոր գերան։ Հայկը կանգ առնելով՝ պատրաստվեց նրա դեմ աղեղով։ Եվ գետնից վեր տնկեց նետը լայնալիճ աղեղի մեջ և քաշելով աղեղը՝ նետով զորությամբ խոցեց երկաթի լանջապանակը և պղնձի վահանի միջով մխրճեց մսեղեն արձանի մեջ։ Ձգված նետը խրվեց գետնի մեջ և իսկույն գետին կործանեց աստվածակարծյալ հսկային, իսկ նրա զորքը փախուստի դիմեց։ Եվ նրանք հետապնդելով խլեցին նրանցից ձիերի, ջորիների և ուղտերի երամակներ։

«Պատմություն Արծրունյաց տան», Թովմա Արծրունի

Ժամանակից դուրս համարվող Բելը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը), սակայն կորավ ժամանակով, սպանվեց իր դեմ ապստամբած Հայկից` Թորգոմի որդուց, որը Հաբեթի սերնդից էր և քամահրելով Քամի որսորդին, ասաց. «Դու ոչ թէ աստված ես, այլ շուն, իսկ քո հետևից շարքով քարշ եկողները` շների երամակ»։ Այստեղ պատշաճում է մեծ նահապետի և աշխարհի հոր` Նոյի մարգարեական օրհնությունը. «Աստված թող ընդարձակի Հաբեթի տոհմը ու Սեմի տանը բնակվի», որովհետև Ասիայի արևելքը Սեմի բաժինն էր ու Հայկը խույս տվեց և բաժանվեց Բելից, Բաբելոնից հեռացավ այնտեղ, իսկ Նեբրովթը հանդուգն զորությամբ իր հրոսակներով հետապնդեց Հայկին, բայց նրանից նետահար եղավ և սպանվեց։

«Հայոց պատմություն», Հովհաննես Դրասխանակերտցի

Մեր Հայկը, ուժով ընդվզելով և չհնազանդվելով Բելին (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմին), Բաբելոնում ծնված իր որդի Արամանյակի դուստրերի, թոռների, ընդոծինների և իրեն միացած մարդկանց հետ անմիջապես գալիս, հասնում մեր այս աշխարհը, իսկ Նեբրովթը, այն է` Բելը, յուրային, քաջ զինվրների հետ, որոնք աղեղ, սուսեր, տեգ և նիզակ գործածելու մեջ կորովի մարդիկ էին, ընկնում են Հայկի հետևից։ Եվ մի ձորադաշտում նրանք դիմահար բախվում են միմյանց` բարձրացնելով ահագին դրդյուն, ինչպես զառիվայրից հոսող գետը, և, միմյանց վրա հարձակվելով, ահ ու սարսաի են սփռում Իսկ մեր Հայկը իր երեքթևյան լայնալիճ աղեղով նետը խփում է Նեբրովթի կրծբի երկաթագամ տախտակին և սա, թիկունքից անցնելով, մխրճվում է հողի մեջ։ Եվ այդպես նրան սպանելով` Հայկը ինքն է տիրում իր հայրենատուր ու իրեն վիճակված աշխարհին, որն իր անունով է կոչում։

«Հայոց պատմություն», Ուխտանես

Այս Հայկը գեղապատշաճ, թիկնեղ և գեղեցկագանգուր էր, քաղցրահայաց ու հաստաբազուկ։ Սա, ապստամբելով Բելի (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմի) դեմ, իր սերունդնելավ հանդերձ, քանակով մոտավորապես 300 հոգի, գնաց Արարադի երկիրը` հյուսիսային կողմը, և, այնտեղ մնալով որոշ ժամանակ, այդ տեղը տալիս է իր Կադմոս թոռանը, իսկ ինքը գնում է այն գավառը, որն իր անունով կոչվում է Հարք։ Այստեղ նա կառուցում է մի գյուղ ու իր անունով կոչում Հայկաշեն։ Սրանից հետո Բելը ելնում և գալիս է Հայկի վրա պատերազմի։ Քաջ Հայկը, այս բանը իր Կադմոս թոռան ուղարկած լուրից տեղեկանալով, յուրայիններով հանդերձ ելնում է Բելի դեմ ճակատամարտի։ Ինքն առաջ է ընթանում ու մոտ հասնում արքային, որից հետո, գրկաչափ ձգելով լայնալիճ աղեղը եռաթև սուր նետասլաքը դիպցնում է նրա կրծքավանդակին և նետը, մեջտեղից շեշտակի ճեղքելով թիկունքը, դուրս է գալիս մյուս կողմից ու խրվում հողի մեջ։ Այսպես Բելը Հայկի ոտքերի տակ կործանվում է, տապալվում գետին ու շունչը փչում է, իսկ Բելի զորքերի բազմությունը, տեսնելով Հայկի քաջ արարքը, բոլորը հետ են շրջվում ու փախուստի դիմում։

«Ժամանակագրություն», Սամվել Անեցի

Այս Հայկը ձեռք բարձրացրեց Բելի (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմի) դեմ, որը, հափշտակելով իշխանությունը, բռնացել էր բոլորի վրա։ Հայկը, սակայն, չհնազանդվեց Բելին, վերցրեց իր որդի Արամանյակին, որը ծնվել էր Բաբելոնում, ու 300 հոգով չվեց գնաց Արարադ աշխարհ…: Իսկ միիշխան Բելը կոչ հղեց նրան բաբելոնից, սակայն Հայկը դրա վրա ուշադրություն չդարձրեց, և ահա Բելը բազում մադկանց գլուխն անցած խրոխտանալով եկավ նրա վրա։ Հայկը, սակայն, նետահար արեց ու սատկեցրեց Բելին։

«Աղվեսագիրք», Վարդան Այգեկցի

Երբ աշտարակը փլվեց, Բելը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը) իր թագավորության աթոռը հաստատեց Բաբելոնում և ինքը կամեցավ թագավորել մարդկանց վրա, սակայն մեր հայր Հայկը, վերցնելով մեր ազգն ու մեր լեզվով խոսողներին, մոտ 400 հոգի, քանզի սակավ էին մեր նախնիները, փախավ Բելից ու ամրացավ Հյուսիսային կողմում` Վերին Հայքում, որը Մեծ Հայք են կոչում։ Բելը, որ նստում էր Բաբելոնում, չկարողացավ Հայկին իր թևի տակ բերել և այդ ժամանակ հավաքվեց պատերազմի ու կռվելու։ Նա հավաքեց 50.000 հետևակ պատերազմողների և ծովի նման եկավ, որպեսզի ջնջի մեր ազգը։ Հայկը ելավ նրան ընդառաջ մեկ հազարով և, թեև շատ սակավ էին, սակայն քաջարի այրեր էին։ Այդ ժամանակ Բելն առաջացավ իր զորքի միայն մի գնդով ու Հայկը ելավ նրա դեմ։ Բելն իրեն երկաթով էլ պատել հետևից ու առաջից` երկաթյա տախտակներով, քանզի գիտեր մեր հոր բազկի թափը։ Նա ձեռքին նաև մի սոսկալի նիզակ ուներ։ Եվ ահա մեր հայր Հայկը առաջ եկավ լայնալիճ ու պնդակազմ աղեղով։ Բելը, քանզի հսկա էր, գոչելով եկավ Հայկի վրա, ինչպես մի վիշապ, որ ցանկանում էր կլանել նրան, իսկ մեր լայնաճակատ հայրը իր բազկին թափ հաղորդեց, լայնալիճ աղեղից արձակեց իր երեքթևյան նետը և հարվածեց Բելի կրծքին ինչպես բաց պատուհանին։ Նետն անցավ նրա մարմնով ու ընկավ գետին, քանզի այն հույժ զորավոր էր և երկաթի թանձրությունը չկանգնեցրեց նրան։ Այդպես սատկեց Բել հսկան ու մսաբլուրը ու մեր ազգն ազատվեց։

«Տիեզերական պատմություն», Վարդան Արևելցի

Բայց Բելը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը), գոռոզանալով իր վաթսուն կանգուն անճոռնի հասակով, բոլոր իշխաններին հնազանդեցրեց իրեն, ինչպես աստծո, և ապա արձակեց, բացի Հայկից, որը Նոյի որդի Հաբեթի, նրա որդի Գամիրի, նրա որդի Թիրասի, նրա որդի Թորգոմի որդին էր։ Հայկը Բելին չպաշտեց որպես աստված, այլ նրան շուն կոչեց։ Եվ որովհետև Բելը մեծ ամբոխով եկավ նրա վրա, Հայկը սպանեց նրան` խփելով պղնձյա տախտակով պատած նրա սրտին…: Նեբրովթը… շինեց Շոշ քաղաքը, որ անվանում են Սպահան։ Նա սպանվեց Թորգոմի որդի Հայկի կողմից։

«Հայոց պատմություն», Մխիթար Այրիվանեցի

Բելը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը), հպարտանալով իր 60 կանգուն հասակով, իրենց ենթարկեցրեց բոլոր ժողովուրդներին և ստիպեց նրանց բոլորին իրեն ենթարկվել։ Չենթարկվեց, սակայն, քաջարի Հայկը, որն իր 8 եղբայրների և 300 հոգանոց աղքի հետ հեռացավ ու հաստատվեց Հայաստանում` Հարքի շրջանում, իսկ իր եղբայրներին էլ տվեց Տրապիզոնից մինչև Դարյալ ու Դերբենդ ձգվող շրջանները։ Նետահար անելով ու սպանելով Նեմրոթին` Հայկը իրեն ենթարկեցրեց Դերբենդը, Իրանը, Մուղանը, Ադրբագանը, Մարաստանը, Մծբինը, Միջագետքը, Մելիտենեն, Կոկիսոնը, Կեսարիան, Կոլոնիան, Սպերը, Խաղտիքը, Քարթլին, Սվանեթիան ու Կովկասը և իշխեց այդ բոլոր երկրների միջև տարածվող հողերի վրա։

«Ժամանակագրություն», Իսահակ Երեց

Չընդունեց Հայկ պատկերը Բելի (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմի) և չհամարեց նրան Աստված։ Եվ ահա եկավ Բելը ծանր ամբոխով նրա վրա և սպանեց նրան Հայկը։

«Հայոց իշխանների ու թագավորնեի պատմություն», Ներսես Պալիենց

Այս Հայկը, վերցնելով իր որդի Արամանյակին, որը ծնվել էր Բաբելոնում, ինչպես նաև 300 հոգու իր մոտիկներից, ախքով և ունեցվածքով չվեց դեպի Արարադյան լեռները…: Իսկ Բելը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը) տիրեց բոլորին և Բաբոլոնից կոչ արեց հնազանդվել իրեն, սակայն Հայկը մերժեց։ Այդ ժամանակ Բելը խրոխտանալով եկավ Հայկի վրա և Հայկը, հարվածելով նետով, սպանեց նրան։

«Ժամանակագրություն», Դավիթ Բաղիշեցի

Նեբրովթը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը), որ Բելն էր, լսելով այս ամենը, Բաբ անունով իր որդուն ուղարկեց Հայկի մոտ ասելով. «Դու միայն հնազանդություն հայտնի և նստիր քո տանը ինչպես ուզում ես»։ Ականջ չկախեց, սակայն, քաջագանգուրն այս կորին, այլ մեծ անարգանքով հետ դարձրեց առաքվածներին։ Այդ ժամանակ Բելը մռնչաց իբրև մի չար գազան, ժողովեց իրեն բոլոր հնազանդվողներին և ավազի նման մեծ բազմությամբ եկավ հասավ Արարադյան երկրիը` Կադմոսի բնակության վայրը։ Այդ ժամանակ սա փախավ Հայկի մոտ, սակայն իրենից առաջ մարդ ուղարկեց, որը հայտնեց. «Գիտցիր, որ Բելը եկել հասել է հավերժ քաջերով ու երկնադեզ հասակով մրցող հսկաներով»։ Այդ ժամանակ Հայկը շտապ հավաքեց իր որդիներին, ու թոռներին և, կարճ հորդոր կարդալով նրանց, ելավ հասավ մի ձորադաշտ, ուր Բելն էր ամրացել իր հսկանելով հանդերձ` իրենց աղեղներով, սուսերներով ու տեգ-նիզակներով։ Այդ ժամանակ Հայկ ու իր որդիները իրենց ուժերը երեք գնդերի բաժանեցին և ահա խայտակնը պինդ քաշեց իր լայնալիճ աղեղը և երեքթևյան նետը դիպցրեց Նեբրովթի կրծքի երկաթագամ տախտակին։ Նետն անցավ այն, թիկունքից դուրս եկավ, մսադեզ հսկան գետին տապալվեց ու ցրվեց, իսկ նրա զորքերն էլ փախուստի դիմեցին։ Այդ տեղը դրանից հետո կոչվեց Հայոց ձոր։

«Ժամանակագրություն», Անանուն Լիվոռնացի

Այս Հայկը հառնեց Բելի (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմի) դեմ, վերցրեց իր որդիներից Արամանյակի և 300 հոգանոց իր ցեղով չվեց ու եկավ հասավ Արարադյան երկիրը։ Միապետության հասած Բելը տարբեր մարդկանց միջոցով կոչ արեց Հայկին վերադառնալ Բաբելոն, սակայն սա չհամաձայնեց։ Այդ ժամանակ Բելը խրոխտանալով եկավ նրա վրա, սակայն այս ուշիմ և խոհեմ հսկան` քաջագանգուր ու խայտակն, շտապեց հավաքել իր զորքը, հասավ մի ծովակի, որի ջուրն աղի է և որը մանր ձուկ ունի, որտեղից էլ առաջ անցնելով, հասավ մի դաշտաձև լեռ։ Այստեղ նա տեսավ Բելի ամբոխի բազմությունը։ Հայկը Բելի դեմ դուրս եկավ ընտիր մարդկանցով ու կորովի քաջերով, այնպես որ, երբ հսկաներն իրար եկան, երկրի վրա մեծ աղմուկ բարձրացավ, քանզի հսկաներն էին իրար սպանում։ Եվ ահա երկու կողմից էլ ոչ քիչ հաղթանդամ մարդիկ ընկան ու կործանվեցին, այնպես որ տիտանյան արքային տարակուսանք պատեց, նա զարհուրեց և ուզեց բարձրանալ դեպի այն բլուրը, որից իջել էր։ Այս իմացավ աղեղնավորը, որն առաջ նետվեց, հասավ Բել արքային, քաշեց իր լայնալիճ աղեղն ու երեքթևանի նետը դիպցրեց Բելի կրծքի տախտախներին։ Նետը դուրս եկավ թիկունքից և ահա ճոխացած տիտանյան գետին ընկավ ու հոգին փչեց։ Բելի ամբոխը, տեսնելով այսպիսի ահագին քաջություն, փախավ։

«Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտի Մրովելի («Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը», Լեոն Մելիքսեթ-Բեկ)

Այնժամ զայրացավ Նեբրոթը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը), ժողովեց իր հսկաներին և բոլոր նրանց, ում հպատակվում էին նրա զորքերը, և ելավ Թարգամոսյանների դեմ, իսկ Հաոսը (Հայկը) կանչեց յոթ հսկաներին և Թարգամոսյանների բոլոր տոհմականներին։ Եվ օգնություն ցույց տվեցին նաև արևմտյան այլ և այլ կողմեր, ժողովեց այս բոլորին Հաոսը ու կանգնեց Մասիսի ստորոտում։ Եվ երբ մոտեցավ Նեբրոթը Ադարբագան (Ատրպատական) երկրին, կանգ առավ այնտեղ, ուղարկեց 60 հսկաների և նրանց հետ հզոր զորք՝ Թարգամոսյաններին կարգի կոչելու համար, իսկ երբ Նեբրոթի զորքը մոտեցավ, այնժամ Հաոսի եղբայրները՝ այն յոթ հսկաները, դիմավորեցին նրանց հզոր զորքով, իսկ Հաոսը հզորագույն զորքով կանգնեց հետևում՝ թիկունքում։ Նրանց միջև տեղի ունեցավ կատաղի ճակատամարտ, որը նմանվեց օդի սաստկությանը, քանզի նրանց ոտքերի փոշին՝ թանձր ամպի, նրանց զրահի փայլատակումը՝ երկնքի կայծակի, նրանց գոչյունները՝ որոտման ձայնի, նրանց նետերի բազմությունը և քարերի արձակումը, խիտ կարկուտի, և նրանց հեղումն արյան՝ կարկուտների հեղեղների էր նման։ Ճակատամարտը նրանց միջև սաստկացավ, և երկուստեք անթիվ կոտորվեցին, իսկ Հաոսը կանգնած էր հսկաների թիկունքում, քաջալերում էր և մխիթարում ահարկու ձայնով, որ նման էր կայծակի ճայթյունին։ Այնժամ հաղթեցին Թարգամոսյանները և կոտորեցին Նեբրոթի այն հսկաներին ու նրանց զորքին։ Ապա Թարգամոսյան այս յոթ հսկաները՝ Քարթլոսը, Բարդոսը, Մովականը, Հերոսը, Լեկանը, Կովկասանը, Էգրոսը, սրանք ողջ մնացին, առանց վիրավորվելու, և հաղթանակած փառաբանում էին աստծուն, իսկ երբ լսեց Նեբրոթը, բարկացավ և շարժվեց նրանց դեմ իր ողջ ուժով, բայց Հաոսը չուներ Նեբրոթի զորքերի չափ զորք ու դրա համար էլ նա ամրացավ նա Մասիսի քերծեում։ Նեբրոթը մոտեցավ ցածի կողմից, և նա ոտից մինչև գլուխ զինված էր երկաթով ու պղնձով։ Եվ բարձրացավ մի սարի վրա, որպեսզի խոսի Հաոսի հետ, ու պահանջում էր վերստին հպատակվել իրեն՝ գալ իր մոտ կամովին, բայց Հաոսը դիմեց իր հսկաներին. «Ամրացրեք իմ թիկունքի կողմը, որ Նեբրոթին ընդառաջ գնամ»։ Եվ գնաց ու դեմ հանդիման մոտեցավ Նեբրոթին, արձակեց նետը ու զարկեց Նեբրոթի կրծքին, իսկ նետը, պղնձյա տախտակն անցնելով, դուրս եկավ թիկունքից։ Այնժամ վայր ընկավ Նեբրոթը և նրա բանակը փախուստի դիմեց։

«Վրաստանի պատմությունը», Դավիթ Բագրատունի

Հաոսը (Հայկը), տեսնելով իրեն ենթակա ժողովրդի բազմացումը, իր վրայից թոթափեց բաբելոնական արքայի լուծն ու այլևս չէր ցանկանում նրան հարկ վճարել։ Նեբրովթը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը), լսելով այդ մասին, որոշեց վրեժխնդիր լինել իրեն արհամարհելու համար և զորքով մոտեցավ Հաոսի ու նրա եղբայրների տիրույթներին, որպեսզի նվաճի այն ժամանակ դեռևս թորգոմյաններ կոչվող այդ ժողովրդին։ Թորգոմյանները, որպեսզի խուսափեն աղետից, որը կարող էր նրանց գլխին բերել Նեբրովթը, հյուսիսից իրենց օգնական զորք բերեցին և, ամրանալով լեռնածերպերում, ջարդեցին իրենց վրա հարձակված ադրբագանցիներին` գերի վերցնելով 60 հոգի բաբելոնական զորքի ղեկավարներից …: Նեբրովթը, լսելով իր զորքերի ջարդի մասին, անձամբ մոտեցավ թորգոմյանների ճամբարին։ Հաոսը, սակայն, հնարավորություն չտեսնելով դիմադարձել Նեբրովթի ուժերին, սկսեց ամրանալ լեռների միջև։ Այդ ժամանակ Նեբրովթը, որը առաջ էր մղվում իր ու թորգոմյանների համար օգտակար լինելու ցանկությամբ, ճամբարը զարկեց այն վայրի դիմաց, որտեղ զարկված էր Հաոսի ճամբարը, իսկ այնուհետև բարձրացավ մի բարձր լեռան վրա, որպեսզի խոսի Հաոսի հետ ու հնազանդեցնի նրան առանց իր հպատակների արյունը թափելու։ Հաոսը, իր այդ սարսափելի հակառակորդին տեսնելով իրենից այդքան մոտ հեռավորության վրա, ուժեղագույն լարումով աղեղից արձակեց նետը և սպանեց Նեբրովթին։ Այս չնախատեսված դիպածով բաբելոնացիները սարսափի մատնվեցին և, թողնելով իրենց ճամբարը, ցրվեցին տարբեր վայրեր, որպեսզի, զրկված իրենց առաջնորդին, վերադառնան սեփական երկիր։

«Պատմություն», Մյուենջջիմ-Բաշի

Հայկը Բաբելոնի թագավորության արքաների գլխավոր Դեվալքին ծառայելուց ձանձրանալով` հավաքեց իր հպատակներին, գնաց գեպի հյուսիսային կողմը և Արարատ անունով լեռան վրա բնակություն հաստատեց։ Այնտեղ երևացին շենքեր և կոչվեց Նախջվան, որ նշանակում է սկզբնական բնակավայր։ Հետո այդ անունը արաբականանալով, կոչվեց Նախիջևան։ Նեմրուդներից մեկը (Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսլիմը) նրանց վրա զորք ուղարկեց, բայց ոչինչ չկարողացավ անել։ Մինչև անգամ ասում են, որ Նեմրուդը նրանց վրա գնաց անձամբ։ Հայկը մի նետով նրան խփեց և սպանեց։

Ասորական պատմության հեղինակները պնդում են, որ Նեբրովթի մահվան պատճառ է հանդիսացել քթի մեջ սողոսկած մի ինչ-որ միջատ։ Պատմիչ Աբուլ-Ֆիրաջը իր հերթին փոխանցում է, որ Նեբրովթը ճզմվեց բաբելոնական աշտարակի տակ մնալով, իսկ մեկ այլ ասորական պատմիչի խոսքերով էլ Հաոսը մարտնչել է Նինոս Ավագի հայր Բելի հետ ու սպանել է սրան, այլ ոչ թե Նեբրովթին։

Տես նաև

• Հայկ նահապետ
• Բել
• Հայկ և Բել
• Հայկազունիներ
• Արատտա

Աղբյուրներ

• «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան։ Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երեւան, 1991, Հատոր 3, Ցուցակ 1, Էջ 342
• «Հայոց անձնանունների բառարան», Հրաչյա Աճառյան, 1942 թ., Հատոր 3, Ցուցակ 1, Էջ 31
• «Հայոց Պատմություն», Մովսես Խորենացի, Գիրք Ա, գլուխ Ժ, Ժա
• «Պատմություն», Սեբեոս, Գլուխ Ա
• «Պատմություն Արծրունյաց տան», Թովմա Արծրունի, Գիրք Ա, գլուխ Բ
• «Հայոց պատմություն», Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Գլուխ Բ
• «Հայոց պատմություն», Ուխտանես, գլուխ Ժե
• «Ժամանակագրություն», Սամվել Անեցի
• «Աղվեսագիրք», Վարդան Այգեկցի
• «Տիեզերական պատմություն», Վարդան Արևելցի, Գլուխ Զ, Ը
• «Հայոց պատմություն», Մխիթար Այրիվանեցի, Մաս Գ
• «Ժամանակագրություն», Իսահակ Երեց
• «Ժամանակագրություն», Դավիթ Բաղիշեցի
• «Ժամանակագրություն», Անանուն Լիվոռնացի
• «Քարթլիս-Ցխովրեբա», Լեոնտի Մրովելի («Վրաց թագավորների, նախահայրերի և տոհմերի պատմությունը», Լեոն Մելիքսեթ-Բեկ)
• «Վրաստանի պատմությունը», Դավիթ Բագրատունի, Գլուխ 9, 10
• «Պատմություն», Մյուենջջիմ-Բաշի