Կարլոս Խիզախ

Կարլոս Խիզախ (ֆր.՝ Charles le Téméraire, նոյեմբերի 10, 1433[1], Դիժոն[2] - հունվարի 5, 1477[1], Նանսի[1]), Բուրգունդիայի վերջին դուքսը Վալուաների արքայատոհմից, դուքս Ֆիլիպ Բարիի որդին։ Երազում էր հասնել թագավորի աստիճանի և շատ մոտ էր այդ նպատակի իրագործմանը։ Նրա մահը Նանսիի ճակատամարտում շրջադարձային եղավ Եվրոպայի պատմության մեջ։ Համարվում է միջնադարյան ասպետի չափանիշ և «ավատատիրության վերջին հենարանը», ով դիմակայել է Լյուդովիկոս XI կողմից կենտրոնացված պետության ստեղծմանը Ֆրանսիայում։ Կարլոսի մահից հետո նրա ընդարձակ տիրույթները բաժանվեցին Ֆրանսիայի և Հաբսբուրգների միջև (նրա ժառանգ Մարիա Բուրգունդացու ամուսնության միջոցով)։ Կողմերից ոչ մեկին չբավարարեցին արդյունքները, ինչն էլ հանգեցրեց ֆրանսիական թագավորների և Հաբսբուրգների դիմակայությանը, որը շարունակվեց մի քանի դար՝ մինչև XVIII դարի կեսերը։

Կարլոս Խիզախ
Charles the Bold 1460.jpg
 
Մասնագիտություն՝ քահանա, քաղաքական գործիչ և հոգևորական
Ծննդյան օր նոյեմբերի 10, 1433[1]
Ծննդավայր Դիժոն[2]
Վախճանի օր հունվարի 5, 1477[1] (43 տարեկան)
Վախճանի վայր Նանսի[1]
Գերեզման Բրյուգեի Աստվածամոր եկեղեցի և Բռյուգե
Թաղված Բրյուգեի Աստվածամոր եկեղեցի և Բռյուգե
Դինաստիա Վալուաներ
Քաղաքացիություն Bannière de France style 1500.svg Ֆրանսիա
Հայր Ֆիլիպ Բարի[3]
Մայր Իզաբելլա Պորտուգալացի[3]
Ամուսին Քեթրին Վալուացին, Քարոլայի կոմսուհի[3], Իզաբելլա դե Բուրբոն[3] և Մարգարեթ Յորքցի[3]
Զավակներ Մարիա Բուրգունդացի[3]
 
Ինքնագիր Signatur Karl der Kühne.PNG
 
Պարգևներ

Ոսկե գեղմի շքանշանի ասպետ

Գործունեության սկիզբԽմբագրել

Ծնվել է Դիժոնում` դուքս Ֆիլիպ Բարի Բուրգունդացու և պորտուգալացի ինֆանտա Իզաբելլայի ընտանիքում։ Վաղ մանկությունից եռանդագին զբաղվել է ասպետական խաղերով և զինվորական վարժություններով, ստացել է լավ կրթություն, առանց դժվարության կարդում էր անտիկ դասականներին։ Արդեն 19-ամյա պատանին ճակատամարտերից մեկում ցուցաբերեց համառ, անխոհեմության աստիճանի հասնող խիզախություն, որն ամբողջ կյանքում մնաց նրա բնավորության հիմնական գիծը։

Համաձայն ժամանակակիցների հուշերի՝ ապրում էր հասարակ, խուսափելով հայրական պալատում տիրող շվայտ կյանքից։ Օլիվյե դը Լամարշ պատմիչի խոսքերով, լինելով պատմության երկրպագու, նա «չէր պառկում քնելու մինչ իր համար բարձրաձայն չընթերցեին երկու ժամ», հատկապես՝ «հռոմեացիների գործերը»[4]։ Մեկ այլ պատմիչի վկայությամբ՝ Կարլոսը հրաշալի տիրապետում էր լատիներենին[5]։

1440 թվականին, յոթ տարեկան հասակում, Կարլոսին ամուսնացրեցին Քեթրինի՝ Ֆրանսիայի թագավոր Կարլոս VII դստեր և ապագա թագավոր Լյուդովիկոս XI քրոջ հետ։ Նա 5 տարով մեծ էր ամուսնուց և 1446 թվականին 18 տարեկան հասակում մահացավ։ Նրանք երեխաներ չունեին։

Քսան տարեկանում նա կրկին ամուսնացավ՝ այս անգամ իր զարմուհի արքայադուստր Իզաբելլայի հետ։ Այս ամուսնությունից ծնվեց Մարիա Բուրգունդացին։ 1465 թվականին Իզաբելլան մահացավ։

Լյուդովիկոս XI թաքնվում էր հորից Բուրգունդիայում, երբ դեռ թագաժառանգ էր, և հենց այն ժամանակներից էլ նա ընկերացել էր Կարլոսի հետ։ Սակայն, դառնալով թագավոր, Լյուդովիկոսը շարունակեց հոր քաղաքականությունը։ Դեռևս հոր կենդանության օրոք Կարլոս Խիզախը, որն այն ժամանակ կրում էր կոմս Շարոլե տիտղոսը, պատերազմում էր (1464-1465 թթ.) Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XI հետ, ով իր նենգությամբ ու խարդախությամբ զայրացնում էր իրենից վասալական կախվածության մեջ գտնվող բոլոր տիրակալներին` ստիպելով միավորվել «Ընդհանուր բարիքի լիգայի» մեջ։

Որպես երրորդ կին Կարլոս Խիզախը ընտրեց անգլուհի Մարգարեթ Յորքցուն։ Այդպիսով, Կարլոսը որոշեց միավորվել Բուրգունդիայի հին դաշնակից Անգլիայի հետ։ Լյուդովիկոս XI ջանք չխնայեց ամուսնությունը կանխելու համար, սակայն 1468 թվականի ամռանն այն շքեղորեն նշվեց Բրյուգգեում։ Զույգը երեխաներ չունեցավ, Մարգարեթը ամբողջությամբ նվիրվեց խորթ դուստր Մարիային։ Մարիայի մահվանից շատ տարիներ անց էլ հոգ էր տանում նրա երկու երեխաների մասին։

Վաղ մարտերԽմբագրել

1465 թվականի ապրիլի 12-ին Ֆիլիպը հանձնեց կառավարումը Կարլոսին, որն էլ շարունակեց պատերազմը Լյուդովիկոս XI հետ։ 1465 թվականի հոկտեմբերին կողմերը դաշինք կնքեցին, թագավորը Կարլոս Խիզախին տվեց հողեր Սոմ գետի շրջանում։ Բանակցությունների ընթացքում հանկարծամահ եղավ կոմսի կին Իզաբելլան, ինչը հնարավոր էր դարձնում քաղաքական ամուսնությունը։ Որպես համաձայնության մաս` Լյուդովիկոսը խոստացավ Կարլոսին դստեր՝ Աննայի ձեռքը, և որպես օժիտ Շամպայն ու Պոնտյե կոմսությունները, սակայն ամուսնությունը չկայացավ։

Հաղթելով Լյուդովիկոսին` Կարլոսն ուժերը ուղղեց ընդդեմ Բուրգունդիայի ծանր հարկերի և հալածանքների ապստամբած (1464թ.) Լիեժի, որը հույս ուներ ստանալ թագավորի աջակցությունը։ Միևնույն ժամանակ Դինանտում լուրեր էին տարածվել, իբր Կարլոսը դքսուհի Իզաբելլայի և Լիեժի նախկին եպիսկոպոսի ապօրինի որդին է։ 1466 թվականի օգոստոսին Կարլոսը ժամանեց Դինանտ, որոշելով վրեժ լուծել մոր պատվի վիրավորանքի համար։ Նա կործանեց քաղաքը, հրամայեց սպանել քաղաքի բոլոր տղամարդկանց, կանանց ու երեխաներին։ Ֆիլիպ Բարիի մահից հետո (1467 թ.) Լիեժը կրկին ապստամբեց։ Այս անգամ էլ Կարլոսը հաղթական մուտք գործեց Լիեժ, քանդեց քաղաքի պարիսպները, զրկեց ինքնավարությունից և ծանր ռազմատուգանք նշանակեց։ Ապստամբած մյուս քաղաքները՝ Գենտ, Մեխելեն, Անտվերպեն, չհամարձակվեցին դիմադրել։

Պերոննայի համաձայնագիր (1468 թ.)Խմբագրել

 
Բուրգունդական դքսության տարածքը Կարլոս Խիզախի կառավարման ժամանակ

Շուտով Լիեժը երրորդ անգամ փորձեց վերականգնել ինքնավարությունը, հույս ունենալով օգտվել Կարլոսի ու Լյուդովիկոսի, որն ուզում էր վերադարձնել Բուրգունդիան, հակամարտությունից։ Կարլոսը ծանր իրավիճակում էր հայտնվել, սակայն հաջողությունը նրա կողմն էր։ Լիեժի ապստամբության նախօրեին Լյուդովիկոս XI ու Կարլոս Բուրգունդացին բանակցություններ էին սկսել Պերոննայում։ Լյուդովիկոս XI ժամանել էր Պերոննա ընդամենը հարյուր հոգանոց շքախմբով` հավատալով Կարլոսի անվտանգության երաշխիքներին։ Սակայն վրա հասավ Լիեժի ապստամբության լուրը, որտեղ բարձրացվել էր Ֆրանսիայի թագավորի դրոշը։ Կարլոսը հրամայեց փակել դարպասները` մեղադրելով այդ ամենում թագավորին։

Հաշվեհարդարից Լյուդովիկոսին փրկեց Ֆիլիպպ դը Կոմմինեսը` խորհուրդ տալով թագավորին ընդունել դուքսի բոլոր պայմանները։ 1468 թվականի հոկտեմբերին Լյուդովիկոսը ստիպված ստորագրեց համաձայնագիր, որով ընդունեց, որ Փարիզի խորհրդարանը չունի իշխանություն Ֆլանդրիայի ու Պիկարդիայի վրա, ինքն էլ չունի ոչ մի իրավունք այդ տարածքների նկատմամբ։ Լյուդովիկոսը համաձայնվեց տալ եղբորը Շամպայնը և խոստացավ մասնակցել Լիեժի դեմ արշավանքին։ Համաձայնագրի ստորագրումից մեկ շաբաթ անց նվաստացած Լյուդովիկոսի ներկայությամբ Լիեժը գրավվեց ու դաժանորեն թալանվեց։

Համաձայնագրից մեկ տարի անց թագավորը մեղադրեց Կարլոսին դավաճանության մեջ և գրավեց որոշ քաղաքներ Սոմ գետի շրջանում։ Ի պատասխան, դուքս Կարլոս Բուրգունդացին մեծ բանակով ներխուժեց Ֆրանսիա։ Նա գրավեց Նելը և մասսայական կոտորածի ենթարկեց քաղաքի բնակչությանը։ Սակայն անհաջողություն ունեցավ Բովեում և նահանջեց առանց որևէ լուրջ արդյունքի։

Ներքին քաղաքականությունԽմբագրել

Հրաժարվեց վատնող շքեղությունից, որով հայտնի էր Բուրգունդիան իր հոր օրոք։ Բոլոր ջանքերը ուղղեց ռազմական ու քաղաքական իշխանության հզորացմանը։ Կառավարման սկզբից սկսեց իրականացնել ռազմական ու դքսության կառավարման վերափոխումներ։ Նա ձգտում էր սահմանել բանակում խիստ կարգապահություն, ինչի համար վարձում էր անգլիացի ու իտալացի վարձկաններ, զարգացնում էր հրետանին։ Կարլոսի ժամանակագիրներից մեկի՝ Օլիվիյե դը Լամարշի հավաստմամբ, նրա օրոք Բուրգունդական դքսությունը ուներ 300 հրանոթ[6]։

Միապետական ​​ամբիցիաներԽմբագրել

 
Ռուբենց Պ.Պ.. Կարլոս Խիզախի դիմանկարը (1618). Արվեստի պատմության թանգարան (Վիեննա)
 
Ֆրանսիան 1477 թ.      Թագավորական տիրույթ     Կարլոս Խիզախի տիրույթ

Կարլոսը ձգտում էր միացնել Բուրգունդիային Էլզասն ու Լոթարինգիան և ստեղծել թագավորություն։ Նա բանակցություններ սկսեց Գերմանիայի թագավոր (Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր) Ֆրիդրիխ III հետ, համաձայնվելով կնության տալ միակ դուստր Մարիային նրա որդուն՝ հռոմեացիների թագավոր դառնալու պայմանով (հետագայում կայսերական թագ ստանալու երազանքով)։

Ֆրիդրիխ կայսրը դրա փոխարեն առաջարկեց թագադրել նրան որպես Բուրգունդիայի թագավոր։ 1473 թվականին Տրևեսում սկսվեցին այդ առաջարկն իրագործելու միջոցառումները, սակայն կուրֆյուրստները բողոք ներկայացրեցին Ֆրիդրիխին, որը հայտնի էր իր անվճռականությամբ, և համոզեցին գիշերով գաղտնի փախչել[7]։

Պատերազմ Լոթարինգիայի ու շվեցարացիների հետԽմբագրել

 
Էժեն Բյուրնան. «Կարլոս Խիզախի փախուստը» (1894)

Լյուդովիկոս XI, վախենալով Կարլոսի հետ պատերազմելուց, համոզեց շվեյցարացիներին, որ վերջինս ձգտում է ճնշել իրենց ազատությունը։ Միևնույն ժամանակ Լյուդովիկոսը գումար տրամադրեց Սիգիզմունդ կոմսին գրավադրված հողերը վերադարձնելու համար (1469 թվականին Սիգիզմունդը գրավադրել էր Էլզասը, Կարլոսը այստեղ նշանակել էր դաժան կառավարիչ)[8]։ Կարլոսը ձգձգում էր հողերի վերադարձը, էլզասցիները, համոզված լինելով, որ շվեյցարացիները կօգնեն, դուրս քշեցին բուրգունդական կայազորին և մահապատժի ենթարկեցին Կարլոսի նշանակած կառավարչին։ Զայրացած Կարլոսը ներխուժեց Լոթարինգիա, գրավեց նրա մայրաքաղաք Նանսին և շարժվեց շվեյցարացիների դեմ։ Այսպես սկսվեցին դքսության անկմանը հանգեցրած Բուրգունդյան պատերազմները։ Դավաճանության շնորհիվ Գրանդսոնի գրավումը, որի կայազորի մի մասին կախաղան բարձրացրեցին, մի մասին էլ խեղդեցին լճում, ոգևորեց շվեյցարացիներին և նրանց զորքը 1476 թվականին Գրանդսոնի ճակատամարտում ջախջախիչ պարտության մատնեց բուրգունդացիներին։ Ըստ որոշ գնահատականների, բուրգունդական բանակն ուներ 30-40 հազար զինվոր, իսկ դաշնակիցների բանակը՝ 20 հազար։ Սակայն թվերը հուսալի չեն. այն ժամանակ ոչ ոք չէր կարող կատարել բանակի թվաքանակի ստույգ հաշվարկ։

Հաղթողների ձեռքն ընկավ Կարլոսի հրետանին և գանձերով լի ճամբարը, որոնց համբավը տարածված էր ողջ Եվրոպայում։ Կարլոսը դաս չքաղեց այս պարտությունից։ 1476 թվականին Մուրթենում շվեյցարացիները էլ ավելի ծանր պարտության մատնեցին Կարլոս Խիզախին։ Դուքսի բանակը ամբողջությամբ ջախջախված էր։ Կատաղած Կարլոսը մերժում էր ամեն տեսակի միջնորդություն և երրորդ անգամ դուրս եկավ մարտերում կոփված թշնամու դեմ։

Մահը ՆանսիումԽմբագրել

 
Շարլ Անտուան Խուրի. «Կարլոսի մարմնի հայտնաբերումը Նանսիի ճակատամարտից հետո» (1862)

Վերջին ճիգերը գործադրելով, Կարլոս Խիզախը հավաքեց նոր բանակ և հոկտեմբերի 22-ին պաշարեց Լոթարինգիայի մայրաքաղաք Նանսին։ Պաշարվածներին օգնության շտապեցին դաշնակիցները՝ ավստրիացիները, էլզասցիները, ֆրանսիացիները ու շվեյցարացիները (մոտ 20 հազար մարդ)։ Սաստիկ ցրտի պատճառով Կարլոսը շատ զինվորներ կորցրեց, սակայն չհանեց հանձնման եզրին հայտնված, սովի մատնված քաղաքի պաշարումը։

1477 թվականի հունվարի 5-ին Նանսիի մոտ սառույցով պատված դաշտում Կարլոսի զորքը սարսափելի պարտություն կրեց։ Գրեթե ողջ զորքը սպանվեց կամ գերեվարվեց, սպանվեց նաև Կարլոս Խիզախը։ Նրա սառած, այլանդակված դին մի քանի օր անց գտան մոտակա գետում։ Մարմնի վրա կային բազմաթիվ վերքեր, դեմքն այլանդակել էին կենդանիները և միայն մարտական սպիերով անձնական բժշկին հաջողվեց ճանաչել նրան։

Կարլոս Խիզախի գերեզմանը գտնվում է Բրյուգգեի Աստվածամոր եկեղեցում։ Թշնամիները հիշում են Կարլոսին որպես Կարլոս Սարսափելի (Ահեղ)։ Այդ անվանումը նա ստացել է թշնամիների նկատմամբ իր դաժանության համար, հատկապես` Ֆրանսիայի դեմ պատերազմում 1471 թվականի վերջին, երբ նա կրակի մատնեց ավելի քան 2000 գյուղ[9]։

ԺառանգությունԽմբագրել

 
Կարլոս Խիզախի զինանշանը

Քանի որ Կարլոսը որդի չուներ, նրան հաջորդեց 19-ամյա դուստր Մարիա Բուրգունդացին։ Պատերազմներից հյուծված նրա ընդարձակ տիրույթները փաստացի (դե ֆակտո) կորցրեցին ինքնիշխանությունը և բաժանվեցին Լյուդովիկոս XI ու Մարիայի ամուսնու՝ Մաքսիմիլիան Հաբսբուրգ կայսեր միջև։ Բուրգունդիայի վերջին ինքնիշխան կոմսը Մարիայի որդի Ֆիլիպն էր։ Բուրգունդիայի Վալուաների ժառանգությանը տիրանալու ֆրանսիական թագավորների փորձերը վերածվեցին մի շարք հակամարտությունների Հաբսբուրգների հետ։

ՍկզբնաղբյուրներԽմբագրել

Կարլոս Խիզախի կյանքի ու գործունեության մասին հիմնական աղբյուրներ, ի թիվս նամակների ու արխիվային փաստաթղթերի, հանդիսանում են նրա ժամանակակիցների աշխատությունները՝ առաջին հերթին բուրգունդական արքունիքի պաշտոնական տարեգիր Ժորժ Շատելենի («Իմ ժամանակի տարեգրությունը» աշխատության հեղինակ, 1417-1474 թթ)։ Արժեքավոր են նաև նրա շարունակող Ժան Մոլինեի աշխատությունը, հայտնի դիպլոմատ ու պատմաբան Ֆիլիպպ դը Կոմմինեսի և բանաստեղծ Օլիվիե դը Լամարշի հուշերը։ Որոշակի արժեք է ներկայացնում նաև շվեյցարացի պատմաբան Դիբոլդ Շիլլինգ Ավագի նկարազարդ տարեգրությունը։

ՆախնիներԽմբագրել

Կարլոս Խիզախի կերպարը դասական գրականությանումԽմբագրել

  • Վալտեր Սքոթը երկու անգամ անդրադարձել է Կարլոս Խիզախի կերպարին՝ «Քվենտին Դորվարդ» (1823 թ., հայկական հրատարակություն՝ 1939 թ.), «Анна Гайерштайн, или Дева Мрака» կամ «Карл Смелый» (1829 թ., «Anne of Geierstein, or The Maiden of the Mist»):
  • Կարլոս Խիզախը անանուն Կոմսի հիմնական նախատիպն է Պուշկինի «Ժլատ ասպետի» («Скупого рыцаря», 1830թ.[10]) եզրափակիչ տեսարանում։
  • Ալեքսանդր Դյումա-հայրը նվիրել է կոմսին գեղարվեստական-կենսագրական ակնարկ «Կարլոս Խիզախ» (Charles le Téméraire, 1857 թ.)[11]:
  • Հանդես է գալիս Հենրի Դյուպուի-Մազուելի «Գայլերի հրաշք» (1924 թ., «Чудо волков») պատմավեպում, որն էկրանավորեց Անդրե Հունեբելլը (André Hunebelle) 1961 թվականին։

Կարլոս Խիզախի կերպարը կինոյում[12]Խմբագրել

  • «Գայլերի հրաշք» / «Le miracle des loups» (Ֆրանսիա, 1924 թ.), կինոռեժիսոր Ռայմոնդ Բերնար, Կարլոսի դերում՝ Բաննի Մարկու։
  • «Քվենտին Դորվարդ» / «Quentin Durward» (ԱՄՆ, 1955 թ.), կինոռեժիսոր Ռիչարդ Տորպ, Կարլոսի դերում՝ Ալեկ Կլունիզ։
  • «Բուրգունդյան պալատի գաղտնիքները» / «Le miracle des loups» (Ֆրանսիա, 1961 թ.), կինոռեժիսոր Անդրե Հունեբելլ, Կարլոսի դերում՝ Ռոժե Անեն։
  • «Քվենտին Դորվարդ» / «Quentin Durward» (Ֆրանսիա-Գերմանիա, 1971 թ.), կինոռեժիսոր Ժիլ Գրանժե, Կարլոսի դերում՝ Վիլյամ Սաբատե։
  • «Քվենտին Դորվարդի արկածները» / «Приключения Квентина Дорварда, стрелка королевской гвардии» (ԽՍՀՄ, 1988 թ.), կինոռեժիսոր Սերգեյ Տարասով, Կարլոսի դերում՝ Ալեքսանդր Յակովլև։
  • «Սպիտակ թագուհին» / «The Price of Power» (Մեծ Բրիտանիա, 2013 թ.), կինոռեժիսորներ Քոլին Տիգ, Ջեմի Փեյն, Կարլոսի դերում՝ Յորեն Սելդեսլախտս։

ԳրականությունԽմբագրել

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 German National Library, Berlin State Library, Bavarian State Library, Austrian National Library Record #118560026 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Карл Смелый // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Kindred Britain
  4. ↑ Гене Бернар. История и историческая культура Средневекового Запада. — М.: Языки славянской культуры, 2002. — С. 70.
  5. ↑ Асейнов Р. М. Карл Смелый, Гийом Югоне и политическая мысль при бургундском дворе в 1470-е гг. // В кн.: Асейнов Р. М. При дворе герцогов Бургундских. — М., 2019. — С. 398.
  6. ↑ Контамин Филипп. Война в Средние века. Archived 2019-07-18 at the Wayback Machine. — СПб., 2001. — С. 167.
  7. ↑ Britannica 1911
  8. ↑ Wilhelm Baum: Sigmund der Münzreiche. Zur Geschichte Tirols und der habsburgischen Länder im Spätmittelalter, Bozen 1987.
  9. ↑ Taylor, Aline S, Isabel of Burgundy, pp.212-213
  10. ↑ Горовенко А. В. «Скупой рыцарь» глазами историка-медиевиста // Valla, 2017, № 1. — С. 38.
  11. ↑ Рябов Ф. Г. История в произведениях А. Дюма // Новая и новейшая история. — М., 2003. — № 1.
  12. ↑ «Charles of Burgundy (Character)»։ IMDb։ Վերցված է 2017-02-25 (չաշխատող հղում)

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կարլոս_Խիզախ&oldid=8032399» էջից