Էմիլիուս Պապինիանուս
Էմիլիուս Պապինիանուս (լատին․՝ Aemilius Papinianus; մոտ. 150 — 212) մարտ 142, Հոմս[1][2][3] - 211 կամ 212[4][5][6], Հռոմ, Հռոմեական կայսրություն ականավոր հռոմեացի և պետական գործիչ, ով հսկայական ազդեցություն է ունեցել համաշխարհային իրավագիտության հետագա զարգացման վրա: Իր իրավական մտքի խորությամբ Պապինիանուսը համարվում է հին հռոմեական իրավագիտության ամենանշանակալի ներկայացուցիչը։
| Էմիլիուս Պապինիանուս | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | մարտ 142 |
| Ծննդավայր | Հոմս[1][2][3] |
| Մահացել է | 211 կամ 212[4][5][6] |
| Մահվան վայր | Հռոմ, Հռոմեական կայսրություն |
| Քաղաքացիություն | Հին Հռոմ |
| Մասնագիտություն | իրավաբան |
| Զբաղեցրած պաշտոններ | Praetorian prefect? |
 Papinian Վիքիպահեստում | |
Պապինիանուսի աշխատությունները, որոնք հայտնվեցին հռոմեական իրավունքի ծաղկման շրջանի վերջում, առանձնանում են իրենց ծայրահեղ հստակությամբ, հակիրճությամբ և ոճի խստությամբ։ Նրանք շատ առումներով իրավացիորեն համարվում են լավագույնը բոլոր այն տրակտատներից, որոնք երբևէ գրվել են հին հռոմեացի իրավագետների կողմից: 426 թվականին Պապինիանուս ստեղծագործություններին տրվել է պարտադիր իրավական ուժ։
Միանգամայն բնական է թվում, որ Պապինիանուսի աշխատությունները գրելուց ավելի քան մեկուկես հազար տարի անց, նրա իրավական հանճարը և նրա ձևակերպած հասկացությունները հաճախ ոգեշնչել են քաղաքացիական իրավունքի ոլորտում եվրոպական օրենքներ ստեղծողներին, երբ նրանք մշակել են համապատասխան իրավական դրույթներ՝ ներառյալ Նապոլեոնյան օրենսգրքի նախագիծը:
Չնայած Պապինիանուսի՝ որպես բոլոր ժամանակների ամենաակնառու իրավաբանի համբավին, նրա և նրա կյանքի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։
Հայտնի է, որ Պապինիանուսը ծնվել է Անտոնինոս կայսեր օրոք՝ մոտ 150 թվականին։ Եթե ճիշտ է, որ Սեպտիմիոս Սեւերոս կայսրն ամուսնացած էր Պապինիանուսի քրոջ հետ, ապա Պապինիանուսը Սիրիայից էր (Գեմեսա քաղաք): Հռոմեական իրավունքի շատ հետազոտողներ և պատմաբաններ հակված են կարծելու, որ Պապինիանուսը բավականին երիտասարդ տարիքում հայտնվել է Հռոմում, որտեղ տեղափոխվել է միայնակ, կամ իր հարազատների հետ։
Ենթադրվում է նաև, որ Պապինիանուսը եղել է հռոմեացի նշանավոր իրավաբան Քվինտուս Սերվիդիուս Սկաևոլայի (մահացել 193 թվականից հետո) աշակերտը, ում մոտ նա սովորել է ապագա կայսր Սեպտիմիուսի հետ միասին։ Ուսումն ավարտելուց հետո Պապինիանուսը հավանաբար որոշ ժամանակ իրավաբանություն է դասավանդել Բեյրութի իրավաբանական դպրոցում, որն այն ժամանակ համարվում էր կայսրության լավագույններից մեկը։
Պապինիանուսը սերտ բարեկամության մեջ էր Սեպտիմիուս Սեւերուսի հետ, ինչը ազդեց նրա ողջ կարիերայի և ապագա ճակատագրի վրա։ Այս հռոմեական տիրակալի օրոք նա զբաղեցրել է մի շարք կարևոր պաշտոններ, այդ թվում՝ խնդրագրերի բաժնի ղեկավարի («magister libellorum»), որի պարտականությունները ներառում էին տարբեր պաշտոնյաների և մասնավոր անձանց կողմից կայսրին ուղղված միջնորդություններին և հիմնականում իրավական բնույթի հարցերին պատասխանելը:
Հին հռոմեացի նշանավոր քաղաքական գործիչ Լուցիուս Ֆուլվիուս Պլաուտիանուսի (150-205) մահապատժից հետո, ով Սեպտիմիուս Սեւերուսի արքունիքում զբաղեցնում էր պրետորականների (praefectus praetorio) գլխավորի պաշտոնը, նրա փոխարեն նշանակվեց Պապինիանուսը։ Այդ ժամանակ պրետորական պրեֆեկտի պաշտոնը, որը ենթակա էր միայն կայսրին, ամենաբարձրն էր կայսրությունում։ Այն ենթադրում էր, որ պրեֆեկտը կիրականացնի ոչ միայն բարձրագույն ռազմական գործառույթները, այլև պետության բարձրագույն դատական և վարչական գործառույթները։
Ավելին, իր կյանքի վերջում՝ 207 թվականին (ըստ այլ աղբյուրների՝ 208 թվականին), Պապինիանուսն ուղեկցել է Սեպտիմիոս Սեւերուսին Բրիտանիայում նրա վերջին ռազմական արշավի ժամանակ։
211 թվականին Սեպտիմիոս Սեւերոսի մահը կտրուկ փոխեց Պապինիանուսի բարեկեցիկ վիճակը։ Սեւերուսի մահից հետո նրա երկու որդիները՝ Կարակալլան և Գետան, դարձան նրա իրավահաջորդները կայսերական գահին։ Սակայն Հռոմի համատեղ կառավարման շատ կարճ ժամանակաշրջանից հետո եղբայրների միջև անհաշտ թշնամություն առաջացավ՝ միակ տիրակալ դառնալու Կարակալլայի փորձերի պատճառով։ Փորձելով հաշտեցնել Սեւերուսի որդիներին՝ Պապինիանուսը արժանացավ Կարարալլայի բուռն ատելությանը։
Ի տարբերություն իր աշակերտների՝ Ուլպիանի և Հուլիուս Պաուլուսի, Պապինիանուսը համեմատաբար քիչ գործեր է թողել, որոնց մեծ մասը գրել է իր կյանքի վերջին տարիներին։ Այսպիսով, նրա գրիչը, մասնավորապես, ներառում է քաղաքացիական իրավունքի երեք ժողովածու։
Դրանցից առաջինը՝ բաղկացած 37 գրքից, կոչվում էր «Հարցեր» («Quaestiones»)։ Սեպտիմիուս Սևերոսի (193-198 թվականներին) օրոք հրատարակված այս ժողովածուում Պապինիանուսը իր հիմնարար իրավական ուսմունքը զարգացրեց վիճաբանության տեսքով՝ առերեսվելով և վերլուծելով օրենքի ամենադժվար կողմերի վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ և տեսակետներ։
Երկրորդ աշխատությունը, որը բաղկացած էր 19 գրքից և կոչվում էր «Կարծիքներ» («Responsa»), գրվել է Սեպտիմիուս Սեվերուսի և Կարակալայի (198-211) օրոք։ Դրանում Պապինիանուսը, քննելով կողմերի կողմից իրենց հակադիր դիրքորոշումները պաշտպանելու շարժառիթներն ու փաստարկները, կոնկրետ լուծումներ առաջարկեց նրանց պահանջներին ու դժգոհություններին։ Այսպիսով, եթե «Հարցերում» հնագույն իրավագիտության այս վարպետը հանդես է եկել հիմնականում որպես իրավաբանի ուսուցիչ, ապա «Կարծիքներում» հանդես է եկել որպես կոնկրետ վեճեր լուծող դատավոր։.
Երրորդ տրակտատը, որը կոչվում է «Սահմանումներ» («Definitiones»), լույս է տեսել Պապինիանուսի կյանքի վերջին տարիներին։ Այս աշխատանքի հիմնական նպատակն էր ձևակերպել հստակ կանոններ և հակիրճ լուծումներ՝ տարբեր իրավական հարցերի վերաբերյալ, որոնք առաջացել էին դատարանների գործնական գործունեության ընթացքում:
Մոտավորապես նույն ժամանակ Պապինիանուսը հունարենով գրեց մեկ այլ աշխատություն՝ նվիրված Հռոմեական կայսրության քաղաքներում էդիլների գործունեության այն ժամանակվա իրավական կողմերին։ Հունարենի օգտագործումն այս դեպքում բացատրվում էր նրանով, որ Պապինիանուսի դարաշրջանում կայսրության որոշ գավառներում հունարենն արդեն ավելի տարածված էր, քան լատիներենը։ Այսպիսով, այս աշխատությունը հիմնականում իրավական ձեռնարկի նպատակ ուներ և ուղղված էր հռոմեական պաշտոնյաների որոշակի կատեգորիայի։
Ըստ երևույթին, 206 թվականին կամ դրան մոտ ժամանակահատվածում, նա գրել է նաև իր մեկ այլ հայտնի տրակտատը՝ «Շնության մասին» (De adulteriis), որը բաղկացած էր երկու գրքից: Այս տրակտատն իրականում մեկնաբանություն էր նախկինում չեղյալ հայտարարված շնության մասին Հուլիանական օրենքի (Lex Julia de adulteriis), որը, Պապինիանուսի պնդմամբ, Սեպտիմիուս Սևերուսը նորից ներմուծեց՝ վերջ դնելու համար կայսրությունում ծաղկող չափից դուրս բարոյական անառակությանը։ Այնուհետև Պապինիանուսը, որպես այս տրակտատի լրացում, գրեց առանձին գիրք՝ նվիրված Հուլիանական օրենքի գործնական կիրառման ընթացակարգային հարցերին։
Պապինիանուսի ստեղծագործությունները մեզ են հասել հիմնականում տարբեր աղբյուրներում պարունակվող քաղվածքների և հատվածների տեսքով։ Բացի Ալարիկի և Բուրգունդյանների հռոմեական իրավունքից, այս հատվածները ներառված են նաև «Մովսեսի աստվածային օրենքների և հռոմեացիների օրենքների համեմատություն» վերնագրով ժողովածուում («Lex Dei Mosaicarum et Romanarum Legum Collatio» ) և Վատիկանի հատվածներում։ Ինչ վերաբերում է բնօրինակ տեքստերին, բացառությամբ Responsa հավաքածուի V և IX գրքերի հատվածների, որոնք ժամանակին գտնվել են Եգիպտոսում, դրանք չեն պահպանվել[7]։
Ընդհանրապես, Պապինիանուսի ստեղծագործությունները «կոմպոզիցիաներ են, որոնք հստակ լույսի ներքո փոխանցում են իրավունքի առանձին հարցերի զանգված, որոնք մեծ են իրենց ձևակերպմամբ և այս հարցերի լուծման որոշակիությամբ և առանձնանում են օրենքով սահմանված նորմերը օրենքի հետ հաշտեցնելու ունակությամբ։
Պապինիանուսի մտածողության խորությունը ընդգծված է Հուստինիանոս կայսրի «Օմնեմ» Սահմանադրության 4-րդ կետում պարունակվող հանձնարարականներից մեկով։ Համաձայն այս կանոնակարգի, հավերժացնելով Պապինիանուսի հիշատակը, հռոմեական իրավունքի երրորդ կուրսի ուսանողները պետք է կոչվեին «պապինյանիստներ», այսինքն՝ ուսանողները ձևավորվում էին մեծն Պապինիանուսի լուրջ գործերն ուսումնասիրելու համար։
Հին հռոմեական «Օգոստոսյան անձանց պատմության» («Historia Augusta») հեղինակները (մասնավորապես՝ Aelius Spartianus) բարձր են գնահատել Պապինիանուսին՝ հաճախ անվանելով նրան «արդարության ապաստան և իրավական գիտելիքների գանձարան» («juris asylum et. doctrinae legalis thesaurum»):
Հուստինիանոս կայսրը նույնպես անսովոր բարձր կարծիք ուներ Պապինիանուսի մասին։ Մասնավորապես, իր «Deu auctore» (էջ 6) և «Omnem» (էջ 1.4) Սահմանադրություններում նա ամենախանդավառ խոսքերով խոսում էր Պապինիանուսի իրավական հանճարի մասին։ Նշված փաստաթղթերի տարբեր վայրերում Բյուզանդիայի կայսրը նրան անվանել է կա՛մ «ամենապայծառ» (splendissimus), կա՛մ «ամենաբարձր» (summi ingenii), կա՛մ «ամենաանգերազանցելի» (sublimissimus), կա՛մ «ամենամշակված»: (acutissimus), կամ «ամենաազնիվ» (pulcherrimus), ապա բոլոր իրավաբաններից ամենամեծը (maximus):
Իր հերթին, «Նոր պատմություն» վեց գրքի հեղինակը, հինգերորդ դարի վերջի բյուզանդացի պատմաբան Զոսիմոսը, Պապինիանուսին անվանեց «մարդ, ով իր գիտելիքներով և իր մտքերն արտահայտելու կարողությամբ գերազանցեց անցյալի և ապագայի հռոմեական բոլոր օրենսդիրներին»։ Զոսիմուսից հազար տարի անց հին հռոմեական պատմության մեծ փորձագետ Ժակ Կույան իր «Թեոդոսիուսի օրենսգրքի մասին ծանոթագրություններում» գրում է, որ «մինչ Պապինիանուսը ավելի մեծ իրավաբան չի եղել, և նրանից հետո էլ չի լինի ուրիշը»։
Պապինիանուսը մեթոդը կազուիստական էր, սակայն առանձին դեպքեր լուծելիս նա օգտագործում էր իր բազմաթիվ նախորդների ստեղծագործությունները՝ դրանք ենթարկելով անաչառ ու լուրջ քննադատության՝ զերծ մնալով վիճաբանական կրքերից։ Նրա լեզուն կարճ է և ճշգրիտ։ Նրա գրվածքներից մեզ հասած հատվածներից կարելի է միայն մասամբ դատել նրա ստեղծագործությունների բարձր որակների մասին, որոնք, ընդհանուր առմամբ, առաջացրել են նրան հետևող հռոմեացի և բյուզանդացի իրավաբանների ընդհանուր հիացմունքը։
Որպես իրավաբան և պետական գործիչ, Պապինիանուսը «համատեղել է բարոյապես զարգացած անհատականության բարոյական ուժը հունական նրբագեղության և հռոմեական խորության և մտքի սրության հետ»։ «Այն, ինչ նա սովորեցնում էր և ինչին ձգտում էր կյանքում, այն է՝ անբարոյականության բոլոր դրսևորումները անհնարին դարձնելը, նա կնքեց իր մահով. նա ընկավ մարդասպանի ձեռքը (մ.թ. 212), քանի որ անսասան դիմադրությամբ դեմ էր Կարակալայի եղբայրասպան ծրագրերին» (Ռ. Զոմ)։
Այն բանից հետո, երբ 211 թվականի փետրվարին Կարակալլան, ով չէր ցանկանում կիսել կայսերական գահը, սպանեց իր եղբորը, Պապինիանուսը, լինելով բարձրագույն բարոյականության տեր մարդ, առանց կյանքի կամ պատվի ընտրության մի պահ վարանելու, հրաժարվեց ի պաշտպանություն մարդասպանի ներկայանալ Սենատի առջև։
Ի պատասխան Կարակալայի՝ իրեն պաշտպանելու խնդրանքին,Պապինիանուսը արտասանեց խոսքեր, որոնք առաջացրեցին կայսրի զայրույթը. «illud esse parricidium aliud accusare innocentem occisum» (այդքան հեշտ չէ ներել եղբայրասպանությունը, ինչքան դա կատարելը) կամ ըստ այլ սկզբնաղբյուրի՝(մի բան է սպանություն կատարելը, բայց բոլորովին այլ բան՝ մեղադրել անմեղ զոհին): Մեկ տարի էլ չանցած՝ Պապինիանուսն իր կյանքով վճարեց այս համարձակ, անձնուրաց քայլի համար։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 https://en.wikipedia.org/wiki/Papinian
- ↑ 2,0 2,1 2,2 https://www.lorientlejour.com/article/434985/La_gerance_des_affaires_%2528photo%2529.html
- ↑ 3,0 3,1 3,2 https://usj.edu.lb/photos/pdf/pdf_852-1079.pdf
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Любкер Ф. Papinianus (ռուս.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 983.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Папиниан // Большая энциклопедия / S. Yuzhakov — SPb: Editorial Illustration, 1904. — Vol. 14. — P. 665.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 В. Н. Папиниан, Эмилий (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXIIа. — С. 719—720.
- ↑ William Alexander Hunter, Gaius (1803). A systematic and historical exposition of Roman law in the order of a code. Sweet & Maxwell, 1803. Վերցված է April 8, 2012-ին. Translated by John Ashton Cross (title-subject sourced originally in Pollock & Maitland - The History of English Law, Volume 1)
Գրականություն
խմբագրել- Krüger. Geschichte der Quellen und Litteratur des R. R. — § 25. — Л., 1888
- Р. Зом. Институции. (русск. перевод, стр. 58).
- В. Н. Захватаев. Кодекс Наполеона: Монография. // Приложения 1-2 //. Издание второе, переработанное и дополненное. — Киев: «Алерта», 2016, С. 223—228.