Իսավրիա

Իսավրիա
Տեսակ	տարածաշրջան

Իսավրիա (/aɪˈzɔːriə/ կամ /aɪˈsɔːriə/; հին հունարեն՝ Ἰσαυρία), տարածաշրջան հին աշխարհագրության մեջ, որը գտնվել է Փոքր Ասիայի ներքին մասում։ Տարածքն ընդգրկել է այժմյան Թուրքիայի Քոնյա նահանգում գտնվող Բոզքարի շրջանը և շրջակայքը^[1]։ Իր ափամերձ տարածքով սահմանակից է եղել Կիլիկիային։

Անունը ծագել է իսավրիական ցեղի և զույգ բնակավայրերի՝ Իսաուրա Պալեա (Ίσαυρα Παλαιά,լատին․՝ Isaura Vetus՝ Isaura Vetus 'Old Isaura') և Իսաուրա Նեա (Ίσαυρα Νέα, լատին․՝ Isaura Nova՝ Isaura Nova 'New Isaura') անուններից։

Իսավրացի կողոպտիչները անկախ լեռնաբնակներ են եղել, որոնք ավերածություններ են ստեղծել հարևան շրջաններում՝ մակեդոնական և հռոմեական զավթումների ներքո։

Պատմություն խմբագրել

Վաղ շրջան խմբագրել

Իսավրիայի կենտրոնական մասը գտնվել է Տավրոսի լեռներից հյուսիս, որը ընկած է եղել Իկոնիայի և Լյուստրայի հարավում։ Նրա երկու ինքնատիպ քաղաքները՝ Իսաուրա Նեան և Իսաուրա Պալեան, գտնվել են մեկը՝ նախալեռներում (Դորիա), իսկ մյուսը՝ ջրբաժանում (Zengibar Kalesi)^[1]՝ մոտավորապես 37°29′N 32°12′E Բոզկիրի մոտակայքում։

Մ.թ.ա. 4-րդ դարում Իսավրիան Իսաուրա Պալեայի և Կալիկադնուսի շուրջ վայրի տեղանք է եղել^[1]։ Երբ մայրաքաղաքը, Իսաուրան (հայտնի է նաև որպես Իսաուրա Վետուս կամ Իսաուրա Պալեա), Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահից հետո Մակեդոնիայի թագավորը՝ Պերդիկկասը, պաշարել է, իսավրացիները քաղաքը հրդեհել են և թողել, որ ոչնչանա բոցերի մեջ, ոչ թե նվաճվի թշնամու կողմից^[1]^[2]։

Հռոմեական տիրապետություն խմբագրել

Իսավրայի ավերակների պլան (Դեյվիս, 1879)

Երբ հռոմեացիները առաջին անգամ բախվել են իսավրացիների հետ (մ.թ.ա. 1-ին դարի սկիզբ), նրանք Կիլիկիա Տրախեան համարել են Իսավրիայի մաս, որն այդպիսով տարածվել է մինչև Միջերկրական ծով։ Անվան այս ընդլայնումը երկու դար շարունակ լայնորեն կիրառվել է։ Կալիկադնուսի (Göksu) ամբողջ ավազանը համարվել է իսավրիական, և նրա հարավային ճյուղի հովտում գտնվող քաղաքները կազմել են այսպես կոչված Իսավրիական Դեկապոլիսը^[1]։ Հռոմեացիները մասամբ իրենց վերահսկողության տակ են վերցրել իսաուրներին (մ.թ.ա. 76 –75): Հռոմի դեմ կիլիկյացի և այլ ծովահենների պատերազմի ժամանակ իսաուրներն այնքան ակտիվ մասնակցություն են ունեցել, որ պրոկոնսուլ Պ. Սերվիլիուսը անհրաժեշտ է համարել հետևել դեպի նրանց միջնաբերդերը և ամբողջ ժողովրդին ստիպել ենթարկվել, ինչի համար նա ստացել է Իսավրիկոսի տիտղոսը (մ.թ.ա. 75)^[1]։ Մ.թ.ա. 6 թվականին Կասիուս Դիոնը նշել է, որ իսաուրները կողոպտել են Ասիայի նահանգները, մինչև որ բախվել են բաց պատերազմի և պարտվել^[3]։

Հետագայում իսաուրները ժամանակավորապես անցել են Գալաթիայի թագավոր Ամինտասի իշխանության տակ, բայց ակնհայտ է, որ նրանք շարունակել են պահպանել իրենց գիշատիչ սովորություններն ու վիրտուալ անկախությունը։ 3-րդ դարում նրանք ապաստանել են ապստամբ կայսր Տրեբելյանուսին^[1]։

4-րդ դարի սկզբին ամբողջ Կիլիկիան Դիոկղետիանոսի հրամանով վարչական նպատակներով բաժանվել է Տավրոսի հյուսիսային լանջից, և մենք գտել ենք մի գավառ, որը կոչվել է նախ Իսավրիա-Լիկաոնիա, իսկ հետո միայն Իսավրիա, որը տարածվել է մինչև Գալաթիայի սահմանները, բայց չանցնելով Տավրոսը հարավում։ Պիսիդիան, որի մի մասը մինչ այդ Իսավրիայի հետ միևնույն նահանգի մասն է եղել, նույնպես առանձնացվել է, և Իկոնիան մտել է դրա կազմի մեջ։ Իսավրիան ստացել է Պամփիլիայի արևելյան մասը^[1]։ Սելևկիայի առափնյա մետրոպոլիսը նշանակվել է Իսավրիա նահանգի մայրաքաղաք^[4]։

4-րդ դարում նրանք դեռևս նկարագրվել են Ամմիանուս Մարցելինուս կողմից որպես պատուհաս Փոքր Ասիայի հարևան գավառների համար, մ.թ. 404-ից 409 թվականներին կատարված մեծ արշավանքների շարքով, ներառյալ նրանց արմատախիլ անելու մեկ արշավ արևելյան հռոմեական զորավար Արբազակիի գլխավորությամբ, բայց ասում են, որ դրանք իրականում նվաճվել են Հուստինիանոս Առաջինի օրոք։

Բյուզանդական մի քանի կայսրեր իսավրական ծագում են ունեցել՝ Զենոնը, որի իրական անունը եղել է Տարասիկոդիսա Ռուսումբլադադիոտ, Լեոնտիուսը, որը ղեկավարել է 695-698 թվականներին, Լեո III- ը, որը գահ է բարձրացել Կոստանդնուպոլսի գահին 718 թվականին, ղեկավարել է մինչև 741 թվականը և նրա որդին՝ Կոստանդին V-ը։

Կայսրությունը օգտագործել է իսավրացիներին որպես զինվոր, գեներալ, նույնիսկ եղել է ժամանակ, երբ նրանք կայսեր անձնական գվարդիայի՝ էքսկուբիտորների, մաս են կազմել^[4]։ Այնուամենայնիվ, Կոստանդնուպոլսի բնակչությունը իսավրացիներին համարել է բարբարոս, և Անաստասիոս կայսրը ստիպված է եղել երկար պատերազմ մղել իսավրացի ապստամբների դեմ (Իսավրական պատերազմ, 492-497):

Ուշ շրջան խմբագրել

Իսաուրա Պալեայի ավերակները տեսարժան են հիմնականում իրենց հիանալի դիրքով, ամրոցներով և դամբարաններով։ Իսաուրա Նեայի պատերն անհետացել են, բայց Դորլայի տներում ներկառուցված բազմաթիվ արձանագրություններով և հարթաքանդակներով ստելաների նմուշներ հաստատել են այս վայրը։ Վերջինը՝ Դորլան, Սերվիլյուսը թուլացրել է դադարեցնելով ջրամատակարարումը։

Ջոն Ռոբերտ Սիթլինգթոն Ստերեթը (J.R.S. Sterrett) 1885 թվականին ուսումնասիրել է Իսավրիայի լեռնաշխարհը, բայց ոչ սպառիչ։ Տեղանքը նույնականացվել է Ուիլյամ Միտչել Ռամզիի կողմից 1901 թվականին^[1]։ Ռամզին այստեղ հայտնաբերել է ավելի քան հիսուն հունական արձանագրություններ, ներառյալ քրիստոնեական, ինչպես նաև հոյակապ գերեզմաններ։ Այս հուշարձանները թվագրվում են երրորդ, չորրորդ և հինգերորդ դարերով^[5]։

Եկեղեցու պատմություն խմբագրել

Ենթադրվում է, որ Պողոսը ավետարանություն է քարոզել այդ ժամանակաշրջանի միակ հռոմեական գաղութում՝ Կլաուդիպոլիսում^[6]։

Իսավրական եկեղեցին ի սկզբանե գտնվել է Անտիոքի պատրիարքի իրավասության տակ, բայց 7-րդ կամ վերջին 8-րդ դարի սկզբին կցվել է Պոլսի պատրիարքին^[4]։

Քանի որ, 451 թվականի^[7] գրություններում Աետիոսը հիշատակվել է որպես Իսավրոպոլիսի և Իսաուրա Պալեայի եպիսկոպոս, և քանի որ ոչ մի արձանագրությունում չի հիշատակվել Իսավրիան կամ Իսավրոպոլիսը, Ռամզին ենթադրում է, որ Իսաուրա Նովայի թեմը շուտ է միացվել Լեոնտոպոլիսի (Լեոնտոպոլիս, Իսաուրա Պալեայի ավելի ուշ անվանումը) թեմի հետ, որը հիշատակվել է բոլոր արձանագրություններում (Notitiae)^[5]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain: Hogarth, David George (1911). «Isauria». In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 14 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 866.
↑ Rogers, Clifford (June 2010). The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military Technology, Volume 1. Oxford University Press. էջ 42. ISBN 0-1953-3403-5.
↑ Cassius Dio, Bk 55, Ch 28
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Edwards, Robert W., "Isauria" (1999). Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World, eds., G.W. Bowersock, Peter Brown, & Oleg Grabar. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 515–516. ISBN 0-674-51173-5.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ ^5,0 ^5,1 Կաղապար:Catholic Encyclopedia
↑ Pilhofer, Philipp (2017). Das frühe Christentum im kilikisch-isaurischen Bergland. Die Christen der Kalykadnos-Region in den ersten fünf Jahrhunderten (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, vol. 184) (PDF). Berlin, Boston: De Gruyter. էջեր 110–118. ISBN 978-3-11-057381-7.
↑ Le Quien, "Oriens christ.", I, 1085

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 393)։

[EB1911-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain: Hogarth, David George (1911). «Isauria». In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 14 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 866.

[2] Rogers, Clifford (June 2010). The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military Technology, Volume 1. Oxford University Press. էջ 42. ISBN 0-1953-3403-5.

[3] Cassius Dio, Bk 55, Ch 28

[edwards-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Edwards, Robert W., "Isauria" (1999). Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World, eds., G.W. Bowersock, Peter Brown, & Oleg Grabar. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 515–516. ISBN 0-674-51173-5.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[CE-5] 5,0 ^5,1 Կաղապար:Catholic Encyclopedia

[pilhofer-6] Pilhofer, Philipp (2017). Das frühe Christentum im kilikisch-isaurischen Bergland. Die Christen der Kalykadnos-Region in den ersten fünf Jahrhunderten (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, vol. 184) (PDF). Berlin, Boston: De Gruyter. էջեր 110–118. ISBN 978-3-11-057381-7.

[7] Le Quien, "Oriens christ.", I, 1085

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]