Լյուտնյա
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Լյուտնյա (այլ կիրառումներ)
Լյուտնյա (իտալերեն՝ liuto, արաբ․՝ al ud), լարային կսմիթային երաժշտական գործիք։ Ունի արևելյան ծագում (Հնդկաստան, Իրան, Միջին Ասիա), հայկական ուդի նախատիպը։ Ունի ուռուցիկ, ձվաձև իրան, կարճ, լայն վզիկ, ետ թեքված գլխիկ և 6—16 լար (երբեմն մինչև 24)։ Եղել են տարբեր լարվածքի, ըստ որում լարվածքը փոփոխվել է նաև ըստ կատարվող ստեղծագործության։ Մուտք է գործել Իսպանիա, որտեղից էլ հետագայում տարածվել եվրոպական երկրներում, ուր լյուտնյա նվագելու արվեստն իր գագաթնակետին հասավ XV-XVII դարերում։ XVIII դարի 2-րդ կեսից փոխարինվել է կիթառով։ Արդիական եվրոպական լյուտնյան ունի 6 միակի լար և լարվում է վեցլարանի կիթառի նման[1]։
| Լյուտնյա | |
|---|---|
.jpg) | |
| Որակավորում | plucked string necked bowl lute? |
| Հորնբոսթել-Զաքսի հանմակարգ | 321.321-5 |
Պատմություն Խմբագրել
Լյուտնյա գործիքի ծագման մասին հստակ հիշատակություն չկա։ Գործիքի զանազան տարբերակները հնագույն ժամանակներից օգտագործվել են Եգիպտոսի, Խեթական թագավորության, Հունաստանի, Հռոմի, Բուլղարիայի, Չինաստանի, Կիլիկիայի մշակույթներում։ 7-րդ դարի սկզբներին լյուտնյային նման գործիքներ հայտնվեցին Պարսկաստանում, Հայաստանում, Բյուզանդիայում և Արաբական խալիֆայությունում։ 6-րդ դարում բուլղարների շնորհիվ լյուտնյա երաժշտական գործիքը տարածում գտավ ողջ Բալկանյան թերակղզում, իսկ 8-րդ դարում մավրերը այն տեղափոխեցին Իսպանիա և Կատալոնիա։ Լյուտնյայի տարածման պատմությունն այսքանով չավարտվեց, երաժշտական այս գործիքի հիմքի վրա ստեղծվեց իտալական կիթառը։
15-16-րդ դարերում իսպանացի, կատալոնացի և պորտուգալացի բազմաթիվ կատարողներ լյուտնյայի հետ միաժամանակ կիրառում էին վիուելա (գործիք, որն իր ձևով և լարվածքով նման է լյուտնյային)։ Արաբական երկրներում, լյուտնյան համարվում էր թագավորական երաժշտական գործիք, շնորհիվ մեղմ հնչողության՝ լյուտնյան շատ կրոններում ուներ սիմվոլիկ նշանակություն։ Բուդդայականության մեջ նվագը երաժշտական այս գործիքի վրա հանգստության և մարդկանց ու աստվածների աշխարհում ներդաշնակության գրավականն էր, իսկ քրիստոնեության մեջ լյուտնյան արտացոլում էր երկնային գեղեցկությունն ու բնության ուժերի նկատմամբ հսկողությունը[2]։
Լյուտնյայի բազմազանություն Խմբագրել
Իր գոյության պատմության ողջ ընթացքում լյուտնյայի կառուցվածքը տարբեր փոփոխությունների է ենթարկվել։ Վարպետները փորձեր էին կիրառում կորպուսի ձևի, լարվածքի, լարերի քանակի, չափի և այլնի վրա։ Այդ պատճառով էլ ձևավորվեցին առանձին լարային բազմաթիվ գործիքներ, որոնց նախատիպը համարվում է լյուտնյան.
- Սիտար (Հնդկաստան) - այս գործիքն առանձնանում է լարերի մեծ քանակով, որոնցից միայն 7-ն են հիմնական։
- Կոբզա (Ուկրաինա) - ունի առավել կլոր կորպուս ու կարճ գրիֆ, ունի միայն 8 լադ[2]։
- Վիուելա (Իտալիա)
- Մանդոլին (Իտալիա)
- Սազ - նման է մանդոլինին, առավել տարածված է Կովկասյան ժողովուրդների մոտ։
- Ռեբաբ (Իրան) - տարածված էր միջնադարում Արևելքի երկրների մշակույթում, ունի 1-3 լար։
- Կիթառ ի հայտ է եկել Եվրոպայում 15-րդ դարում վիուելայի հիման վրա[3]։
- Ուդ - ի հայտ է եկել վաղ միջնադարում Մերձավոր ու Միջին Արևելքում[4]։
Աղբյուրներ Խմբագրել
- Մելիք-Վրթանեսյան Կ.Ե., Տոնյան Մ.Ա., «Երաժշտական բացատրական բառարան», Երևան, 1989
- Большая российская энциклопедия Archived 2018-03-02 at the Wayback Machine.
Ծանոթագրություններ Խմբագրել
- ↑ Մելիք-Վրթանեսյան Կ.Ե. (1989)։ Երաժշտական բացատրական բառարան։ Երևան: «Խորհրդային գրող»
- ↑ 2,0 2,1 «Лютня: что это такое, строение, звучание, история, разновидности, использование»։ muzinstru.ru։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-06-16-ին։ Վերցված է 2021-10-26
- ↑ «ГИТАРА • Большая российская энциклопедия - электронная версия»։ bigenc.ru։ Արխիվացված է օրիգինալից 2022-06-15-ին։ Վերցված է 2021-10-26
- ↑ «УД • Большая российская энциклопедия - электронная версия»։ bigenc.ru։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-10-23-ին։ Վերցված է 2021-10-26
|
Սա երաժշտական գործիքի մասին անավարտ հոդված է։ Դուք կարող եք օգնել Վիքիպեդիային՝ ուղղելով և լրացնելով այն։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 647)։ 
|