Թեոսոֆիա

Թեոսոֆիա (հին հունարեն՝ θεοσοφία — «Աստվածային իմաստնություն»), օկուլտական շարժում։ Բառի լայն իմաստով՝ Միստիկական աստվածաճանաչողություն, Աստծո գործառույթ, ինչի լույսի ներքո բացվում է ամեն ինչի խորհրդավոր իմացությունը։ Թեոսոֆիան` որպես հասկացություն, արմատներով հանգում է Գնոստիցիզմին և Նեոպլատոնիզմին։ Թեոսոֆիան առավել նեղ իմաստով ընկալվում է որպես Ելենա Բլավատսկայայի Թեոսոֆիա։ 1970-ական և 1980-ական թվականներին թեոսոֆիական խմբերի միջև ծագեց «Նոր դարաշրջան» շարժում (անգլ.՝ New Age):

Տերմինաբանության պատմություն

Յակոբ Բյոմե — գերմանացի փիլիսոփա (1730)

Պարացելս — 16-րդ դարի հայտնի բժիշկ և ալքիմիկոս

«Թեոսոֆիա» տերմինը հայտնի է մ.թ. 2-րդ դարից, երբ այն սկսեցին գործածել նեոպլատոնիկներ Ամմոնիուս Սակկասը և նրա աշակերտները, որոնք ստեղծել էին փիլիսոփայական համակարգ, ինչի գլխավոր նպատակն էր հաշտեցնել բոլոր կրոնները՝ միավորելով հավերժական ճշմարտության վրա հիմնված միասնական ունիվերսալ և ընդհանուր էթիկայի համակարգում։

«Արեոպագիտիկներում» «թեոսոֆիա» տերմինն օգտագործվում է որպես «Աստվածաբանություն» (теология) տերմինի հոմանիշ։

Ավելի ուշ թեոսոֆիան սկսեցին հակադրել Աստվածաբանությանը՝ հենվելով եկեղեցու հայտնության և Դոգմատների վրա։ Թեոսոֆիան սկսեցին կոչել Աստվածաճանաչողություն միստիկական փորձի միջոցով (Աստվածության հետ անմիջական կապ էքստազի միջոցով)։ Ավելի կոնկրետ՝ թեոսոֆիան մի ուսմունք է աստվածության մասին, որը հենվում է սուբյեկտիվ միստիկ փորձի վրա, բայց, ի տարբերություն մաքուր Միստիկայի, ձգտում է շարադրել այդ փորձը կապակցված համակարգի տեսքով։ Երբ թեոսոֆիան հասկացվում է այդպիսի լայն իմաստով, ապա նրանում ներառվում են Գնոստիցիզմը, նեոպլատոնականությունը, Կաբալան, Հերմետիզմը, Ռոզենկրեյցերիզմը։

Հաճախ թեոսոֆիա անվանում են 16-18-րդ դարերի միստիկ ուսմունքները, որոնք ի հայտ են եկել հիմնականում Բողոքականության միջավայրում։ Այն Ուսուցիչ Էքհարթի, Պարացելսի, Յակոբ Բյոմեի, Էմանուիլ Սվեդենբորգի, Լուի Կլոդ դե Սեն-Մարտենի, Ֆրիդրիխ Քրիստոֆ Էտինգերի, Կոմս Սեն-Ժերմենի ուսմունքն է։ Շատ թեոսոֆներ, օրինակ Պարացելսը, գտնում էին, որ թեոսոֆիան ներառում է ոչ միայն Աստվածության խորհրդի առեղծվածային փորձն, այլ նաև բնության գաղտնիքների բացահայտումն ու հրաշքների իրականացումը։

Ֆրիդրիխ Շելինգի փիլիսոփայությունում «թեոսոֆիա» տերմինը նշանակում էր միստիկական աստվածաճանաչության և ռացիոնալ փիլիսոփայության սինթեզ։ Նա թեոսոֆիային հակադրել է «թեոսոֆիզմը», որը գիտական ճանաչողության հնարավորությունը բացառող միստիցիզմի տեսակ է։

Շելինգից հետո Ֆրանս Կսաֆեր ֆոր Բաադերը և Անտոնիո Ռոզմինի-Սերբատին («Teosofia»), Ֆ.Բ. Տրենտովսկին («Teosofia wszyskich ludów») «թեոսոֆիա» տերմինը կիրառել են որպես իրենց աշխարհայացքի անվանում։

Շելինգի ազդեցությամբ Վլադիմիր Սոլովյով (փիլիսոփա)ի համակարգում հայտնվում է «ազատ թեոսոֆիա» տերմինը։ Ազատ թեոսոֆիան համարվում է ամբողջական գիտություն՝ ռացիոնալ և էմպիրիկ գիտելիքների բարձրագույն սինթեզ։ «Ազատ» բնութագիրն ընդգծում է ավանդական թեոսոֆիայի նկատմամբ տարբերությունը. ազատ թեոսոֆիան քննադատական մտքի, փորձի և առեղծվածային բացահայտումների ստեղծագործական արդյունքն է։

Տես նաև

• Հերմետիզմ
• Գնոստիցիզմ
• Նեոպլատոնականություն
• Օկուլտականություն
• Թեոսոֆյան բառարան

Գրականություն

• Александр Мень Теософия Archived 2016-10-17 at the Wayback Machine.
• Guenon R. Le theosophisme. Histoire d’une pseudoreligion. — P., 1921.(ֆր.); Rene Guenon. Theosophy: History of a Pseudo-Religion. ISBN 0-900588-79-9
• Bichimair G. Christentum, Theosophie und Anthroposophie. — W., 1950.(գերմ.)
• Թեոսոֆիա Archived 2021-02-03 at the Wayback Machine. - II գիրք «Ես սեր եմ, մնացածը ես չեմ» խոհափիլիսոփայական մտքերի ժողովածուի, հեղինակ՝ Տիգրան Գորշ (Տիգրան Ստեփանի Գրիգորյան)

Գիտական աշխատություններ

• Беспаленко П. Н., Римский В. П. Политико-идеологические и социокультурные основания типологии нетрадиционных религий // Известия Тульского государственного университета. Гуманитарные науки. — Тула: Тульский государственный университет, 2009. — № 1. — С. 3-13.
• Кэрролл Р. Т. Теософия // Энциклопедия заблуждений: собрание невероятных фактов, удивительных открытий и опасных поверий. — М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. — 672 с. — ISBN 5-8459-0830-2, ISBN 0-471-27242-6
• Теософия как мировоззренческая позиция // Бычихина Л. В., кандидат филологических наук, докторант Института мировой литературы РАН. / «Вестник Российской академии наук» 1992. Журнал № 6. (html-версия)
• Теософия // Краткий философский словарь / А. П. Алексеев, Г. Г. Васильев и др.;Под ред. А. П. Алексеева — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2004. Словарь подготовлен коллективом кафедры философии гуманитарных факультетов Московского государственного университета имени М. В. Ломоносова.
• Лобач В. В. Теософия // Новейший философский словарь / Грицанов А. А.. — Научное издание. — Минск: В. М. Скакун, 1999 г. — 896 с.
• Немецкая теософия и мистика // История философии: Запад — Россия — Восток. Учебник. — Кн. 2. — М.: ГЛК Ю. А. Шичалина, 1997.
• Фофанов В. П. Мировоззренческий синтез на грани тысячелетий: роль теософии // Безант А. Древняя мудрость / Пер. с англ. Е. Писаревой. Предисловие и комментарии Т. Г. Круговой. Послесловие В. П. Фофанова. Новосибирск: ВО «Наука», 1994. Archived 2005-02-13 at the Wayback Machine.
• Теософия // Основы религиоведения. Учебник / Ю. Ф. Борунков, И. Н. Яблоков, М. П. Новиков и др.; Под ред. И. Н. Яблокова (Заведующий кафедрой религиоведения МГУ). — М.: Высшая школа, 1994. — 368 с ISBN 5-06-002849-6

Այլ

• Теософическая литература
• История религии Древней Греции. Орфическая Теософия Archived 2012-11-01 at the Wayback Machine.
• С.Рысев Развитие теософской традиции: антропософия и учение Макса Генделя

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 172)։