Լաջվարդ կամ կապույտ քար, մուգ կապույտ կիսաթանկարժեք քար, որը հնուց գնահատվում է իր վառ գունավորման համար։ Լաջվարդ դեռ մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակում[1] արդյունահանում էին Սար-ի Սանգի հանքահորերից[2] և Աֆղանստանի հյուսիս արևելյան հատվածում գտնվող Բադախշան նահանգի այլ հանքահորերից։ Լաջվարդի ուլունքներ են հայտնաբերվել Մեհրգարհի, Կովկասի և նույնիսկ Մավրիտանիայի նեոլիթյան գերեզմանատեղերում։ Այն օգտագործվել է նաև Թութենհամոնի (1341–1323 BC) թաղման դիմակի ունքերը նկարելու համար[3]։

Լաջվարդ
Լաջվարդն իր բնական վիճակում, Աֆղանստան
Ընդհանուր
ԿատեգորիաԱպար
Բանաձև
(կրկնվող միավորը)
տարբեր միներալների խառնուրդ, որտեղ լազուրիտը հիմնական բաղադրիչն է
Նույնականացում
ԳույնԿապույտ, սպիտակ կալցիտ և մեղրագույն պիրիտ բծերով
Բյուրեղային համակարգՈչ մի, քանի որ լաջվարդը ապար է։ Հիմնական բաղադրիչ լազուրիտը հաճախ հանդես է գալիս տասներկուանիստի տեսքով
Բեկումկենտ-կոնխոիդալ
Մոոսի կարծրություն5–5.5
Փայլխամրած
Շերտերվառ կապույտ
Ձգողականություն2.7–2.9
Բեկման ցուցանիշ1.5
Ենթակատեգորիափոխակերպված ապար

Միջին դարերի ավարտին լաջվարդն սկսում է արտահանվել Եվրոպա, որտեղ այն փոշիացնում են՝ ստանալով ծովազվարթ (ուլտրամարին) ներկը, որը կապույտ գունանյութերից ամենաթանկարժեքն էր։ Այն օգտագործվել է Վերածննդի և Բարոկկոյի ամենահայտնի նկարիչների կողմից՝ Մազաչչո, Պերուջինո, Տիցիան և Վերմեեր։ Նրանով ներկել են կենտրոնական կերպարների և հատկապես Մարիամ Աստվածածնի զգեստը։

Ներկայումս, հյուսիսային Աֆղանստանի և Պակիստանի հանքահորերը դեռ մնում են լաջվարդի ամենամեծ աղբյուրը։ Կարևոր են նաև Ռուսաստանի Բայկալ լճի արևմտյան հատվածում և Չիլիի Անդերում գտնվող հանքահորերը։ Քիչ քանակությամբ լաջվարդ է արդյունահանվում Իտալիայում, Մոնղոլիայում, ԱՄՆ-ում և Կանադայում[4]։

Ծագումնաբանություն

խմբագրել

Հայերենում լաջվարդ բառը (գրաբարում՝ լազուարդ) ծագել է պարսկերեն لاجورد lājavard, բառից, որը պարսկերեն քարի անվանումն է[5] և այն վայրը, որտեղից արդյունահանում էին լաջվարդը[6][7][8]։

Հայերենում «լազուր» գույնն արտահայտող բառը ծագել է քարի անվանումից։

Գիտություն և կիրառություն

խմբագրել

Բաղադրություն

խմբագրել

Լաջվարդն ապար է, որի հիմնական բաղադրությունը լազուրիտն է[9] (25% - 40%), որը ունի (Na,Ca)8(AlSiO4)6(S,SO4,Cl)1-2[10] քիմիական բանաձևը։ Լաջվարդը պարունակում է նաև կալցիտ (սպիտակ), սոդալիտ (կապույտ) և պիրիտ (մետաղական դեղին)։ Այլ բաղադրիչներից են՝ աուգիտ, դիոպսիդ, էնստատիտ, միկա, հաույնիտ և այլն։ Լաջվարդը սովորաբար առկա է բյուրեղների տեսքով։

Վառ կապույտ գունավորումը պայմանավորված է բյուրեղում եռածծմբի (S
3
) ռադիկալ անիոնի առկայությամբ[11]։

Կիրառություն

խմբագրել

Լաջվարդը շատ լավ հղկվում է, որի պատճառով օգտագործվում է զարդերում, փորագրություններում, խճանկարներում, նախշազարդերում, փոքր քանդակներում և անոթներում։ Փոշիացված այն օգտագործվում է ուլտարամարին գունանյութի պատրաստման մեջ, որը լայնորեն կիրառվել է Վերածննդի որմնանկարներում և յուղանկարներում։ Այն դադարեց կիրառվել յուղանկարներում 19-րդ դարում, երբ արհեստական ճանապարհով ստացվեց ներկի սինթետիկ տարբերակը։

Լաջվարդի արհեստական տարբերակը սինթեզվում է Գիլսոնի գործընթացի ընթացքում, որի ժամանակ ստանում են արհեստական ծովազվարթ և ցինկի հիդրոֆոսֆատ[12]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. Moorey, Peter Roger (1999). Ancient Mesopotamian Materials and Industries: the Archaeological Evidence. Eisenbrauns. էջեր 86–87. ISBN 978-1-57506-042-2.
  2. David Bomford and Ashok Roy, A Closer Look- Colour (2009), National Gallery Company, London, (ISBN 978-1-85709-442-8)
  3. Alessandro Bongioanni & Maria Croce
  4. «"All about colored gemstones," the International Colored Gemstones Association». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  5. Oxford English Dictionary
  6. Senning, Alexander (2007). «lapis lazuli (lazurite)». Elsevier's Dictionary of Chemoetymology. Amsterdam: Elsevier. էջ 224. ISBN 978-0-444-52239-9.
  7. Weekley, Ernest (1967). «azure». An Etymological Dictionary of Modern English. New York: Dover Publications. էջ 97.
  8. Հրաչյա Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 2, Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1926, էջ 256-257։
  9. Mindat entry relating to lapis lazuli
  10. Mindat – Lazurite
  11. Boros, E.; Earle, M. J.; Gilea, M. A.; Metlen, A.; Mudring, A.-V.; Rieger, F.; Robertson, A. J.; Seddon, K. R.; Tomaszowska, A. A.; Trusov, L.; Vyle, J. S. (2010). «On the dissolution of non-metallic solid elements (sulfur, selenium, tellurium and phosphorus) in ionic liquids». Chem. Comm. 46: 716–718. doi:10.1039/b910469k.
  12. Read, Peter (2005). Gemmology, Elsevier, p. 185. ISBN 0-7506-6449-5