Վիքիպեդիա

Ինքնորոշման իրավունք

Ինքնորոշման իրավունք, ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներից։ Հիմնվում է ՄԱԿ-ի բանաձևով[1][2] նախատեսված նորմերի վրա։ Ինքնորոշման իրավունքը նշանակում է, որ ժողովուրդը, հենվելով հավասար իրավունքի և հնարավորության հավասարության սկզբունքով նախատեսվող արդարության վրա, ունի իրավունք ազատորեն ընտրելու իր ինքնիշխանությունն ու միջազգային քաղաքական կարգավիճակը՝ առանց արտաքին միջամտության[3]։

Ծագում խմբագրել

Ինքնորոշման իրավունքը կապված է կայսերականության գաղափարախոսության անկման և քաղաքական ինքնիշխանության հետ, որի ձևավորումը գալիս է 1648 թվականին կնքված Վեստֆալիայի պայմանագրից։ Արդյունաբերական հեղափոխության ընթացքում և դրանից հետո մարդկանց տարբեր խմբեր ճանաչեցին իրենց ընդհանուր պատմությունը, աշխարհագրությունը, լեզուն և ավանդույթները։ Ազգայնականությունը առաջ մղվեց որպես միավորող գաղափարախոսություն ոչ միայն մրցակցող ուժերի, այլ նաև այն խմբերի համար, որոնք ստորադաս կամ իրավազուրկ կարգավիճակ ունեին պետության ներսում։ Այս պայմաններում ինքնորոշումը կարող է դիտարկվել որպես կայսերականության նկատմամբ ռեակցիա։ Այսպիսի խմբերը սովորաբար հետապնդում են անկախություն և ինքնիշխանություն իրենց տարածքում, սակայն երբեմն նկատվել են ինքնավարության ձգտման և ձեռքբերման օրինակներ։

Առաջին անգամ այս կոնցեպտն իր արտահայտությունն է գտել 1860-ականներին և այդուհետ արագորեն տարածվել[4][5]։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո այն խրախուսվել է Վլադիմիր Լենինի և ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի կողմից։ Վերջինս, մասնավորապես, նշել է․ «Ազգային ձգտումները պետք է հարգվեն, մարդիկ պետք է կառավարվեն իրենց համաձայնությամբ։ Ինքնորոշումը սոսկ եզր չէ, այն գործողությունների հրամայական սկզբունք է»[6]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացում, այն ընդգրկվեց Ատլանտյան Հռչակագրում, որը կնքվեց 1941 թվականի օգոստոսի 14-ին ԱՄՆ նախագահ Ֆ․ Դ․ Ռուզվելտի և Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ու․ Չերչիլի կողմից[7]։ Առավել ուշ շրջանում ինքնորոշման իրավունքը որպես միջազգային իրավունքի սկզբունք իր ճանաչումը գտավ այն բանից հետո, երբ ՄԱԿ-ի կանոնադրության մեջ հռչակվեց որպես իրավունք[8]։

Ինքնորոշման իրավունքը չի նախատեսում որոշումների կայացման գործիքակազմը։ Պարզ չէ, թե ինչ արդյունքների դրա կիրարկումը կարող է հանգեցնել՝ անկախության, դաշնության, պրոտեկտորատի, ինքնավարության, թե ամբողջական ուծացման։

Արդի հիմնահարցեր խմբագրել

1990-ականներից ի վեր,ազգային ինքնորոշման լեգիտիմացումը հանգեցրել է պետությունների ներսում մի շարք հակամարտությունների, քանի որ ենթախմբերը սկսեցին ձգտել ավելի լայն ինքնորոշման՝ ընդհուպ մինչև անջատում։ Սրան զուգընթաց առաջնորդության համար պայքարը ինչպես խմբերի ներսում և միմյանց հետ, այնպես էլ գերիշխող պետության հետ սկսեց առավել բռնի երանգ ստանալ[9]։ Այս շարժումների նկատմամբ միջազգային արձագանքը համասեռ չէր և սովորաբար թելադրված քաղաքական նկատառումներով, քան սկզբունքով։ 2000 թվականի Հազարամյակի հռչակագրում չհաջողվեց լուծում գտնել այս նոր իրողությունների համար՝ շեշտադրելով միայն «ինքնորոշման իրավունք այն ժողովուրդների համար, ովքեր մնում են գաղութատիրության ճիրաններում և կամ օտար տիրապետության տակ»[10][11]։ Ինքնորոշման իրավունքի շուրջ ժամանակակից դիսկուրսը տարածվում է հետևյալ իրավական և քաղաքական ասպեկտների շուրջ։

«Ժողովուրդ» եզրի սահմանում խմբագրել

Միջազգային իրավունքը չի տրամադրում «ժողովուրդ» եզրի իրավական սահմանում[10]։ Ժամանակակից միջազգային իրավունքը չի ճանաչում էթնիկ կամ այլ փոքրամասնությունները որպես առանձին ժողովուրդ։ Բացառություններ են կազմում այն դեպքերը, երբ նման խմբերը կազմակերպված ճնշումների են ենթարկվում այն պետության կառավարության կողմից, որտեղ իրենք բնակվում են[12][13]։

Առավել պարզ տերմինաբանությամբ «Ժողովուրդն» անհատների մի խումբ է, ով անանուն ընտրում է առանձին պետություն։ Եթե ժողովուրդն անանուն է իր այս պահանջում, ապա վերջինը դառնում է ավելի ուժեղ։ Օրինակ՝ Հարավսլավիայի դաշնային միավորների բնակչությունները համարվում էին ժողովուրդ դրա լուծարման ժամանակ, թեև որոշ միավորներ աչքի էին ընկնում խայտաբղետ բնակչությամբ[14]։

Թեև «ժողովրդի» համընդհանուր ընդունված սահմանում չկա, հիմնականում հղվում է ՄԱԿ-ի Հատուկ զեկուցող Մարտինես Կոբոի կողմից առաջարկվող սահմանմանը բնիկ բնակչության մասին իրականացված իր հետազոտությունում[15]։ Ժողովրդավարական և արդար միջազգային կարգի խթանման հարցերով ՄԱԿ-ի անկախ փորձագետ Ալֆրեդ դե Զայասը հենվելով «Քիրբիի սահմանման» վրա[16] 2014 թվականին Գլխավոր Ասամբլեային ուղղված իր զեկույցում (A/69/272) «ընդհանուր պատմական ավանդույթներ, ռասսայական և գաղափարախոսական ինքնություն, մշակութային հոմոգենություն, լեզվական ընդհանրություն, տարածքային և տնտեսական ընդհանուր կյանք։ Սրան հարկ է ավելացնել սունյեկտիվ բաղադրիչ․ կամքը ճանաչվելու որպես ժողովուրդ և գիտակցությունը ժողովուրդ լինելու»[17]։

Ժողովրդի՝ ինքնորոշման իրավունք ունենալու ասպեկտը առաջ է մղվել 2010 թվականի Արդարադատության միջազգային դատարանի կողմից Կոսովոյի վերաբերյալ որոշման մեջ, համաձայն որի դրա բնութագրիչ գծերն են՝ 1) ավանդույթներ և մշակույթ, 2) Էթնիկություն, 3) պատմական կապեր և ժառանգություն, 4) լեզու, 5) կրոն, 6) ինքնության զգացում/նմանություն, 7) որպես ժողովուրդ հանդես գալու կամք, 8) նդհանուր տառապանք[18]։

Ինքնորոշում և տարածքային ամբողջականություն խմբագրել

Ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, թվում է, թե մարտահրավեր է նետում պետությունների տարածքային ամբողջականությանը՝ լեգիտիմիացնելով ժողովրդի կամքը։ Սա ենթադրում է, որ ժողովուրդը պետք է ազատ լինի՝ ընտրելու անկախության կամ որևէ պետության կազմում գտնվելու կարգավիճակների միջև։ 1975 թվականի Հելսինկիի եզրափակիչ ակտի, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի և միջազգային իրավունքի դոկտրինի համաձայն՝ տարածքային ամբողջականության և ինքնորոշման իրավունքի միջև հակասություններ չկան[19][20][21][22]։ Մասնավորապես, նշվում է, որ ՄԱԿ-ի դատարանն իր խորհրդատվական եզրակացության 80-րդ կետում անդրադարձել է պետությունների տարածքային ամբողջականության և ազգերի ինքնորոշման սկզբունքների հարաբերակցությանը՝ համաձայն որի տարածքային ամբողջականությունը դիտարկվում է միջպետական հարաբերությունների համատեքստում։ Այդպիսով՝ ՄԱԿ-ի դատարանը չեղարկել է ինքնորոշվող ազգային հանրույթի սեցեսիոն գործողությունների վիճարկման մյուս հիմքը՝ ազգերի ինքնորոշման և պետությունների տարածքային ամբողջականության ենթադրյալ հակասության ու տարածքային ամբողջականության սկզբունքի գերակայության թեզը՝ փաստելով ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի ինքնաբավ բնույթը[23]։

Ինքնորոշման իրավունքի իրացման դեպքեր խմբագրել

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն խմբագրել

Շուրջ 30 տարի ձգվող Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բանակցային գործընթացը հենվում է միջազգային իրավունքի երեք հիմնարար սկզբունքների՝ ազգերի ինքնորոշման, տարածքային ամբողջականության և ուժի ու ուժի սպառնալիքի չկիրառման վրա։ Ի տարբերություն, օրինակ՝ Կոսովոյի՝ Լեռնային Ղարաբաղը, իրացնելով իր ազատ ինքնորոշման իրավունքը, 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին հռչակեց անկախություն բնակչության ուղղակի կամարտահայտման՝ պլեբիսցիտի միջոցով՝ որպես ժողովրդավարության բարձրագույն դրսևորում։ Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից այս ակտը գերազանցում է ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի սահմանած ժողովրդավարական լեգիտիմացիայի նվազագույն շեմը[24]՝ պայմանավորված լինելով նաև «ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետությունների դուրս գալու մասին» օրենքով (ապրիլի 3, 1990 թվական)։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ United Nations General Assembly Resolution 1514 in Wikisource states
  2. ↑ McWhinney, Edward (2007). Self-Determination of Peoples and Plural-Ethnic States in Contemporary International Law: Failed States, Nation-Building and the Alternative, Federal Option. Martinus Nijhoff Publishers. p. 8. ISBN 978-9004158351.
  3. ↑ Chapter I - Purposes and Principles of Charter of the United Nations
  4. ↑ Jörg Fisch (9 December 2015). A History of the Self-Determination of Peoples: The Domestication of an Illusion. Cambridge University Press. p. 118. ISBN 978-1-107-03796-0.
  5. ↑ Jump up to:a b Knudsen, Rita Augestad (October 2013), Moments of Self-determination: The Concept of 'Self- determination' and the Idea of Freedom in 20th- and 21st- Century International Discourse (PDF), The London School of Economics and Political Science
  6. ↑ "President Wilson's Address to Congress, Analyzing German and Austrian Peace Utterances (Delivered to Congress in Joint Session on February 11, 1918)". gwpda.org. February 11, 1918. Retrieved September 5, 2014.
  7. ↑ Clause 3 of the Atlantic Charter reads: "Third, they respect the right of all people to choose the form of government under which they will live; and they wish to see sovereign rights and self government restored to those who have been forcibly deprived of them" then became one of the eight cardinal principal points of the Charter all people had a right to self-determination.
  8. ↑ "Self-Determination". Oxford Public International Law. doi:10.1093/law:epil/9780199231690/law-9780199231690-e873.
  9. ↑ Martin Griffiths, Self-determination, International Society And World Order, Macquarie University Law Journal, 1, 2003.
  10. ↑ 10,0 10,1 Vita Gudeleviciute, Does the Principle of Self-determination Prevail over the Principle of Territorial Integrity?, International Journal of Baltic Law, Vytautas Magnus UniversitySchool of Law, Volume 2, No. 2 (April 2005).
  11. ↑ "United Nations Millennium Declaration, adopted by the UN General Assembly Resolution 55/2 (08 09 2000), paragraph 4"(PDF). Retrieved 2012-03-04.
  12. ↑ Vita Gudeleviciute, Does the Principle of Self-determination Prevail over the Principle of Territorial Integrity?, International Journal of Baltic Law, Vytautas Magnus University School of Law, Volume 2, No. 2 (April 2005)
  13. ↑ Resolution 1514 (XV) "Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples"
  14. ↑ Aleksandar Pavkovic and Peter Radan, In Pursuit of Sovereignty and Self-determination: Peoples, States and Secession in the International Order, Index of papers, Macquarie University Law Journal, 1, 2003.
  15. ↑ Cobo, Jose R. Martinez. "Study of the problem of discrimination against indigenous populations." (1986)
  16. ↑ https://www.michaelkirby.com.au/images/stories/speeches/1990s/vol24/906-Peoples%27_Rights_and_Self_Determination_-_UNESCO_Mtg_of_Experts.pdf
  17. ↑ https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N14/490/08/PDF/N1449008.pdf?OpenElement
  18. ↑ United Nations, International Court of Justice Archived 2017-02-22 at the Wayback Machine 2010 Kosovo Case, Separate Opinion of Judge A. A. Cançado Trindade
  19. ↑ "Protracted conflicts in the GUAM area and their implications for international peace, security and development. The situation in the occupied territories of Azerbaijan, Security Council, Sixty-third year/ General Assembly, Sixty-third session, Agenda items 13 and 18, A/63/664 – S/2008/823, 29 December 2008" (PDF). Archived from the original (PDF) on January 20, 2012. Retrieved 2012-03-04.
  20. ↑ "Prof. Johan D. van der Vyver (Professor of International Law and Human Rights, Emory University School of Law), Self-Determination of the Peoples of Quebec Under International Law, Journal of TRANSNATIONAL LAW & POLICY, Vol. 10: 1, FALL 2000, USA"(PDF). Archived from the original (PDF) on 2012-02-06. Retrieved 2012-03-04.
  21. ↑ Ինչո՞ւ դեռևս կարգավորված չէ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, Շավարշ Քոչարյան, «Ճգնաժամերի կանխարգելում և խաղաղաշինություն» հոդվածների ժողովածու 2013թ. սեպտեմբեր(https://www.mfa.am/filemanager/Statics/Article_nkr_arm.pdf), ֆրանսերենով լրամշակված տարբերակը՝ Chavarche Kotcharian, “Pourquoi le conflit du Haut-Karabagh n’est toujours pas réglé?”, Ed. JeanPierre Vettovaglia, Prévention des crises et promotion de la paix (volume III). Déterminants des conflits et nouvelles formes de prévention, Bruylant, septembre 2013, pp. 569-593
  22. ↑ "S. Neil MacFarlane (Professor of International Relations and Fellow, St Anne's College, University of Oxford), Normative Conflict – Territorial Integrity and National Self-Determination, Centre for Social Sciences, December 14, 2010". Retrieved 2012-03-04.
  23. ↑ Արտաշես Խալաթյան, Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը Կոսովոյի գորժով ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացության համատեսքտում, (ԼՂՀ) Արցախի 25-ամյա պետականության ձեռքբերումերն ու արդի մարտահարվերները միջազգային երիատասարդական գիտաժողով, 15-18 սեպտեմբերի 2016թ․, նյութերի ժողովածու, Արցախ(ԼՂՀ), ք․ Ստեփանակերտ, https://artsakhlib.am/wp-content/uploads/2018/05/Khalatyan-Artashes-NKR-zhoxovrdi-inqnoroshman-iravunq-1.pdf
  24. ↑ IwAR03uLE_dM2HzzLmzX5aMhiS3SRA71vuBw3VrBIeXZuGwb7DflumWumB4GI
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ինքնորոշման_իրավունք&oldid=9491825» էջից