Հայաստանի երկաթուղային տրանսպորտ

Հայաստանի երկաթուղային տրանսպորտ։ Արևելյան Հայաստանում առաջին՝ Թիֆլիս-Ալեքսանդրապոլ (Գյումրի) 213,8 կմ երկարությամբ երկաթուղին շահագործման է հանձնվել 1899 թվականին։ 1902 թվականին սկսել են գործել Ալեքսանդրապոլ-Մասիս (149 կմ), Մասիս-Երևան (14 կմ) և Մասիս-Ջուլֆա ուղեմասերը։ 1913 թվականին ՀՀ ներկայիս տարածքում երկաթուղիների երկարությունը 362 կմ էր։ Երկաթուղային կանոնավոր հաղորդակցություն է հաստատվել Երևան-Թիֆլիս, Ջուլֆա-Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս-Բաքու-Հյուսիսային Կովկաս-Կենտրոնական Ռուսաստան ուղղություններով։ Բեռնաշրջանառության մեջ գերակշռել են գյուղատնտեսական (հատկապես՝ հացահատիկ), սննդի ու թեթև արդյունաբերության ապրանքները։ Ներմուծվել են կերոսին, շաքար, կիսաֆաբրիկատներ, ցորեն, արտահանվել գինի, կոնյակ, միրգ, բամբակ, կաշի, մորթի, գորգ և այլն։

Երևան-Բաթում գնացքն Ալավերդի երկաթուղային կայարանով անցնելիս

Գնացք Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում

1914-1918 թվականներ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918) տարիներին կովկասյան բանակին անհրաժեշտ մատակարարումները կատարվել են Հայաստանի երկաթուղով։ 1918 թվականին Հայաստան ներխուժած թուրքական զորքերն ավերել ու թալանել են երկաթուղիները։

1921-1939 թվականներ

Երկաթուղային տնտեսության վերականգնման հիմնական աշխատանքներն սկսվել են 1921 թվականին։ Հիմնակետ կայարանը եղել է Ալեքսանդրապոլը (հետագայում՝ Լենինական, այժմ՝ Գյումրի)։ Նորացվել է վագոնային պարկը, համալրվել ավտոմատ արգելակներով սարքավորված շարժակազմով, մեծացել է գնացքների արագությունը։

1930 թվականին Մոսկվայից վերադառնում է Հայաստան և նշանակվում Անդրկովկասյան երկաթուղային տրանսպորտի չորրորդ, հետո հինգերորդ բաժանմունքների պետ Բաբկեն Ամատունին։ 1935 թվականից մինչև 1937 թվականի հունիս ամիսը նա զբաղեցնում է Անդրկովկասյան երկաթուղային տրանսպորտի վեցերրորդ բաժանմունքի պետի պաշտոն։ Բաժանմունքի կենտրոնը այդ տարիներին դեռ շարունակում էր մնալ Լենինականում, իսկ վեցերրորդ բաժանմունքը ընդգրկում էր ամբողջ Հայաստանի երկաթուղին Սանահինից մինչև Ջուղա։

1941-1991 թվականներ

Երևանի երկաթուղային կայանը

Հայրենական մեծ պատերազմի (1941-1945) տարիներին կառուցվել են Ջուլֆա-Մինջևան (այժմ՝ Միջնավան) երկաթուղին, որով կապ է հաստատվել Մեղրու տարածաշրջանի և Երևանի միջև։ Հետպատերազմյան տարիներին սկսվել են երկաթուղու էլեկտրիֆիկացման աշխատանքները։ 1986 թվականին էլեկտրիֆիկացված գծերի տեսակարար կշիռը կազմել է 90% (էլեկտրաքարշը ներդրվել է 1953 թվականից)։ Մանևրային աշխատանքներում շոգեքարշները փոխարինվել են ջերմաքարշներով, վագոնային պարկը համալրվել է մեծատոնևաժ շարժակազմով։ Բարձրացել են էներգապաշարների օգտագործման գործակիցը, աշխատանքի ֆոնդագինվածությունն ու արտադրողականությունը։ 1980-1985 թվականներին շահագործման են հանձնվել երկաթուղու Մասիս-Նուռնուս, Իջևան-Դիլիջան, Հրազդան-Դիլիջան հատվածները։

Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից մինչ օրս

Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից հետո Այսրկովկասյան երկաթուղու Երևանի բաժանմունքի հիմքի վրա կազմավորվել է Հայկական երկաթուղին։ Թուրքիան և Ադրբեջանն ամբողջությամբ շրջափակել են երկաթուղային ելքերը Հայաստանի Հանրապետությունից, իսկ Այսրկովկասյան երկաթուղին չի գործել վրաց-աբխազական հակամարտության պատճառով։ Հանրապետությունը հայտնվել է արտաքին աշխարհից լիակատար «երկաթուղային մեկուսացման» մեջ։ Երևան-Մոսկվա երկաթուղու վերջին երթն իրականացվել է 1992 թվականին։ Երևան-Թբիլիսի երթուղում կանոնավոր հաղորդակցությունը վերականգնվել է 1996 թվականին։ Հայկական երկաթուղու հավատարմագրային կառավարիչ «Ռուսական երկաթուղիներ» ԲԲԸ-ի դուստր ձեռնարկություն «Հարավկովկասյան երկաթուղիներ» ընկերությունը պարտավորվել է կատարել 572 միլիոն դոլարի ներդրումներ (200 միլիոնը՝ առաջին 5 տարում) ենթակաոուցվածքները և շարժակազմերն արդիականացնելու համար։ Գործում են երկաթուղային համակցված փոխադրումների Երևանի և Գյումրիի բեռնահամալիրները։ 2011 թվականին շահագործվող հիմնական երկաթուղու երկարությունը 726.5 կմ էր, լայնությունը՝ 1,52 մ։ Նախատեսվում է կառուցել Ֆիոլետովո-Վանաձոր նոր երկաթուղի (31,2 կմ), որը միմյանց կմիացնի Իջևան-Հրազդան-Երևան և Թբիլիսի-Գյումրի-Մասիս ուղղությունները։ 2007 թվականին ձեռք է բերվել Իրան-Հայաստան երկաթգծի կառուցման պայմանավորվածություն։ Նախնական հաշվարկներով՝ երկաթգծի երկարությունը լինելու է 470 կմ, որից 60 կմ-ը՝ Իրանի, 410 կմ-ը՝ ՀՀ տարածքում. սկսվելու է Գագարին կայարանից (Գեղարքունիքի մարզ)։

2007-2008 թվականին Երևանում ապամոնտաժվեց Մովսես Խորենացու փողոցից մինչև Զեյթուն ընկած հատվածը և կառուցվեց Այգեստանի փողոցը և Սարալանջի արագընթաց մայրուղին։ Իսկ 2012-ին ապամոնտաժվեց Զեյթուն-Ալմաստ երկաթգիծը և փոխարենը կառուցվեց Ռուբինյանց-Ուլնեցի ավտոմայրուղին։ Հետագայում հնարավոր է ապամոնտաժվի Ալմաստ-Քանաքեռ հատվածը և կառուցվի փողոց, որը նաև կհատվի ապագա Ուլնեցի-Աճառյան ավտոմայրուղուն, և փոխարենը երկաթգիծը կապել մետրոպոլիտենի միջոցով։

2008 թվականի փետրվարի 13-ին Երևանում «Ռուսական երկաթուղիներ» ԲԲԸ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքվել է կոնցեսիոն պայմանագիր՝ «Հայկական երկաթուղի» ՓԲԸ-ն «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ՓԲԸ-ին կառավարմանը հանձնելու մասին։ Համաձայն պայմանագրի՝ կոնցեսիոն կառավարման ժամկետը 30 տարի է, քսան տարվա աշխատանքից հետո տասը տարի պռոլոնգացիայի իրավունքով՝ կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ։ «Հարավկովկասյան երկաթուղի» ՓԲԸ-ն իր գործունեությունն սկսել է 2008 թվականի հունիսի 1-ից։

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։