Թիգլաթպալասար I-ը ([1] աքքադերեն՝ 𒆪𒋾𒀀𒂍𒈗𒊏 - «ես վստահում եմ Սառայի որդուն»), եղել է թագավոր Միջին Ասորեստանի ժամանակաշրջանում (Մ.թ.ա. 1114-1076)։ Ժորժ Ռուի խոսքով ՝ Թիգլաթպալասարը Շամշա Ադադ I-ի ժամանակներից ի վեր ասորական երկու կամ երեք մեծ միապետերից մեկն էր[2]։ Նա հայտնի էր իր լայնածավալ ռազմական արշավներով, շինարարական նախագծերի խանդավառությամբ և սեպագիր ցուցանակների հավաքածուների նկատմամբ հետաքրքրությամբ։[3]  Նրա օրոք Ասորեստանը դարձավ հնագույն Մերձավոր Արևելքի առաջատար տերություն․ մի դրույթ, որը թագավորությունը հիմնականում պահպանում էր հաջորդ հինգ հարյուր տարիների ընթացքում։ Նա ասորական վերահսկողությունը տարածել է Անատոլիայի և Սիրիայի, ինչպես նաև Միջերկրական ծովի ափերի վրա[4]։ Դատելով պահպանված արձանագրություններից ՝ նա հանգամանորեն վախ է ներշնչել ինչպես իր հպատակների, այնպես էլ իր թշնամիների հանդեպ։

Թիգլաթպալասար I
Դիմանկար
Ծնվել էմ.թ.ա. 12-րդ դար
Մահացել էմ. թ. ա. 1076
ՔաղաքացիությունԱսորեստան
Մասնագիտությունթագավոր և գերիշխան
Ծնողներհայր՝ Աշուր րեշ իշի
Զբաղեցրած պաշտոններԱսորեստանի թագավոր
ԵրեխաներԱշուր Բել Կալա, Shamshi-Adad IV? և Asharid-apal-Ekur?
 Tiglath-Pileser I Վիքիպահեստում

Թիգլաթպալասար I-ի կառավարման սկիզբը ծանր մասնակցություն է ունեցել ռազմական արշավներին, ինչի մասին վկայում են միջսիրիական շրջանից թարգմանական տեքստերը։ Տեքստերը համարվում էին «արդարացի պատերազմ»[5]։ Չնայած Թիգլաթպալասար I-ի ժամանակներից ի վեր քիչ գրական տեքստ կա, վկայություններ կան, որ Թիգլաթպալասար I-ի կառավարությունը կարևորել է տեղեկատվության, այդ թվում ՝ ռազմական արշավների ժամանակագրության դերը։ Թիգլաթպալասարի կառավարման ավարտին գրական տեքստերն ընդունել են «կարճ տեքստերի» ձևը, որոնք անոթ են ծառայել նրա կառավարման մասին հնարավորինս հնարավոր տեղեկատվության համար ՝ նրան փոխարինողին հանձնվելու մտադրությամբ։

Արշավանքներ

խմբագրել

Աշշուրի որդին ՝ Ռեշ-Իշի առաջինը, գահ Է բարձրացել Մ.թ. ա. 1115 թվականին և դարձել ասորի մեծագույն նվաճողներից մեկը[6]։ Թիգլաթպալասար I-ն իրեն անվանում էր «տիեզերքի անգերազանցելի թագավոր, չորս քառորդությունների թագավոր, բոլոր իշխանների թագավոր, տիրակալ․․.., որի զենքն է գցել Ասսուրը Աստված, և որի անունը նա հավերժ արտասանել է չորս քառորդը վերահսկելու համար․․.. մի հրաշալի բոց, որը ծածկում է թշնամական հողը, ինչպես տեղատարափը[7]»։ Այս պատկերացմամբ նա ընդգծում էր իր բազմաթիվ հողերի բռնազավթման դաժանությունը, և առաջին ասորական թագավորն էր, որը պահանջում էր պատանդներ, երբեմն ՝ երեխաներ ՝ որպես քաղաքական գործիք նվաճված ժողովուրդների դեմ[7]։

Նրա առաջին արշավը դեմ էր Մ. թ. ա. 1112 թվականին մուշկուներին, որը Եփրատի վերին հոսանքներում գրավել էր որոշ ասորական շրջաններ, այնուհետև գրավել էր Կոմմագենեն և Արևելյան Կապադովկիան և խեթերին աքսորել Ասորական Սուբարտու նահանգից ՝ Մալաթիայից հյուսիս-արևելք։ [6]

Հաջորդ արշավի ընթացքում ասորական զորքերը ներխուժեցին Վանա լճից հարավ գտնվող լեռները, ապա շրջեցին դեպի արևմուտք, որպեսզի ստանան Մալաթիայի ենթակայությունը։ Կյանքի հինգերորդ տարում Թիգլաթպալասարը հարձակվել է Կապադովկիայի Կոմանի վրա և կատարել իր հաղթանակների գրառումը, որը փորագրված է պղնձե թիթեղների վրա, այն ամրոցում, որը կառուցել է, որպեսզի ապահովի իր Կիլիկյան նվաճումները:[6]

Հյուսիսային Սիրիայի արամեացիները Ասորեստանի թագավորի հաջորդ նպատակն էր, որը հասել էր Տիգրիսի ակունքներին։ Ասորական ռելիեֆից երևում է, որ նա 28 անգամ իր կառավարման ժամանակ ՝ Մ.թ. ա. 1115-ից մինչև 1077 թվականը, պատերազմել է արամեացիների դեմ։ Դեպի Միջերկրական ծով տանող ճանապարհի հսկողությունն ապահովվել է խեթական Փիթր քաղաքի տիրապետությամբ Եփրատի և Սաջուրի հանգույցի վրա։ Այնտեղից նա ուղևորվել է Բիբլոս, Սիդոն և, վերջապես, դեպի Արվադ, որտեղ նա նստել է նավ ՝ լողալու Միջերկրական ծովով, որի վրա նա սպանել է նահիրային կամ "ծովային ձիուն" ծովում։ Ասորեստանի մայրաքաղաք Ասուրայում Աշշուրի և Հադադի աստվածների տաճարի վերականգնումը նրա նախաձեռնություններից էր։  Համարվում է նաև, որ այն առաջին ասորական թագավորներից մեկն էր, որը պատվիրել էր արտասահմանյան ծառերով ու բույսերով այգիներ տնկել։ [6][8][3]

 
Թիգլաթպալասար I-ի գրությունները հայտնաբերվել են կավից պատրաստված ութանկյուն պրիզմայի վրա

Նրա կառավարման վերջին մասը, ըստ երևույթին, կրճատման շրջան էր, քանի որ Արամեին ճնշում էին գործադրում նրա թագավորության վրա։ Նա մահացել է Մ. թ. ա. 1076 թվականին, և նրա իրավահաջորդը դարձել է նրա որդին ՝ Աշարիդ-ապալ-Էքուրը։ Ավելի ուշ թագավորները ՝ Աշուր-Բել-Կալա և Շամշա-Ադադ IV, նույնպես նրա որդիներն էին:[փա՞ստ]

Տարեգրություններ և գրություններ

խմբագրել

Նրա «Հինգերորդ տարվա տարեգիրք»-ից Թիգլաթպալասար I-ի մակագրությունները տարբերվել են ըստ ձևի ՝ տարեգրության վրա գրություններից մինչև ցուցանակների վրա սեպագիր արձանագրությունների։ Մակագրել է 6 ռազմական արշավներ[5]։

Հաշվի առնելով, որ Թիգլաթպալասար I-ի իշխանության մեծ մասը կապված էր ռազմական արշավների հետ։ Զարմանալի չէ, որ նրա գրական շարադրությունների մեծ մասը ներառում էր այնպիսի տեղեկություններ, ինչպիսիք են «ընդհանուր առմամբ ես նվաճել եմ 42 հողեր և դրանց տիրակալներին, մյուս կողմից, Ստորին Զաբը հեռավոր լեռնային շրջաններում, Եփրատի մյուս կողմում, Խաթիի ժողովուրդը և Վերին ծովը արևմուտքում, իմ գահին բարձրանալու տարվանից մինչև իմ հինգերորդ տարին»[5]։ Թիգլաթպալասար I-ի տարեգրությունը, ըստ էության, իր ռազմական արշավների տարեկան ծրագիրն էր, և այսօր համարվում է աշխարհում պահպանված տարեգրությունների առաջիններից մեկը, որոնք ցույց են տալիս այն գերազանց վիճակում։

Արշավանքների ավարտ

խմբագրել

Թիգլաթպալասար I-ի տարեգրությունը պարունակում է ռազմական արշավի փաստաթղթեր, ինչպես նաև այլ տեղեկություններ, ինչպիսիք են, որ Թիգլաթպալասար I-ը վաղ կերպով կվերադարձներ հարկ ու տուրք տարբեր վայրերից, որտեղ նա ցույց է տվել ռազմական ուժ։ Ասում են, որ երբ Թիգլաթպալասար I-ը վերադարձել է հաջող ռազմական արշավանքից, նա ունեցել է տարբեր կենդանիների արձաններ, որոնց հետ նա կապի մեջ է մտել, ինչպես նաև որս է արել։ Տարեգրության թարգմանված տեքստից ասվում է, որ Թիգլաթպալասար I-ն ունեցել է «նահիրուի 2 քանդակներ (ծովի ձին), բուրխիշի 4 քանդակներ, բազալտի 4 առյուծներ, ալեբաստրի 2 ցուլ, սպիտակ կրաքարից բուրխիշի 2 քանդակներ և տեղադրել դրանք Աշուր քաղաքի դարպասների մոտ»[9]։

Այդ արձանները հիմնականում օգտագործվել են «թագավորական մուտքի» զարդարման համար, փորձը, ըստ որի ՝ զինվել է Թիգլաթպալասար I-ի որդի Աշշուր-Բել-Կալան իր հոր մահից հետո[9]։ Բացի այն, որ Թիգլաթպալասար I-ը կանգնեցրել է այնպիսի կենդանիների արձաններ, որոնց ժողովուրդը երբեք չի տեսել, նա վերադարձել է մի քանի ռազմական արշավանքներից ողջ կենդանիների հետ, ներառյալ վայրի ցուլերի հորթերը, ինչպես նաև փղերը։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. Spelled as "תִּגְלַת פִּלְאֶסֶר" "Tiglath-Pileser" in the Book of Kings (2Kings 15:29) or as "תִּלְּגַת פִּלְנְאֶסֶר" "Tilgath-Pilneser" in the Book of Chronicles (2Chronicles 28:20).
  2. Roux, Georges. Ancient Iraq. Third edition. Penguin Books, 1992 (paperback, 0-14-012523-X).
  3. 3,0 3,1 Leick, էջ 171
  4. 'The Collins Encyclopedia of Military History', Dupuy & Dupuy, 1993, p. 9
  5. 5,0 5,1 5,2 Odorico, Marco De. «Compositional and Editorial Processes of Annalistic and Summary Texts of Tiglath-pileser I» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 Chisholm, 1911, էջ 968
  7. 7,0 7,1 Frahm, Eckart (2017). A Companion to Assyria. John Wiley & Sons, Incorporated. էջ 3. ISBN 9781444335934.
  8. Bryce, էջ 563
  9. 9,0 9,1 Lundström, Steven Marcus. «The Hunt is on again! Tiglath-pileser I's and Aššur-bel-kala's nāḫirū-Sculptures in Assur, in: H.D. Baker/K. Kaniuth/A. Otto (eds.), Stories of Long Ago. Festschrift für Michael Roaf. Alter Orient und Altes Testament 397, Münster 2012, 323-338» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

Մատենագրություն

խմբագրել
  • Bryce, Trevor, The Routledge Handbook of The People and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the fall of the Persians Empire, էջ 563
  • Harper, Robert Francis; և այլք: (1901). Babylonian and Assyrian Literature. New York: D. Appleton and company.
  • Leick, Gwendolyn (2010 թ․ մարտի 1). The A to Z of Mesopotamia. Scarecrow Press. էջ 171. ISBN 0810875772.

Վերագրում

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թիգլաթպալասար I» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 160