Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆաա
Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆաա (մոտ 724[1], Gor, Սասանյան Պարսկաստան[4][1] - մոտ 757[2][3][1], Բասրա, Իրաք[4][2][1]) ամբողջական անուն՝ արաբ․՝ - أبو مٰحَمَّد عبد الله روزبه بن داذویه, Աբու Մուհամմադ 'Աբդալլահ Ռոզբիհ իբն Դազոի, պարսիկ մուսուլման գրականագետ և արձակագիր, համարվում է ադաբի գրականության հիմնադիրը։ Ստեղծագործություններից ամենահայտնին արևելյան առակների ժողովածու Քալիլա և Դիմնա-ի թարգմանությունն ու վերապատումն է։
Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆաա ابن مقفع | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | մոտ 724[1] |
| Ծննդավայր | Բասրա, Աբբասյան խալիֆայություն |
| Վախճանվել է | մոտ 757[2][3][1] |
| Վախճանի վայր | Բաղդադ, Աբբասյան խալիֆայություն |
| Մասնագիտություն | գրող և Kanzleisekretär |
| Ազգություն | պարսիկ |
| Քաղաքացիություն | Աբասյան խալիֆայություն և  Օմայյան խալիֆայություն |
| Ժանրեր | Հեքիաթ, Առակ |
| Ուշագրավ աշխատանքներ | «Ադաբ Քաբիր» «Ադաբ Սաղիր» «Քալիլա և Դիմնա» |
 Ibn al-Muqaffa' Վիքիպահեստում | |
Կենսագրություն խմբագրել
Իբն ալ-Մուկաֆֆաան ծնվել է 724 թվականին Իրաքի Բասրա քաղաքում, Իրանի Ֆարսի նահանգից սերող ընտանիքում։ Հայրը Օմայյաների (661-750) իշխանության շրջանում հարկահան պաշտոնյա էր, ով պաշտոնական դիրքը չարաշահելու համար պատժվում է և դառնում հաշմանդամ (արաբերեն՝ مقفع, մուկաֆֆաա)։ Իբն ալ-Մուկաֆֆաան սպանվել է Աբբասյան երկրորդ խալիֆ Աբու Ջաֆար ալ-Մանսուրի հրամանով՝ հերետիկոսության մեղադրանքով[5]։ Պարսիկ բանասերը զրադաշտական էր, որ ձևականորեն իսլամ էր ընդունել[6]։
Իբն ալ-Մուկաֆֆաայի Քալիլա ուա Դիմնան համարվում է միջնադարյան արաբամուսուլմանական մշակույթի գոհարներից մեկը։ Այն թարգմանված է Պանչատանտրա (սանսկրիտ՝ पञ्चतन्त्र, բառացիորեն՝ «Հինգ գիրք», «Հինգ ձեռնարկ» կամ «Հինգ ուղեցույց») գրքից, և հարստացված է պարսկական ու արաբական հեքիաթներով։ Նա հիմք է դրել արաբական արձակին և ճանապարհ հարթել հետագա գրականագետների ու արձակագիրների համար"[7]: Ստեղծագործել է միջին պարսկերեն և արաբերեն լեզուներով։
Իբն ալ-Մուկաֆֆաան և ադաբի գրականությունը խմբագրել
«Ադաբ» տերմինը զգալի բովանդակային էվոլյուցիա է ապրել։ Օրինակ, նախաիսլամական Արաբիայում «ադաբ» ասելով հասկանում էին նախնիների ժառանգված ավանդական սովորույթերը, բարքերն ու վարվելակերպի կանոնները։ Իսլամական շրջանում այս տերմինն այլ բովանդակություն ստացավ և սկսեց նշանակել բարձր հոգևոր արժանիքների, բարեկրթության, հարգալից վարմունքի, քաղաքացու՝ ադիբի էթիկայի հասկացությունների յուրօրինակ համակցություն, որը հակադրվում էր բեդվինների անգրագիտությանն ու կոպիտ բարքերին։ Այս հասկացության մեջ մտնում էր գիտելիքների այն ամբողջ կոմպլեքսը, որին պետք է տիրապետեր կիրթ մարդը՝ ադիբը։ Այն առաջին հերթին ներառում էր պատմամշակութային և բանասիրական այն հսկայանկան նյութը, որը կազմում էր արաբական մշակույթի հիմքը։ 8-րդ դարից խալիֆայության այլ ժողովուրդների մշակույթների հետ արաբների շփման հետևանքով ադաբի բովանդակությունը ընդլայնվեց պարսկական, հունական և այլ մշակույթների հաշվին։ Այսինքն ադաբի տակ հասկանում ենք բազմակողմանի բնույթի կրթվածություն։
Ադաբի գրականությունն ուներ ուսուցողական և կրթական նպատակներ, բայց դրանց մեջ կային նաև այնպիսի հատվածներ, որոնք նախատեսված էին ադիբների հանգստի և զվարճանքի համար։ Կար նաև ադաբ տերմինի ավելի նեղ, մասնագիտական մեկնաբանում, ըստ որի ադաբ ասելով հասկանում էին կառավարիչներին ու գրագիրներին (քաթիբ) անհրաժեշտ տեղեկությունների ամբողջությունը իրենց պարտականությունների հաջող իրականացման համար։ Ադաբի գրականության ստեղծման մեջ մեծ է Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆաայի դերը։ Նրա ժամանակ պարսկական կիրթ ընտանիքներում հին իրանական մշակույթի իմացությունը տարածված էր։ Հասուն տարիքում նա ընդունում է իսլամ և ստանում Աբդալլահ անունը։ Մեզ հասած ստեղծագործություններից առաջինները, որոնք պարունակում են ադաբի գրականության ողջ կոմլեքսը Իբն ալ-Մուկաֆֆաայի ստեղծագործությունն են։ Դրանցից են «Ադաբ ալ-սաղիր»-ը (արաբ․՝ أدب الصغير) և «Ադաբ ալ-քաբիր»-ը (արաբ․՝ أدب الكبير)։
Ադաբ ալ-քաբիր խմբագրել
Այս աշխատությունը գրելիս Իբն ալ-Մուկաֆֆաան մեծապես օգտվել է պարսկական աղբյուրներից և շատ հնարավոր է, որ թարգմանել է միջին պարսկերենից։ Դրանցում շոշափելի է հունական, պարսկական և հնդկական փիլիսոփայական մտքի ու մշակույթի մեծ ազդեցությունը։ «Մեծ Ադաբը» նախատեսված էր նախ և առաջ կառավարիչների և նրանց ժառանգների, պալատական ու տարբեր բարձրաստիճան անձանց համար՝ որպես խրատական բնույթի ընթերցանություն։ Հատկապես մեծ կարևորություն է տրվում երկրի ղեկավարի վարքին ու կենսակերպին, հպատակների հետ նրա հարաբերություններին։ Ղեկավարը պետք է լինի գործունյա, համեստ և չպետք է շտապի ենթակաների ճակատագիրը որոշելիս։ Ենթականերն էլ իրենց հերթին պետքէ հնազանդ լինեն, բայց շատ չցածրանան իրենց ղեկավարի առջև։ Ղեկավարը չպետք է լինի խաբեբա, պարծենկոտ, հիշաչար, ժլատություն ցուցաբերի։ Նա երբեք չպետք է երդման խոսքեր արտասանի, քանի որ նրա խոսքերի ճշմարտացիությունը ոչ ոքի կողմից չի վիճարկվում։ Այստեղ հեղինակը հատուկ կարևորություն է տալիս ղեկավարի՝խելացի խորհրդականի ընտրությանը։ Քանի որ ղեկավարները կարող են ունենալ պոռթկումներ և միայն խելացի խորհրդականը կարող է նրանց ետ պահել սխալ քայլերից։ Նա պետք է խոսքով դաստիարակի արքային, խելամտություն սովորեցնի և նրա անարդար քայլերը կանխի խելամիտ փաստարկներով։ Այստեղ նա առաջ է քաշում այն գաղափարը, որ որպես իդեալական օրինակ պետք է ներմուծել Սասանյան Պարսկաստանի կառավարման համակարգը։
Ադաբ ալ-սաղիր խմբագրել
Դիդակտիկ բնույթի այս ստեղծագործությունը նախատեսված է ավելի լայն լսարանի համար։ Դրանով հեղինակը նպատակ է ունեցել կատարելագործել հասարակությանը, ուստի այն հասցեագրել է ընթերցողների ավելի լայն շրջանակի։ Առաջին հերթին նրան անհանգստացնում էին գեղագիտական խնդիրները և իր կարծիքով իր քարոզած բարոյականությունը պետք է մարդուն երջանիկ դարձներ։ Բանականությունը պետք է գերիշխի մարմնի վրա, բանական մարդը պետք է շատ լավ իմանա իր թերությունները և ձգտի վերացնել, ուղղել դրանք, ինքնակատարելագործվի, կառավարի իր գործողությունները։ Ըստ նրա՝ մարդն առաջին հերթին պետք է փնտրի հոգեկան ուրախություններ և ոչ թե զգայական վայելքներ, քանզի միայն բանական չափավորությունն է տանում դեպի իսկական երջանկություն։ Բանականության կատարելագործմանը պետք է նպաստի ադաբի գրականությունը, առանց որի անհնար է դառնալ կրթված և դաստիարակված անձ՝ ադիբ։ Քաղաքական առաջնորդը առաջին հերթին պետք է զբաղվի ինքնակատարելագործմամբ, շատ ուշադիր լինի հասարակության մեջ իր վարքի հանդեպ, սովորի ճարտասանություն և ճիշտ ընտրի ընկերներին և օգնականներին։
Քալիլա և Դիմնա խմբագրել
Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆաային մեծ հռչակ է բերել հնդկական բարոյախոսական պատմությունների ժողովածուի թարգմանությունը։ Այն վերանվանվել է երկու շնագայլերի անուններով՝ «Քալիլա և Դիմնա»։ Հաշվի առնելով մուսուլման ընթերցողների հակումները նա ավելացրել է որոշ գլուխներ, օրինակ նախաբանը, որում խոսում է գրքի նշանակության մասին կամ Դիմնայի հանցագործության հետաքննության մասին գլուխը։ Հնարավոր է, որ նրան է պատկանում նաև թագավորի և նրա երեք ընկերների՝ հայտնի հողատիրոջ որդիների մասին գլուխը, որի իմաստն այն է, որ յուրաքանչյուր մարդ պետք է խստորեն մնա իր շրջապատի սահմաններում և փորձի վերափոխել իր ճակատագիրը, քանզի բան սահմանված է ի վերուստ։ Նա տեքստից հանել է այն ամենը, ինչը կարող էր վիրավորել մուսուլման ընթերցողի զգացմունքները։ Արաբականացնելով թարգմանությունը՝ նա տեքստ է ներմուծել մի քանի մեջբերումներ Ղուրանից։ Այն դիդակտիկ բնույթի ստեղծագործություն է, որում հեղինակը ընթերցողին տալիս է կենսական և բարոյական բնույթի խորհուրդներ, սովորեցնում ինչպես պետք է վարվել մարդկանց հետ և ճիշտ ապրել։
Այն հասցեագրված է առաջին հերթին բարձրաստիճան անձանց, իշխաններին ու զինվորական ղեկավարներին։ Փորձելով նրանց իրենց հպատակների հետ վարվելակերպի կանոններ սովորեցնել, կոչ է անում չվստահել մատնիչներին և բացբերաններին, չշտապել մեղադրյալներին դատելիս։ Գիրքը սկսվում է միջնադարյան արաբական ստեղծագործության համար սովորական դարձած Ալլահի և Մուհամմադ մարգարեի փառաբանմամբ։ «Քալիլա և Դիմնա»-ում կա շրջանակային պատմություն հնդկական թագավոր Դաբշալիմի և նրա հպատակ փիլիսոփա Բեյդեբանի մասին, և գրքի շրջանակաձև կառուցվածքը ողջ ստեղծագործությանը տալիս է համաչափ տեսք։ Յուրաքանչյուր գլխի սկզբում հետաքրքրասեր թագավորն այդ փիլիսոփային հարց է տալիս կապված այս կամ այն բարոյական, կենսական և այլ խնդրի հետ և պահանջում է պատասխանել հետաքրքրաշարժ ձևով։ Վերջինս իր պատմությունները ներկայացնում է նախօրոք որոշված նպատակով, «կենդանիների լեզվով»։ Հիմնական առակը, որը պետք է լուսաբանի գլխի գաղափարը, հենց կազմում է գլխի շրջանակը։ Պատմողը երբեմն շեղվում է հիմնական պատմություններից մի ինչ-որ նոր առակում մի նոր միտք լուսաբանելու համար։ Եվ այդպես առակները ավարտվում են մեկը մյուսի մեջ։ Այս թևը կոչվում է շրջանակա–արկղային։ Դրանք երկարությամբ նույնանման չեն։ Ընդհանուր գաղափարը երբեք դուրս չի գալիս ընթերցողների տեսադաշտից, որն անհամբեր սպասում է վերջաբանին։
«Քալիլա և Դիմնա»-ում կան տարաբնույթ առակներ։ Հին ժամանակներում կենդանիները չեն գործում, այլ երկար քննարկում ու հիշեցնում են իրար հետ խոսող մարդկանց և դրանց իմաստը քննարկումների մեջ է։ Իսկ մյուս տեսակները հիշեցնում են առակներ և նույնիսկ կենդանի պատմվածքներ՝ հետաքրքրաշարժ բովանդակությամբ։ Գործող անձիք մարդիկ են և շատ են փոխաբերությունները։ Այս պատմություններում կենդանիները դեռևս օժտված չեն իրենց հատուկ հատկանիշներով և ամեն մի կենդանի պատմության մեջ է ներառվում հանգամանքների բերումով տվյալ գործողությունը կատարելու ունակության, այլ ոչ թե ինչ որ հստակ հատկանիշով օժտված լինելու համար։ «Քալիլա և Դիմնա»-ում ոչ միայն մարդիկ են պատմում կենդանիների մասին, այլև կենդանիներն են հաճախ մատնանշում մարդկանց։ Հեղինակը մեծ կարևորություն է տալիս ընկերության թեմային և առանձնացնում երկու տեսակ՝ զուտ շահադիտական և հոգեկան մտերմության վրա հիմնված։ Նա միջոցներ է առաջարկում ընկերությունն ամրապնդելու համար և կոչ է անում չհավատալ չար լեզուներին՝ բերելով առյուծի և ցլի մասին պատմությունը. մի անգամ առյուծի պալատում հայտնվում է տիրոջ կողմից լքված մի ցուլ։ Ցլի ձայնը լսելով առյուծը վախենում է և վախից քարանում։ Նրա ծառաներից մեկը՝ Դիմնան, հասկանում է նրա վախի պատճառը և, առիթից օգտվելով, բարձր պաշտոն պահանջում նրանից։ Սակայն հանգամանքները այլ կերպ են դասավորվում, որ առյուծը ընկերանում է ցլի հետ։ Դիմնան իր վատ արարքներով նպաստում է նրանց միջև ընկերական հարաբերությունների խզմանը։ Գաղափարը այն է, որ ղեկավարը չպետք է կուրորեն հավատա իր խորհրդականին և նրա օգնականները պետք է լինեն միայն արժանավորները։
«Քալիլա և Դիմնան» միջնադարյան Արևելքի իմաստության յուրօրինակ գանձարան է և մեծ ազդեցություն է ունեցել գրականության հետագա զարգացման վրա։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 https://archive.org/details/lelivredekalilae0000unse/page/156/mode/2up — P. 1.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804
- ↑ 3,0 3,1 3,2 https://www.persee.fr/doc/lefab_0996-6560_2015_num_26_1_1262 — P. 179.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803095955486
- ↑ Al-Madaini refers to disarticulation Rouzbeh's limbs and their immolation in an oven (tanour) by Sufyan ibn Muawiyah, governor of Basra, by the order of Caliph Al-Mansur.
- ↑ Said Amir Arjomand, "`Abd Allah Ibn al-Muqaffa` and the `Abbasid Revolution," Iranian Studies, 27:33 (1994).
- ↑ Wacks, David A. (2003), Journal of Arabic Literature, 34 (1–2): 178–189
{{citation}}: Missing or empty|title=(օգնություն)
Գրականություն խմբագրել
- Фильштинский И.М. - История арабской литературы
- Browne, E. G. (1998), Literary History of Persia, ISBN 0-7007-0406-X
- Rypka, Jan (1968), History of Iranian Literature, Reidel, ISBN 90-277-0143-1
- Frye, Richard Nelson (2000), Golden Age of Persia, ISBN 1-84212-011-5
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆաա» հոդվածին։ |
| Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |