Թիգլաթպալասար I

Թիգլաթպալասար I;
Ծնվել է	մ.թ.ա. 12-րդ դար
Մահացել է	մ. թ. ա. 1076
Քաղաքացիություն	Ասորեստան
Մասնագիտություն	թագավոր և գերիշխան
Ծնողներ	հայր՝ Աշուր րեշ իշի
Զբաղեցրած պաշտոններ	Ասորեստանի թագավոր
Երեխաներ	Աշուր Բել Կալա, Shamshi-Adad IV? և Asharid-apal-Ekur?
	Tiglath-Pileser I Վիքիպահեստում

Թիգլաթպալասար I-ը (^[1] աքքադերեն՝ 𒆪𒋾𒀀𒂍𒈗𒊏 - «ես վստահում եմ Սառայի որդուն»), եղել է թագավոր Միջին Ասորեստանի ժամանակաշրջանում (Մ.թ.ա. 1114-1076)։ Ժորժ Ռուի խոսքով ՝ Թիգլաթպալասարը Շամշա Ադադ I-ի ժամանակներից ի վեր ասորական երկու կամ երեք մեծ միապետերից մեկն էր^[2]։ Նա հայտնի էր իր լայնածավալ ռազմական արշավներով, շինարարական նախագծերի խանդավառությամբ և սեպագիր ցուցանակների հավաքածուների նկատմամբ հետաքրքրությամբ։^[3] Նրա օրոք Ասորեստանը դարձավ հնագույն Մերձավոր Արևելքի առաջատար տերություն․ մի դրույթ, որը թագավորությունը հիմնականում պահպանում էր հաջորդ հինգ հարյուր տարիների ընթացքում։ Նա ասորական վերահսկողությունը տարածել է Անատոլիայի և Սիրիայի, ինչպես նաև Միջերկրական ծովի ափերի վրա^[4]։ Դատելով պահպանված արձանագրություններից ՝ նա հանգամանորեն վախ է ներշնչել ինչպես իր հպատակների, այնպես էլ իր թշնամիների հանդեպ։

Թիգլաթպալասար I-ի կառավարման սկիզբը ծանր մասնակցություն է ունեցել ռազմական արշավներին, ինչի մասին վկայում են միջսիրիական շրջանից թարգմանական տեքստերը։ Տեքստերը համարվում էին «արդարացի պատերազմ»^[5]։ Չնայած Թիգլաթպալասար I-ի ժամանակներից ի վեր քիչ գրական տեքստ կա, վկայություններ կան, որ Թիգլաթպալասար I-ի կառավարությունը կարևորել է տեղեկատվության, այդ թվում ՝ ռազմական արշավների ժամանակագրության դերը։ Թիգլաթպալասարի կառավարման ավարտին գրական տեքստերն ընդունել են «կարճ տեքստերի» ձևը, որոնք անոթ են ծառայել նրա կառավարման մասին հնարավորինս հնարավոր տեղեկատվության համար ՝ նրան փոխարինողին հանձնվելու մտադրությամբ։

Արշավանքներ խմբագրել

Աշշուրի որդին ՝ Ռեշ-Իշի առաջինը, գահ Է բարձրացել Մ.թ. ա. 1115 թվականին և դարձել ասորի մեծագույն նվաճողներից մեկը^[6]։ Թիգլաթպալասար I-ն իրեն անվանում էր «տիեզերքի անգերազանցելի թագավոր, չորս քառորդությունների թագավոր, բոլոր իշխանների թագավոր, տիրակալ․․.., որի զենքն է գցել Ասսուրը Աստված, և որի անունը նա հավերժ արտասանել է չորս քառորդը վերահսկելու համար․․.. մի հրաշալի բոց, որը ծածկում է թշնամական հողը, ինչպես տեղատարափը^[7]»։ Այս պատկերացմամբ նա ընդգծում էր իր բազմաթիվ հողերի բռնազավթման դաժանությունը, և առաջին ասորական թագավորն էր, որը պահանջում էր պատանդներ, երբեմն ՝ երեխաներ ՝ որպես քաղաքական գործիք նվաճված ժողովուրդների դեմ^[7]։

Նրա առաջին արշավը դեմ էր Մ. թ. ա. 1112 թվականին մուշկուներին, որը Եփրատի վերին հոսանքներում գրավել էր որոշ ասորական շրջաններ, այնուհետև գրավել էր Կոմմագենեն և Արևելյան Կապադովկիան և խեթերին աքսորել Ասորական Սուբարտու նահանգից ՝ Մալաթիայից հյուսիս-արևելք։ ^[6]

Հաջորդ արշավի ընթացքում ասորական զորքերը ներխուժեցին Վանա լճից հարավ գտնվող լեռները, ապա շրջեցին դեպի արևմուտք, որպեսզի ստանան Մալաթիայի ենթակայությունը։ Կյանքի հինգերորդ տարում Թիգլաթպալասարը հարձակվել է Կապադովկիայի Կոմանի վրա և կատարել իր հաղթանակների գրառումը, որը փորագրված է պղնձե թիթեղների վրա, այն ամրոցում, որը կառուցել է, որպեսզի ապահովի իր Կիլիկյան նվաճումները:^[6]

Հյուսիսային Սիրիայի արամեացիները Ասորեստանի թագավորի հաջորդ նպատակն էր, որը հասել էր Տիգրիսի ակունքներին։ Ասորական ռելիեֆից երևում է, որ նա 28 անգամ իր կառավարման ժամանակ ՝ Մ.թ. ա. 1115-ից մինչև 1077 թվականը, պատերազմել է արամեացիների դեմ։ Դեպի Միջերկրական ծով տանող ճանապարհի հսկողությունն ապահովվել է խեթական Փիթր քաղաքի տիրապետությամբ Եփրատի և Սաջուրի հանգույցի վրա։ Այնտեղից նա ուղևորվել է Բիբլոս, Սիդոն և, վերջապես, դեպի Արվադ, որտեղ նա նստել է նավ ՝ լողալու Միջերկրական ծովով, որի վրա նա սպանել է նահիրային կամ "ծովային ձիուն" ծովում։ Ասորեստանի մայրաքաղաք Ասուրայում Աշշուրի և Հադադի աստվածների տաճարի վերականգնումը նրա նախաձեռնություններից էր։ Համարվում է նաև, որ այն առաջին ասորական թագավորներից մեկն էր, որը պատվիրել էր արտասահմանյան ծառերով ու բույսերով այգիներ տնկել։ ^[6]^[8]^[3]

Թիգլաթպալասար I-ի գրությունները հայտնաբերվել են կավից պատրաստված ութանկյուն պրիզմայի վրա

Նրա կառավարման վերջին մասը, ըստ երևույթին, կրճատման շրջան էր, քանի որ Արամեին ճնշում էին գործադրում նրա թագավորության վրա։ Նա մահացել է Մ. թ. ա. 1076 թվականին, և նրա իրավահաջորդը դարձել է նրա որդին ՝ Աշարիդ-ապալ-Էքուրը։ Ավելի ուշ թագավորները ՝ Աշուր-Բել-Կալա և Շամշա-Ադադ IV, նույնպես նրա որդիներն էին:^[փա՞ստ]

Տարեգրություններ և գրություններ խմբագրել

Նրա «Հինգերորդ տարվա տարեգիրք»-ից Թիգլաթպալասար I-ի մակագրությունները տարբերվել են ըստ ձևի ՝ տարեգրության վրա գրություններից մինչև ցուցանակների վրա սեպագիր արձանագրությունների։ Մակագրել է 6 ռազմական արշավներ^[5]։

Հաշվի առնելով, որ Թիգլաթպալասար I-ի իշխանության մեծ մասը կապված էր ռազմական արշավների հետ։ Զարմանալի չէ, որ նրա գրական շարադրությունների մեծ մասը ներառում էր այնպիսի տեղեկություններ, ինչպիսիք են «ընդհանուր առմամբ ես նվաճել եմ 42 հողեր և դրանց տիրակալներին, մյուս կողմից, Ստորին Զաբը հեռավոր լեռնային շրջաններում, Եփրատի մյուս կողմում, Խաթիի ժողովուրդը և Վերին ծովը արևմուտքում, իմ գահին բարձրանալու տարվանից մինչև իմ հինգերորդ տարին»^[5]։ Թիգլաթպալասար I-ի տարեգրությունը, ըստ էության, իր ռազմական արշավների տարեկան ծրագիրն էր, և այսօր համարվում է աշխարհում պահպանված տարեգրությունների առաջիններից մեկը, որոնք ցույց են տալիս այն գերազանց վիճակում։

Արշավանքների ավարտ խմբագրել

Թիգլաթպալասար I-ի տարեգրությունը պարունակում է ռազմական արշավի փաստաթղթեր, ինչպես նաև այլ տեղեկություններ, ինչպիսիք են, որ Թիգլաթպալասար I-ը վաղ կերպով կվերադարձներ հարկ ու տուրք տարբեր վայրերից, որտեղ նա ցույց է տվել ռազմական ուժ։ Ասում են, որ երբ Թիգլաթպալասար I-ը վերադարձել է հաջող ռազմական արշավանքից, նա ունեցել է տարբեր կենդանիների արձաններ, որոնց հետ նա կապի մեջ է մտել, ինչպես նաև որս է արել։ Տարեգրության թարգմանված տեքստից ասվում է, որ Թիգլաթպալասար I-ն ունեցել է «նահիրուի 2 քանդակներ (ծովի ձին), բուրխիշի 4 քանդակներ, բազալտի 4 առյուծներ, ալեբաստրի 2 ցուլ, սպիտակ կրաքարից բուրխիշի 2 քանդակներ և տեղադրել դրանք Աշուր քաղաքի դարպասների մոտ»^[9]։

Այդ արձանները հիմնականում օգտագործվել են «թագավորական մուտքի» զարդարման համար, փորձը, ըստ որի ՝ զինվել է Թիգլաթպալասար I-ի որդի Աշշուր-Բել-Կալան իր հոր մահից հետո^[9]։ Բացի այն, որ Թիգլաթպալասար I-ը կանգնեցրել է այնպիսի կենդանիների արձաններ, որոնց ժողովուրդը երբեք չի տեսել, նա վերադարձել է մի քանի ռազմական արշավանքներից ողջ կենդանիների հետ, ներառյալ վայրի ցուլերի հորթերը, ինչպես նաև փղերը։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Spelled as "תִּגְלַת פִּלְאֶסֶר" "Tiglath-Pileser" in the Book of Kings (2Kings 15:29) or as "תִּלְּגַת פִּלְנְאֶסֶר" "Tilgath-Pilneser" in the Book of Chronicles (2Chronicles 28:20).
↑ Roux, Georges. Ancient Iraq. Third edition. Penguin Books, 1992 (paperback, 0-14-012523-X).
↑ ^3,0 ^3,1 Leick, էջ 171
↑ 'The Collins Encyclopedia of Military History', Dupuy & Dupuy, 1993, p. 9
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Odorico, Marco De. «Compositional and Editorial Processes of Annalistic and Summary Texts of Tiglath-pileser I» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Chisholm, 1911, էջ 968
↑ ^7,0 ^7,1 Frahm, Eckart (2017). A Companion to Assyria. John Wiley & Sons, Incorporated. էջ 3. ISBN 9781444335934.
↑ Bryce, էջ 563
↑ ^9,0 ^9,1 Lundström, Steven Marcus. «The Hunt is on again! Tiglath-pileser I's and Aššur-bel-kala's nāḫirū-Sculptures in Assur, in: H.D. Baker/K. Kaniuth/A. Otto (eds.), Stories of Long Ago. Festschrift für Michael Roaf. Alter Orient und Altes Testament 397, Münster 2012, 323-338» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

Մատենագրություն խմբագրել

Bryce, Trevor, The Routledge Handbook of The People and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the fall of the Persians Empire, էջ 563
Harper, Robert Francis; և այլք: (1901). Babylonian and Assyrian Literature. New York: D. Appleton and company.
Leick, Gwendolyn (2010 թ․ մարտի 1). The A to Z of Mesopotamia. Scarecrow Press. էջ 171. ISBN 0810875772.

Վերագրում

This article incorporates text from a publication now in the public domain: Chisholm, Hugh, ed. (1911), «Tiglath-Pileser», Encyclopædia Britannica (անգլերեն), vol. 26 (11th ed.), Cambridge University Press, էջ 968

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Babylonian and Assyrian Literature by Epiphanius Wilson
Inscription of Tiglath-Pileser I, Babylonian and Assyrian Literature, at Internet Archive
Prism of Tiglat Pileser I, at the British Museum.
Assyrian origins: discoveries at Ashur on the Tigris: antiquities in the Vorderasiatisches Museum, Berlin, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art Libraries (fully available online as PDF), which contains material on Tiglath-Pileser I

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թիգլաթպալասար I» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 160)։

[1] Spelled as "תִּגְלַת פִּלְאֶסֶר" "Tiglath-Pileser" in the Book of Kings (2Kings 15:29) or as "תִּלְּגַת פִּלְנְאֶסֶר" "Tilgath-Pilneser" in the Book of Chronicles (2Chronicles 28:20).

[2] Roux, Georges. Ancient Iraq. Third edition. Penguin Books, 1992 (paperback, 0-14-012523-X).

[Leick———171-3] 3,0 ^3,1 Leick, էջ 171

[4] 'The Collins Encyclopedia of Military History', Dupuy & Dupuy, 1993, p. 9

[:0-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Odorico, Marco De. «Compositional and Editorial Processes of Annalistic and Summary Texts of Tiglath-pileser I» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

[Chisholm—1911——968-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Chisholm, 1911, էջ 968

[:2-7] 7,0 ^7,1 Frahm, Eckart (2017). A Companion to Assyria. John Wiley & Sons, Incorporated. էջ 3. ISBN 9781444335934.

[Bryce———563-8] Bryce, էջ 563

[:1-9] 9,0 ^9,1 Lundström, Steven Marcus. «The Hunt is on again! Tiglath-pileser I's and Aššur-bel-kala's nāḫirū-Sculptures in Assur, in: H.D. Baker/K. Kaniuth/A. Otto (eds.), Stories of Long Ago. Festschrift für Michael Roaf. Alter Orient und Altes Testament 397, Münster 2012, 323-338» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]