Իսլանդերենի քերականություն

Իսլանդերենը ունի բարդ բառակազմության համակարգ, քանի որ գոյականները, ածականները, դերանունները, թվականները և որոշյալ հոդը փոփոխվում են ըստ սեռի, թվի և հոլովի, իսկ բայերը փոփոխվում են ըստ անձի, թվի, ժամանակի, սեռի և եղանակի։ Ի տարբերություն դանիերենի, նորվեգերենի և շվեդերենի՝ իսլանդերենը պահպանել է հին նորվեգերենի բառակազմական կաղապարները։

Բառերի դասավորությունը

Իսլանդերենում նախադասությունում բառերի դասավորությունը նման է գերմանական լեզուների կաղապարին՝ ենթակա-ստորոգյալ-լրացում։ Հարցական նախադասություններում բառերի հերթափոխությունը հետևյալն է. ստորոգյալ-ենթակա-լրացում։

Պատմողական նախադասություն	Հարցական նախադասություն
Þú átt bók.	Átt þú bók?
Դու գիրք ունես:	Դու գիրք ունե՞ս:
Við borðum kjöt.	Borðum við kjöt?
Մենք միս ենք ուտում:	Մենք մի՞ս ենք ուտում:

Ժխտական նախադասությունները կազմվում են ekki մասնիկի օգնությամբ, որը տեղադրվում է ստորոգյալից հետո։

Իսլանդերեն	Հայերեն
Segðu mér ekki, hvað ég nú þegar.	Ինձ մի՛ ասա այն, ինչ ես արդեն գիտեմ:

Որոշյալ հոդ

Իսլանդերենում, ինչպես և հայերենում, չկա անորոշ հոդ։ Անորոշ հոդի բացակայությունը հատուկ է նաև այլ գերմանական լեզուներին, սակայն ի տարբերություն դրանց, իսլանդերենում կա որոշյալ հոդի երկու տեսակ՝ ազատ որոշյալ հոդ, որը հանդես է գալիս, որպես ինքնուրույն բառ, և ածանցային որոշյալ հոդ, որը միանում է բառին։ Որոշյալ հոդը հոլովվում է, փոխվում է ըստ թվի և սեռի։

Հոլով	Եզակի թիվ			Հոգնակի թիվ
	Արական սեռ	Իգական սեռ	Չեզոք սեռ	Արական սեռ	Իգական սեռ	Չեզոք սեռ
Ուղղական	hinn	hin	hið	hinir	hinar	hin
Սեռական	hins	hinnar	hins	hinna	hinna	hinna
Տրական	hinum	hinni	hinu	hinum	hinum	hinum
Հայցական	hinn	hina	hið	hina	hinar	hin

Ազատ որոշյալ հոդի օգտագործումը սահմանափակ է։ Այժմ այն կիրառվում է հիմնականում պաշտոնական անվանումներում և առավել պահպանողական պարբերականների կողմից։ Բանավոր խոսքում ազատ որոշյալ հոդը հազվադեպ է հանդիպում։

Իսլանդերեն	Հայերեն
Forseti hins Íslensku Lýðveldis	Իսլանդիայի Հանրապետության նախագահ(ը)

Ածանցային որոշյալ հոդը նման է ազատ որոշյալ հոդին և միանում է գոյականին։ Բառին միանալիս այն կորցնում է առաջին h հնչյունը, իսկ եթե բառը վերջանում է ձայնավորով, ապա նաև երկրորդ i հնչյունը։

Հոլով	Եզակի թիվ			Հոգնակի թիվ
	Արական սեռ	Իգական սեռ	Չեզոք սեռ	Արական սեռ	Իգական սեռ	Չեզոք սեռ
Ուղղական	-(i)nn	-(i)n	-(i)ð	-(i)nir	-(i)nar	-(i)n
Սեռական	-(i)ns	-(i)nnar	-(i)ns	-(i)nna	-(i)nna	-(i)nna
Տրական	-(i)num	-(i)nni	-(i)nu	-(i)num	-(i)num	-(i)num
Հայցական	-(i)nn	-(i)na	-(i)ð	-(i)na	-(i)nar	-(i)n

Գոյական

Իսլանդերենում գոյականը ունի երեք սեռ` արական (իսլ.՝ karlkyn), իգական (իսլ.՝ kvenkyn), չեզոք (իսլ.՝ hvorugkyn)։ Գոյականի՝ այս կամ այն սեռին պատկանելությունը որոշվում է ոչ թե բառի ձևից (օրինակ՝ վերջավորություններից, ինչպես ռուսերենում), այլ դրա հոլովման ձևից։ Իսլանդերենում գոյականները հոլովվում են ըստ չորս հոլովների՝ ուղղական հոլով (իսլ.՝ nefnifall), սեռական հոլով (իսլ.՝ eignarfall), տրական հոլով(իսլ.՝ þágufall) և հայցական հոլով (իսլ.՝ þolfall), ընդ որում՝ հոլովումների թիվը, ըստ որոշ լեզվաբանների, անցնում է 70-ից։ Ըստ հոլովվելու իրենց հատկության գոյականները լինում են թույլ և ուժեղ։ Իսլանդերենում գոյականները ունեն երկու թիվ՝ եզակի (իսլ.՝ eintala) և հոգնակի (իսլ.՝ fleirtala)։ Ընդ որում հոգնակու կազմությունը կախված է գոյականի սեռից, հոլովումից և թույլ կամ ուժեղ լինելուց։

Թվական

Քանակական թվականներ

Իսլանդերենի քանակական թվականներից չորսը՝ einn (մեկ), tveir (երկու), þrír (երեք), fjórir (չորս), հոլովվում են և փոխվում ըստ սեռի՝ կախված գոյականի հոլովից և սեռից։

Հոլով	Արական սեռ	Իգական սեռ	Չեզոք սեռ
einn
Ուղղական	einn	ein	eitt
Սեռական	eins	einnar	eins
Տրական	einum	einni	einu
Հայցական	einn, einan	eina	eitt
tveir
Ուղղական	tveir	tvær	tvö
Սեռական	tveggja	tveggja	tveggja
Տրական	tveim(ur)	tveim(ur)	tveim(ur)
Հայցական	tvo	tvær	tvö
þrír
Ուղղական	þrír	þrjár	þrjú
Սեռական	þriggja	þriggja	þriggja
Տրական	þrem(ur)	þrem(ur)	þrem(ur)
Հայցական	þrjá	þrjár	þrjú
fjórir
Ուղղական	fjórir	fjórar	fjögur
Սեռական	fjög(ur)ra	fjög(ur)ra	fjög(ur)ra
Տրական	fjórum	fjórum	fjórum
Հայցական	fjóra	fjórar	fjögur

Femm (հինգ) թվականից բարձր քանակական թվականները չեն հոլովվում, սակայն փոխվում են ըստ սեռի և թվի, իսկ hundrað (հարյուր), þúsund (հազար), milljón (միլիոն) և milljarður (միլիարդ) թվականները կարող են օգտագործվել որպես գոյական և հոլովվել։

Դասական թվականներ

Դասական թվականները կազմվում են՝ քանակական թվականներին -ði, -ðji, -ti, -asti, -di ածանցները ավելացնելով։ Einn (մեկ), tveir (երկու), þrír (երեք) և fjórir (չորս) թվականները ունեն անկանոն դասական թվականի ձև․ einn - fyrsti, tveir - annar, þrír - þriðji, fjórir - fjórði, ընդ որում՝ annar դասական թվականը փոփոխվում է ըստ սեռի, թվի և հոլովի։

Հոլով	Արական սեռ	Իգական սեռ	Չեզոք սեռ
Եզակի թիվ
Ուղղական	annar	önnur	annað
Սեռական	annars	annarrar	annars
Տրական	öðrum	annarri	öðru
Հայցական	annan	aðra	annað
Հոգնակի թիվ
Ուղղական	aðrir	aðrar	önnur
Սեռական	annarra	annarra	annarra
Տրական	öðrum	öðrum	öðrum
Հայցական	aðra	aðrar	önnur

Annar թվականը օգտագործվում է նաև որպես դերանուն՝ «այլ» իմաստով։

Իսլանդերեն	Հայերեն
Ólafur sagði mér, að hann hefði elskað bara aðra konuna, sem hann hafði gift.	Օլաֆյուրը ինձ ասել է, որ սիրել է այլ կնոջ, ում հետ ամուսնացել է:
Siggi ætti að giftast öðrum manni .	Սիգգին պետք է ամուսնանա այլ մարդու հետ:

Բաղադրյալ քանակական թվականներից դասական կազմելիս փոխվում են երկու մասն էլ՝ tuttugu og einn (քսանմեկ) - tuttugasti og fyrsti (քսանմեկերորդ)։

Կոտորակային թվականներ

Կոտորակային թվականները կազմվում են heill, hálfur բառերի, ինչպես նաև դասական թվականների օգնությամբ։

Մաթեմատիկական արտահայտություն	Իսլանդերեն	Հայերեն
1/1	einn heill	մեկ
2/1	tveir heilir	երկու
1/2	(einn) hálfur	կես, (մեկ) երկրորդ
3/2	þrír hálfir	երեք երկրորդ
1/3	einn þriðji	մեկ երրորդ
6/4	sex fjórðu	վեց քառորդ

Մակբայ

Մակբայը ցույց է տալիս գործողության կատարման տեղը, ժամանակը, ձևը և չափը։ Այն չի հոլովվում, փոխվում ըստ սեռի և թվի, սակայն ածականի պես ունի համեմատության աստիճաններ։

Իսլանդերենում մակբայների կազման հիմնական եղանակը ածականի չեզոք սեռի հայցական հոլովը եզակի թվով օգտագործելն է․ օրինակ՝ hár - բարձր (ածական) → hátt - բարձր (մակբայ)։ Որոշ դերանուների չեզոք սեռի հայցական հոլովը եզակի թվով օգտագործվում են որպես մակբայներ․ օրինակ՝ hver - ով → hvað - ինչպես։ Որոշ մակբայներ կազմվում են -a ածանցով․ օրինակ՝ illur - չար, վատ (ածական) → illa - վատ (մակբայ)։ -legur վերջածանց ունեցող ածականներից մակբայ կազմելիս դրանք ստանում են -lega վերջածանցը․ օրինակ՝ skemmtilegur - ուրախ, զվարճալի → skemmtilega ուրախ եղանակով, զվարճալիորեն։ -lega վերջածանցով կազմվում են նաև մի քանի մակբայներ, որոնց համապատասխան ածականը չունի -legur վերջածանց․ օրինակ՝ kær - սիրելի → kærlega - սիրելով (մակբայ)։

Մակբայների համեմատության աստիճանները

Մակբայների ճնշող մեծամասնության բաղդատական և գերադրական աստիճանները կազմվում են կանոնավոր կերպով՝ վերջածանցներ ավելացնելով։ Բաղդատական աստիճանը կազմվում է -ar կամ -(u)r ածանցների օգնությամբ, իսկ գերադրական աստիճանը՝ -(a)st ածանցի միջոցով։

Մակբայ	Բաղդատական աստիճան	Գերադրական աստիճան	Հայերեն
lengi	lengur	lengst	երկար
skammt	skemmur	skemmst	ոչ հեռու, ոչ երկար ժամանակ

Մի խումբ մակբայների համեմատության աստիճանները կազմվում են անկանոն եղանակով։

Մակբայ	Բաղդատական աստիճան	Գերադրական աստիճան	Հայերեն
illa	verr	verst	վատ
lítið	minna	minst	քիչ
lítt	miður	minst	ոչ շատ
mjög, mikið	meir	mest	շատ
snemma, árla	fyrr	fyrst	շուտ, վաղ
fjarri	firr, fjær	first, fjærst	հեռու
gjörla	gjör, ger	gjörst, gerst	պարզ