Վիքիպեդիա

Էլիզաբեթ Յորք

Էլիզաբեթ Յորք[Մ 1] (անգլ.՝ Elizabeth of York; փետրվարի 11, 1466 կամ 1465[1], Վեստմինստերյան պալատ, Վեստմինստեր, Մեծ Լոնդոն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա - փետրվարի 11, 1503 կամ 1503[1], Լոնդոնի թաուեր, Լոնդոն, Անգլիայի թագավորություն), Անգլիայի արքայադուստր Յորքերի տոհմից, Անգլիայի թագավոր Էդուարդ IV-ի և Էլիզաբեթ Վուդվիլի ավագ դուստրը։ Ամուսնության մեջ, որպես Թյուդորների դինաստիայի առաջին թագավոր Հենրի VII-ի կին, Անգլիայի թագուհի, Անգլիայի թագավոր Հենրի VIII-ի և Շոտլանդիայի ու Ֆրանսիայի թագուհիներ Մարգարիտ և Մարիա Թյուդորների մայրը։

Էլիզաբեթ Յորք
 
Մասնագիտություն՝ royalty
Դավանանք կաթոլիկություն
Ծննդյան օր փետրվարի 11, 1466 կամ 1465[1]
Ծննդավայր Վեստմինստերյան պալատ, Վեստմինստեր, Մեծ Լոնդոն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա
Վախճանի օր փետրվարի 11, 1503 կամ 1503[1]
Վախճանի վայր Լոնդոնի թաուեր, Լոնդոն, Անգլիայի թագավորություն
Թաղված Վեստմինստերյան աբբայություն
Դինաստիա Յորքեր
Քաղաքացիություն  Անգլիայի թագավորություն
Հայր Էդուարդ IV[2]
Մայր Էլիզաբեթ Վուդվիլ[2]
Ամուսին Հենրի VII[2]
Զավակներ Ուելսի արքայազն Արթուր[2], Մարգարետ Թյուդոր[2], Հենրի VIII[2], Էլիզաբեթ Թյուդոր, Մարիա Թյուդոր[2], Էդմունդ Թյուդոր, Էդուարդ Թյուդոր[3] և Կաթրին Թյուդոր[3]
 
Ինքնագիր Изображение автографа

Էլիզաբեթը միակ կինն էր, որը դարձել է անգլիական թագավորների դուստր, քույր, զարմուհի, կին և մայր[4]։ Իր որդու՝ թագավոր Հենրի VIII-ի շնորհիվ Էլիզաբեթը Էդուարդ VI թագավորի և թագուհիների Մարի I-ի և Եղիսաբեթ I-ի տատիկն էր, և շնորհիվ իր դստեր՝ Մարգարիտի, նա նաև համարվում է Մարի Ստյուարտի մեծ տատիկը։ Այս կերպ, Էլիզաբեթ Յորքը համարվում է անգլիական բոլոր միապետերի՝ սկսած Հենրի VIII-ից, և Շոտլանդիայի բոլոր միապետերի՝ սկսած Ջեյմս V-ից, նախնին։

Արքայադուստր խմբագրել

Ծագում և վաղ տարիներ խմբագրել

   
Էլիզաբեթի ծնողները՝ Էդուարդ IV և Էլիզաբեթ Վուդվիլ

Էլիզաբեթը ծնվել է 1466 թվականի փետրվարի 11-ին Վեստմինստերյան պալատում և Անգլիայի թագավոր Էդուարդ IV-ի և Էլիզաբեթ Վուդվիլի տասը երեխաներից ավագն էր, արքայադուստրը նաև երկու համամայր եղբայր ուներ՝ մոր և Գրոուբիից Ջոն Գրեյի հետ ամուսնությունից՝ Թոմասը և Ռիչարդը։ Հոր կողմից աղջիկը եղել է Ռիչարդ Պլանտագենետի՝ Յորքի 3-րդ դուքսի, ով հայտարարել էր Անգլիայի թագի հանդեպ Յորքերի տան իրավունքների մասին, և Սեսիլիա Նևիլի, մոր կողմից՝ Ռիվերսի 1-ին կոմս Ռիչարդ Վուդվիլի և Ժակետա Լյուքսեմբուրգցու թոռնուհին։ Էլիզաբեթն այդ հարյուրամյակում Անգլիայում ծնված առաջին արքայադուստրն էր[5]։ Աղջիկը շքեղ արարողությամբ, արքայազնին վայել, մկրտվել է 1466 թվականի փետրվարին [6] Վեստմինստերյան պալատի Սուրբ Ստեփանոսի մատուռում[en]․ արարողությունը ղեկավարել է Յորքի արքեպիսկոպոս Ջորջ Նևիլը[en], կնքահայր և կնքամայր են դարձել նրա տատիկներ Սեսիլիա Նևիլը և Ժակետա Լյուքսեմբուրգցին, ինչպես նաև Էդուարդ IV-ի մերձավոր համախոհ Ռիչարդ Նևիլը[7][8]։ Ավանդույթի համաձայն, ո՛չ թագավորը, ո՛չ նրա կինը չպետք է ներկա լինեին երեխաների մկրտություններին, սակայն Էդուարդ IV-ը դստեր համար բացառություն է արել, հավանաբար, որպեսզի ձերբազատվի այն խոսակցություններից, թե իր ամուսնությունը Էլիզաբեթ թագուհու հետ անօրինական է[Մ 2] և, հետևաբար, նորածին արքայադուստրը համարում է բաստարդ[7]։ Արքայադստեր ծննդյան կապակությամբ Էդուարդ IV-ը կնոջը 125 ֆունտ արժողությամբ զարդեր է նվիրել[Մ 3]․ շքեղ է եղել նաև Էլիզաբեթ Վուդվիլի՝ տվյալ տարվա մարտ ամիսն տեղի ունեցած հետծննդյան մաքրման (քառասունքից դուրս գալու) արարողությունը[11]։

1467 թվականին թագավորը կնոջը ցմահ օգտագործման է տրամադրել Սուրեայի Շին պալատը, որտեղ կազմակերպվել էր թագավորական մանկասենյակը[Մ 4][13]։ Էլիզաբեթն այստեղ քրոջ՝ Մարիայի հետ, ով ծնվել էր 1467 թվականի օգոստոսի 11-ին, տնային դաստիարակչուհի Մարգարետի՝ լեդի Բերներսի գլխավորությամբ[Մ 5][14], ով իր ծառայությունների համար տարեկան 100 ֆունտ աշխատավարձ էր ստանում[Մ 6][15], անցկացրել է իր մանկությունն ու մանկության մի մասը։ Բացի դաստարակչուհուց, արքայադուստրերին ծառայելու համար աղախնի հաստիքներ են առանձնացված եղել[16] և տարեկան 400 ֆունտ՝ նրանց կարիքների համար[Մ 7]։ 1467 թվականին փոքրիկ Էլիզաբեթին ցմահ օգտագործման հանձնվեց Բաքինգհեմշիրի Գրիթ Լինֆորդի առանձնատունը [8], որը մինչ 1461 թվականը պատկանում էր Ուիլթշիրի կոմս Ջեյմս Բատլերին[17]․ նման բան անելու թագավորի արարքը հասկանալի չէր, թեպետ դա հնարավոր է, որ փոխհատուցումը լիներ այն բանի, որ փոքրիկ արքայադուստրը տիտղոս չուներ[Մ 8]։ Այդ կալվածքի եկամուտներից վճարվում էր արքայադստեր դայակների ծախսերի մի մասը[18]։ էլիզաբեթը մեծացավ «քրիստոնեական ամենապայծառ պալատում» և մանկուց վարժվեց ճանապարհորդելուն, քանի որ թագավորական զույգը երեխաների և ընդարձակ արքունիքի հետ շրջում էր թագավորական հարյուրավոր գահանիստ վայրերում, որոնք մեծամասամբ գտնվում էին Թեմզայի հովտում[19]։

Օրվա ռեժիմ խմբագրել

 
Էդուարդ IV-ի դուստրերը: Միջնադարի տաճարի վիտրաժներ, XVI դար:
Ձախից աջ՝ Էլիզաբեթ, Սեսիլիա, Աննա, Քեթրին և Մարիա

Ամենօրյա ռեժիմը, որին հետևում էին Էլիզաբեթը և Մարիան, հավանաբար նման էր նրան, որը հետագայում սահմանվեց թագավորի կողմից իրենց եղբայր Էդուարդի համար, երբ վերջինս դարձավ երեք տարեկան, ինչպես նաև դա կարող էր հիմնված լինել այն սովորույթների վրա, որոնք նկարագրված են իրենց հորեղբայր Քլարենսի դուքս Ջորջի կենցաղային գրքերում։ Երեխաներին արթնացնում էին առավոտյան ժամը 6-ին, որպեսզի նրանք կարողանային «[իրենց] տարիքին համապատասխան հարմար ժամին ոտքի ելնել»՝ իրենց ննջարանում մասնակցելու առավոտյան աղոթքին։ Այնուհետև հնչող զանգը նրանց տեղեկացնում էր, որ ժամանակն է գնալ պատարագի, որը տեղական մատուռում մատուցում էր տնային քահանան։ Պատարագի ծառայությունների կանոնավոր պահպանումը թագավորի երեխաների համար դիտվում էր որպես անհրաժեշտություն, որի շնորհիվ Էլիզաբեթը մեծացավ որպես բավականին բարեպաշտ տիկին։ Պատգարագից անմիջապես հետո արքայադուստրերը նախաճաշում էին. նախաճաշի հավանական բաղադրիչներն էին հացը, կարագը, էլը, ձուկը, միսը կամ ձուն[20]։ Արքայադուստրերի ճաշը մատուցվում էր առավոտյան ժամը 10-ին կամ 11-ին, իսկ հացկերույթն իրենից ներկայացնում էր «ազնիվ ծառայություն» այն ուտեստներից, որոնք «մատուցվում էին հարգված մարդկանց» և շքազգեստներ հագած սկվայրերի կողմից», և կարող էր շարունակվել մինչև երկու ժամ։ Սննդի ընդունման ժամանակ քույրերին կարդում էին խրատական ու վեհանձն պատմություններ[Մ 9][20]։ Ճաշից հետո արքայադուստրերը լոգանք էին ընդունում և, հնարավոր է, ցերեկային քուն մտնում։ Ավելի ուշ աղջիկներին ըմպելիքներ ու հաց էին բերում, որից հետո հնչում էր երեկոյան ժամերգությունն ազդարարող զանգը։ Ընթրիքը մատուցվում էր երեկոյան ժամը 4-ին։ Երեկոյի մնացած մասն արքայադուստրերն անցկացնում էին զվարճանքների մեջ, ինչպիսիք էին խաղերն ու երաժշտությունը․ թագավորի դուստրերը քնում էին երեկոյան ժամը 8-ին՝ նախապես սնվելով հացով, Էլով կամ գինիով և այլ մթերքներով։ Հատկանշական է այն փաստը, որ այդ ժամանակաշրջանի իշխանուհիների պալատական հաշիվներում խաղալիքներ գրեթե չեն հիշատակվում [22]։

Հատուկ ուշադրություն էր դարձվում արքայադուստրերի անվտանգությանը։ Այն բանից հետո, երբ երեկոյան ժամը 8-ին փակվում էին Էլիզաբեթի և Մարիայի ննջարանի դռները, ոչ ոք, բացի նրանց անձնական ծառաներից, չէր կարող մտնել նրանց մոտ։ Աղջիկների ննջարանում գիշերը վառ էին թողնում մոմը կամ ջահը. բացօթյա դարպասները փակվում էին երեկոյան ժամը 9-ին, ձմռանը և ամռանը՝ 10-ին։ Պահապանները գիշերը երեք-չորս անգամ շրջայց էին կատարում ամրոցի տարածքով՝ ստուգելով յուրաքանչյուր սենյակ։ Ավելի ուշ արքայազն Էդուարդին հատուկ անձ էր կցվել, որը գիշերում էր նրա ննջարանում և գիշերային ժամերին հետևում էր տղայի անվտանգությանն ու առողջությանը; հավանաբար, արքայադուստրերը նույնպես նման մարդ ունեցել են[23]։

Կրթություն և դաստիարակություն խմբագրել

Թագավորական ընձյուղների կրոնական ուսուցումը սկսվում էր շատ վաղ տարիքում, և չորս տարեկանում երեխաները պետք է իմանային Սաղմոսագիրքը։ Տոնական օրերը, մասնավորապես Քրիստոսի հաղթական մուտքը, Զատիկը, Սուրբ Գևորգի հիշատակի օրը, Երրորդությունը, Բոլոր սրբերի օրը և Քրիստոսի Սուրբ Ծնունդը, ինչպես նաև այլ սրբերի օրերը, աչքի էին ընկնում մատուռում կատարվող հատուկ արարողակարգով, քարոզներով և զվարճանքներով․ Էլիզաբեթն ու Մարիան այդ օրերին պատարագի ժամանակ նվիրաբերություններ էին կատարում։ Ավագ Հինգշաբթի օրն աղջիկները նվերներ էին բաժանում աղքատներին, Ավագ Ուրբաթ օրը նրանց սովորեցրել էին ծնկաչոք մոտենալ խաչին։ Մեծ և Սուրբծննդյան ծոմապահության ժամանակ աղջիկները պետք է ծոմ պահեին կամ զերծ մնային մսից։ Նոր տարուն արքայադուստրերը նվերներ էին ստանում, իսկ տասներկուերորդ գիշերը նրանց թույլատրվում էր միանալ տոնակատարություններին և խնջույքին[24]։ 1470 թվականի հունիսին արքայադուստր Էլիզաբեթը ծնողների հետ այցելեց Քենթերբերիի Սուրբ Ավգուստինի աբբայություն՝ մասնակցելու Հոգեգալուստի եկեղեցական տոնակատարություններին, որից հետո մոր հետ վերադարձավ Լոնդոն[25]։ Աբբայությունում Էլիզաբեթը տեսել է Թոմաս Բեքետի սուրբ մասունքները․ Սրբի կյանքի պատմությունն ու հրաշալիքները փոքրիկ արքայադստեր վրա անջնջելի տպավորություն են թողել. կան ապացույցներ, որ Էլիիզաբեթը պահպանել է նվիրվածությունը Սուրբ Թոմաս Բեքետի հանդեպ մինչև իր կյանքի վերջը[26]։

Տարիքի հետ զուգընթաց Էլիզաբեթը սկսեց կորցնել հոր կողմից ժառանգած հատկանիշները, մասնավորապես՝ հարաբերություններում շփման թեթևությունն ու հմայքը։ Բացի այդ, անցնելով պատանեկության շրջանը, Էդուարդ IV-ը գիրացավ և սկսեց սիրուհիներ պահել, որոնցից ամենաճանաչվածը Ջեյն Շորն էր[27]․ Էլիզաբեթը, անկասկած, գիտեր հոր և Շորի կապի և այն մասին, որ Էլիզաբեթ թագուհին ատում է Ջեյնին։ Արքայադուստր Էլիզաբեթի անվիճելի առաքինությունը, հավանաբար, քողարկում էր հորից ժառանգած զգայականությունը, քանի որ նրան ակնհայտորեն դուր են եկել կյանքում ավելի գեղեցիկ բաները, սակայն ինքը նախընտրել է դա թաքցնել[28]։ «Կույր բանաստեղծ» և միաբան Բեռնարդ Անդրեն, ով հետագայում ծառայել է Հենրի VII-ի արքունիքում, այսպես է գրել Էլիզաբեթի մասին՝ «չի կարելի լռել և անտեսել դեռատի Էլիզաբեթի՝ գովեստի արժանի արարքների մասին։ Նա վաղ մանկությունից ի վեր հիանալի վախ ու նվիրվածություն է դրսևորել Աստծու հանդեպ, իսկապես հրաշալի հնազանդություն ծնողներին, անսահման սեր եղբայրների ու քույրերի հանդեպ, իսկ Քրիստոսի աղքատների ու ծառայողների հանդեպ՝ ակնածանք ու առանձնահատուկ կապվածություն, որը նրան ներշնչվել է մանկությունից»[29]։

Երբեմն փոքրիկ արքայադուստրերին կանչում էին պալատ, որտեղ նրանք ներկա էին լինում փառատոներին և պետական այցերին։ Պալատում Էլիզաբեթը և Մարիան միանում էին իրենց մոր շքախմբին՝ նրա և նրա տիկնանց օրինակով ուսումնասիրելով երաժշտություն, երգ, պար, ասեղնագործություն և այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր համարվում նրանց՝ թագավորի ապագա կին, մայր և «պալատի զարդ» դերերին նախապատրաստելու համար։ Աղջիկները հագնվում էին մանրանկարներով շքեղ հագուստներ, որպիսիք կրում էին ազնվական կանայք, ինչպես նաև, երբ մեծանում էին, սովորում էին կառավարել ծանր գործվածքները, երկար շլեյֆերը և բարդ գլխակապերը։ Արքայադուստրերը բարեկիրթ շարժուձևերին տիրապետում էին վաղ տարիքից. Երիտասարդ իշխանուհիները մեծ ակնածանքով էին վերաբերվում իրենց ծնողներին, որոնց հաճախ չէին տեսնում, այն երեկոները, երբ նրանք միասին էին, աղջիկները ծնկի էին իջնում իրենց հոր և մոր առջև և փափագում էին նրանց օրհնությունը, որը տրվում էր «Հանուն Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու»[30]։

Էլիզաբեթի նախնական կրթությամբ զբաղվել է նրա դաստիարակչուհի լեդի Բերներսը[14]։ Էլիզաբեթի և ֆրանսիական դոֆինի նշանադրության կնքումից հետո արքայադուստրը սկսել է ֆրանսերեն և իսպաներեն սովորել։ Պալատականների ավելի ուշ հաղորդագրությունները խոսում են այն մասին, որ Էլիզաբեթը կատարելապես տիրապետել է անգլերենին[18], նաև՝ ֆրանսերենին[14], կիրթ և ընդունակ երեխա է եղել[18]։ Լեզուների իմացությունն արքայադստերը թույլ է տվել վայելել ժամանակի հայտնի պատմական վեպերը, ինչպես նաև ուսումնասիրել այլ երկրների պատմության վերաբերյալ գրքեր[Մ 10][32]։ Նա նաև ուսումնասիրում էր լատիներենը, որպեսզի հեշտորեն կարդար ժամագիրքը, բայց կատարելապես չի տիրապետել այդ լեզվին[Մ 11]։ Էլիզաբեթը, ինչպես նաև մորական կողմից նրա հարազատները[Մ 12], հավասարապես կարողացել են լավ կարդալ և գրել, թեև այն ժամանակ թագավորության բարձրագույն ազնվականությունը միայն ընթերցում էր, և հաճախ ազնվականության ներկայացուցիչները կարողանում էին գրել միայն իրենց անունները[31]։

1469—1471 թվականների ճգնաժամ խմբագրել

1469 թվականի մարտին Էլիզաբեթ թագուհին ծնեց ևս մեկ դուստր՝ Սեսիլիային, ինչը լուրջ անհանգստություն առաջացրեց թագավորի մոտ և ստիպեց նրան մտածել, որ իրենից հետո երկիրը կղեկավարի ավագ դուստրը՝ Էլիզաբեթը։ Մեկ տարի առաջ արքունիքում լուրեր էին տարածվել թագավորի կողմնակից կոմս Ուորիքի և թագուհու միջև թշնամանքի սրման մասին․ թագուհու բազմաթիվ հարազատներն էին պալատում առաջ քաշել կոմսին։ Նույն 1468 թվականին Էդուարդ IV-ի և Ուորիքի միջև պառակտում էր տեղի ունեցել թագավորի քրոջ՝ Մարգարիտայի ամուսնության պատճառով. Ուորիքը, չկարողանալով թագավորին ամուսնացնել ֆրանսիական արքայադստեր հետ, ցանկանում էր Ֆրանսիայի հետ դաշինք կնքել Մարգարիտայի և ֆրանսիացի արքայազնի ամուսնության միջոցով, սակայն Էդուարդ IV-ը, Վուդվիլների խորհրդով, քրոջը կնության տվեց Ֆրանսիայի թշնամու՝ բուրգունդացի դուքս Կարլին, որին Ուորիքն ատում և արհամարհում էր։ Ուորիքի և թագավորական զույգի միջև թշնամանքը հանգեցրեց կոմսի միությանը թագավորի կրտսեր եղբոր՝ Ջորջ Քլարենսի հետ, որին արքայադուստր Էլիզաբեթը, փաստորեն, հեռվացրել էր գահաժառանգի պաշտոնից[33]։

Ավելի վաղ, դեռևս այն ժամանակ, երբ թագավորը մտերիմ էր Ուորիքի հետ, կոմսը ցանկանում էր իր դուստրերին՝ Իզաբելային և Աննային, որոնք Անգլիայի ամենահարուստ ժառանգներն էին, ամուսնացնել թագավորի եղբայրների հետ, սակայն Էդուարդ IV-ը մերժել էր նրան՝ վախենալով Նևիլների առաջխաղացումից։ 1469 թվականի հուլիսին Քլարենսը բացահայտ անհնազանդություն ցուցաբերեց եղբորը՝ Կալեում ամուսնանալով Ուորիքի ավագ դստեր հետ, այնուհետև նրանք երկուսով զորքով ժամանեցին Անգլիա և հայտարարեցին Ջորջի՝ անգլիական գահի նկատմամբ հավակնությունների մասին՝ Էդուարդ IV-ին հայտարարելով բաստարդ, որը ծնվել է Սեսիլիա Նևիլի և անգլիացի աղեղնավոր Բլեյբերնի հետ կապից[34]։ Այդ ժամանակ թագուհին առնվազն երկու դուստրերի հետ, որոնցից մեկը Էլիզաբեթն էր, այցելում է Նորիջ, որտեղ նրանց ընդունում են շքեղ հանդիսություններով և թատերական ներկայացումներով։ Թագուհուն և արքայադուստրերին բնակեցրել էին քարոզիչ-վանականների տանը, որտեղ թագավորական ընտանիքը նորություններ է ստանում այն մասին, որ Ուորիքը ոչ միայն հաղթել է Էջքոթ Մուրի ճակատամարտում, այլև բռնել է թագավորին, ինչպես նաև՝ առանց դատարանի մահապատժի է ենթարկել Էլիզաբեթ թագուհու հորը և եղբորը՝ կոմս Ռիվերսին և Ջոն Վուդվիլին։ Հայտնի չէ, թե ինչպես է պապի մահն ազդել արքայադուստր Էլիզաբեթի վրա, որն այդ պահին ընդամենը երեք տարեկան էր, սակայն, ամենայն հավանականությամբ, թագուհին երեխաներից թաքցրել է կատարվածը[35]։ Միաժամանակ ձերբակալվել էր նաև թագուհու մայրը՝ Ժակետա Լյուքսեմբուրգցին, ում մեղադրում էին կախարդության և թագավորին կախարդելու մեջ։ Թեև արքայադստեր տատիկը արդարացվեց, սակայն այս տհաճ դրվագը, ինչպես նաև կոմս Ռիվերսի մահապատիժը ցույց տվեցին, թե որքան հեռու էին պատրաստ գնալ Էդուարդ IV-ի թշնամիները՝ նրա կնոջն ու ընտանիքը ոչնչացնելու համար։ Չնայած այս ամենին՝ թագուհին և նրա դուստրերը Ուորիքի կարճատև առաջխաղացման ժամանակ չեն տուժել, բացառությամբ այն բանի, որ Էլիզաբեթ Վուդվիլի աղախնի հաստիքը կրճատել էին[36]։

1469 թվականի աշնանը Էդուարդ IV-ին հաջողվեց ազատություն ստանալ, և արդեն սեպտեմբերին նա հաղթական երթով մտավ Լոնդոն, որտեղ սկսեց ազնվականներին գրավել իր կողմը։ Թեև Էլիզաբեթը այդ պահին 4 տարեկան էլ չկար, թագավորը նրան հռչակեց գահի ենթադրյալ ժառանգորդ[6], թեպետ անգլիական գահը իգական ներկայացուցչին փոխանցելը ընդունելի չէր[Մ 13]․ այս քայլը Քլարենսին ստորացնելու նպատակ էր հետապնդում։ Միևնույն ժամանակ, Էդուարդ IV-ը դստեր ձեռքն առաջարկեց իր կողմնակիցներին. արքայադուստր-գահաժառանգի ամուսնության հարցը առաջնային նշանակություն ունեցեր մինչ այն պահը, երբ թագուհին որդի կունենար։ Եթե այլ հանգամանքներում Էլիզաբեթի համար օտարերկրյա արքայազն կամ համարժեք գահաժառանգ կընտրվեր, այս պարագայում թագավոր Էդուարդի համար կարևոր էր հայրենիքում աջակցություն ձեռք բերելը։ 1469 թվականի աշնանը, հզոր դաշնակցի հավատարմությունը պահպանելու համար, Էդուարդը Ուորիքի եղբայր Ջոն Նևիլին շնորհեց Մոնթեգյուի մարկիզի տիտղոսը և Էլիզաբեթին որպես հարսնացու առաջարկեց նրա հնգամյա որդու՝ Ջորջի[en] համար․ այս ամենը արվում էր այն հույսով, որ եթե Էդուարդ IV-ը սպանվի, Ջոն Նևիլը կարողանա ապահովել Էլիզաբեթի և Ջորջի թագադրումը, նախքան Քլարենսին կհաջողվի գրավել գահը[38]։ 1469 թվականի Սուրբ Ծնունդին ընդառաջ Ուորիքն ու Քլարենսը ներում ստացան ու վերադարձան Վեստմինստեր, սակայն Էդուարդն ակնհայտորեն չէր վստահում նրանց։ 1470 թվականի հունվարի 5-ին տեղի ունեցավ արքայադուստր Էլիզաբեթի և Ջորջ Նևիլի նշանադրության պաշտոնական արարողությունը․ Ջորջին նույն օրը շնորհվեց Բեդֆորդի դքսի տիտղոսը։ Սակայն քիչ հավանական է, որ թագավորը երբևէ մտադիր էր իրագործել այդ ամուսնությունը. դա, ավելի շուտ, հուսահատ միջոց էր, որը ծնունդ էր առել օրհասական վիճակից, և արքունիքում այդ երկու երեխաների միությանը քչերն էին հավատում[25]։

1470 թվականի գարնանը Էդուարդ IV-ը լիովին վերականգնեց վերահսկողությունը կառավարության վրա և Ուորիքին ու Քլարենսին հայտարարեց դավաճաններ։ Նրանք երկուսն էլ փախան Ֆրանսիա, որտեղ Ուորիքը պլանավորեց իր կրտսեր դստերը ամուսնացնել նախկին թագուհի Մարգարիտա Անժուացու որդու՝ Էդուարդ Վեստմինստերացու հետ։ Սակայն Մարգարիտան ձգձգում էր պատասխանը, քանի որ, նրա խոսքով, Անգլիայից նամակ էր ստացել, որում իր որդուն առաջարկվում էր ամուսնանալ արքայադստեր հետ, և, այդպիսով, նախկին թագուհին կարող էր որդու համար ավելի շահավետ միություն կնքել։ Չնայած Էլիզաբեթն այդ պահին նշանված էր Ջորջ Նևիլի հետ, Էդուարդ Վեստմինստերացու հետ արքայադստեր ամուսնությունը միակ միջոցն էր կանխել վերջինիս միությունը Նևիլների հետ և վերջ դնել Լանքասթերների և Յորքերի միջև առկա թշնամանքին։ Հավանաբար, Մարգարիտա Անժուացին հույս ուներ, որ Էդուրադ IV-ի մահից հետո թագավորը կդառնա իր որդին, սակայն միևնույն ժամանակ թագուհի Էլիզաբեթը ևս մեկ երեխայի էր սպասում, և եթե տղան ծնվեր, Մարգարիտայի որդու և արքայադուստր Էլիզաբեթի ամուսնությունը նրա համար կկորցներ ողջ իմաստը։ Ամենայն հավանականությամբ, անգլիական արքայադստեր հետ ամուսնության առաջարկ չէր էլ եղել, և Մարգարիտան պարզապես ստում էր[26]։ 1470 թվականի հուլիսին Ուորիքի և ֆրանսիական թագավորի ճնշման ներքո Մարգարիտա Անժուացին համաձայնում է իր տղային ամուսնացնել Աննա Նևիլի հետ[39]։

Էլիզաբեթը չորս տարեկան էր, երբ նրա հայրը ստիպված եղավ լքել իր թագավորությունը։ 1470 թվականի սեպտեմբերին, երբ նա պատրաստվում էր Ուորիքի և Մարգարիտա Անժուացու միացյալ ուժերի ներխուժմանը, արքայադուստրը և նրա քույրերը իրենց մոր հետ տեղափոխվեցին Լոնդոնի Թաուեր՝ ապահովելու նրանց անվտանգությունը։ Ապագայի ճգնաժամը կանխատեսելով՝ թագուհին Թաուերը «լավ պատրաստել և ամրացրել էր»։ Էլիզաբեթ Վուդվիլը հղիության 7-րդ ամսում էր, և նրա համար ծննդասենյակ էին պատրաստել, սակայն դրանից օգտվել նրան չհաջողվեց. երբ Ուորիքը ներխուժեց Անգլիա, վերջինիս եղբայր Մոնթեգյուն լքեց Էդուարդին, իսկ հոկտեմբերի սկզբին Լոնդոնում լուր տարածվեց այն մասին, որ թագավորը եղբոր՝ Ռիչարդ Գլոստերի հետ փախել է երկրից՝ միայն վերադարձի մշուշոտ հույս ունենալով [39]։ Մոնթեգյուի դավաճանությունը նշանակում էր, որ Ջորջ Նևիլի հետ Էլիզաբեթի նշանադրությունը խզված է[8][6]։ Հոկտեմբերի 6-ին Ուորիքն ու Քլարենսը մուտք գործեցին Սիթի, իսկ արդեն հոկտեմբերի 30-ին պաշտոնապես գահ բարձրացավ Հենրի VI թագավորը[40]։

Ստանալով ամուսնու անկման մասին լուրը՝ թագուհի Էլիզաբեթը մոր և երեք դուստրերի հետ միասին[41] կեսգիշերին գետային բեռնանավով հապշտապ հեռացավ Թաուերից և ապաստանեց Վեստմինստերյան աբբայությունում, որտեղ նրան գիտեին որպես շատ բարեպաշտ կին։ Նա հղիության ութերորդ ամսում էր և, հավանաբար, «գրեթե հուսահատության աստիճանի» կարիք ուներ կանգ առնել այնպիսի վայրում, ինչպիսին Սուրբ Պետրոսի տաճարն էր[Մ 14]։ Երբ թագավորական ընտանիքը ժամանեց, աբբայությունը գրեթե դատարկ էր. իր հովանավորության ներքո նրանց ընդունեց Վեստմինստերի աբբահայր Թոմաս Միլինգը՝ բարի, հյուրընկալ մարդ, նա չցանկացավ թագուհուն երեխաների հետ տեղավորել հանցագործների հետ և նրանց զիջեց աբբայության արևմտյան մուտքի մոտ գտնվող իր տունը, որտեղ կային երեք սենյակներ և այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր թագուհու հարմարության համար[43]։ Թագավորական ընտանիքին օգնություն էին ցուցաբերում նաև հասարակ լոնդոնցիները. մսագործ Ջոն Գուլդը Էդուարդ IV թագավորի ընտանիքին շաբաթական կովի կես և երկու ոչխար էր զոհաբերում, իսկ ձկնավաճառը նրանց մթերքով ապահովում էր ուրբաթ և ծոմապահության օրերին[40]։

Ապաստանում գտնվելով՝ արքայադուստր Էլիզաբեթը, որն արտաքինից, քույրերի համեմատ, ամենաշատն էր նման մորը[44], ժամանակի մեծ մասն անցկացնում էր քույրերի և դայակների հետ, քանի որ թագուհի Էլիզաբեթը զբաղված էր 1470 թվականի նոյեմբերի 2-ին ծնված նրանց եղբոր՝ արքայազն Էդուարդի խնամքով[18][45][Մ 15]։ Աբբայությունում արքայազնի մկրտության ժամանակ փոքրիկ արքայադուստրը մկրտության վերնաշապիկը եղբորը հագցնելու պատիվն ունեցավ․ դա խորհրդանշում էր տղայի՝ մեղքից մաքրվելը։ Էլիազբեթը ընտանիքի հետ ապաստանում մնաց ևս հինգ ամիս[46]։ 1471 թվականի ապրիլին, թագավոր Էդուարդ IV-ը, որդու ծննդյան լուրն առնելով, հապշտապ վերադարձավ Անգլիա և Վեստմինստերյան աբբայությունում շնորհակալական աղոթքից հետո իր ընտանիքը դուրս բերեց այստեղից։ Նույն գիշեր թագավորական ընտանիքը տեղափոխվեց Բեյնարդյան ամրոց[en], որը թագավորամայր Սեսիլիա Նևիլի նստավայրն էր[47]։ Ապրիլի 11-ին Յորքերը թագավորի մոր, թագուհու եղբայր Էնթոնի Վուդվիլի և Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսի ուղեկցությամբ ուղևորվեցին լոնդոնյան Թաուերի թագավորական հանգստավայր, իսկ թագավորը մեկնեց հյուսիս՝ մարտնչելու թագավորությունը համար։ Ապրիլի 13-ին Բարնեթի ճակատամարտում Ուորիքը սպանվեց[48], մայիսի 4-ին Էդուարդ IV-ը Թյուքսբերիի ճակատամարտում վերջնականապես ջախջախեց լանքասթերներին[49], որի ժամանակ սպանվեց նաև լանքասթերների ժառանգորդ Էդուարդ Վեստմինստերցին և գերեվարվեց Մարգարիտա Անժուացին[48]։ Սակայն մայիսի 12-ին, քանի դեռ Էդուարդը դեպի Լոնդոն ճանապարհին էր, Լանքասթերների վերջին կողմնակիցները գորհ ձեռնարկեցին Թաուերի վրա՝ նպատակ ունենալով գահին վերադարձնել Հենրի VI-ին․ գետի կողմից գնդակոծվեցին երկու աշտարակներ, որոնցից մեկում Էլիզաբեթն էր՝ ընտանիքի հետ։ Հարձակումը հետ մղվեց, սակայն դա ստիպեց թագավորին մահվան մատնել իր նախորդին, և 1471 թվականի մայիսի 21-ին թագավոր Հենրի VI-ը խեղդամահ արվեց իր բանտախցում[50]։

Մադամ դոֆինա խմբագրել

Վերադառնալով թագավորի դստեր կարգավիճակին՝ փոքրիկ Էլիզաբեթը սկսեց նաև քաղաքական դեր խաղալ։ Այսպես, 1471 թվականին արքայադուստրը՝ «արքայի միլեդի ավագ դուստրը», ի թիվս այլոց, նամակ ստացավ Ուորիքի այրի Աննա Բոշանից, ով խնդրում էր իրեն վերադարձնել այն հողերի գոնե մի մասը, որոնք ծրագրել էին իրենց մեջ բաժանել իր դուստրերի ամուսինները՝ Ջորջ Քլարենսը և Ռիչարդ Գլոստերը։ Աննան պատասխան չստացավ, հավանաբար այն պատճառով, որ թագավոր Էդուարդ IV-ը կարծում էր, որ իր դուստրերի համար վաղ է ներքաշվել քաղաքական խաղերի մեջ[51]։

1474 թվականի վերջին Էդուարդ IV-ը, պատրաստվելով Ֆրանսիա ներխուժել, կտակ ստորագրեց, որով իր ավագ դուստրերը՝ Էլիզաբեթը և Մարիան, պետք է տասը հազար մարկի չափով օժիտ ստանային[52][18] այն պայմանով, որ արքայադուստրերը ամուսնության հարցում հնազանդ լինեին իրենց մորը և եղբորը՝ թագավորին[8]։ Սակայն ընդամենը երկու ամիս անց Էդուարդ IV-ը Ֆրանսիայի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեց, որի պայմաններից մեկը Էլիզաբեթի և դոֆին Կարլի ամուսնությունն էր՝ աղջկա ամուսնական համաձայնության տարիքին հասնելուն պես[Մ 16]։ 1478 թվականին լուծվեց Էլիզաբեթ թագուհու օժիտի և նրան Ֆրանսիա ուղարկելու հարցը։ Էլիզաբեթը սկսել էր ակտիվորեն ուսումնասիրել ֆրանսերեն և իսպաներեն լեզուները՝ պատրաստվելով տեղափոխվել Ֆրանսիա, ինչպես նաև պալատում փոքրիկ արքայադստերը սկսել էին անվանել «Մադամ դոֆինա»։ 1480 թվականին Էդուարդ IV-ը դեսպանորդներ ուղարկեց Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XI-ի մոտ[8], պարզելու համար, թե ինչպես են ընթանում հարսանիքի նախապատրաստական աշխատանքները, սակայն պատասխան չստացավ։ 1482 թվականի հոկտեմբերի 23-ին Ֆրանսիայի և Սրբազան Հռոմեական կայսրության միջև կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որով դոֆինը պետք է ամուսնանար էրցհերցոգ Մաքսիմիլիանի դստեր հետ[18]։ Թեև էրցհերցոգի դստեր և դոֆինի միջև ամուսնությունը չկայացավ, Անգլիայի հետ կրկնակի պայմանագիր այլևս չքննարկվեց[55]։

1476 թվականին Էլիզաբեթը ներկա է գտնվել Ֆոտերինգեում իր հորական պապի՝ Յորքի դքսի աճյունի վերահուղարկավորման արարողությանը[56]։ 1477 թվականին Էլիզաբեթը, մոր և հորաքրոջ հետ միասին, համալրեց Կախազարդի միաբանության տիկնանց շարքերը։ 1478 թվականին Էլիզաբեթը ներկա է գտնվել իր կրտսեր եղբոր՝ Յորքի դուքս Ռիչարդի հարսանիքին[53]։

Ամուսնության պլաններ խմբագրել

Չնայած այն հանգամանքին, որ Լանքասթերների տոհմը տապալվեց, Անգլիայի գահին լեգիտիմության ցանկացած աստիճանով արական սեռի առնվազն մեկ Լանքասթեր-հավակնորդ կար՝ Հենրի Թյուդորը, ով իր մոր՝ Մարգարետ Բոֆորթի կողմից Ջոն Գոնտի ժառանգն էր [Մ 17][57]։ Կա վարկած, որ Էդուարդ IV-ը կենդանության ժամանակ քննարկել է Հենրի Թյուդորի հետ Էլիզաբեթի ամուսնության հնարավորությունը։ Իրականում, դա կարող էր լինել թագավորի հնարքը, որպեսզի Բրետանում թաքնվող Թյուդորին արքայադստեր հետ ամուսնության պատրվակով «իր ձեռի տակ պահեր»։ Հավանաբար, այս տարբերակը առաջարկվել էր երկու տների՝ Յորքերի և Լանքասթերների միավորման կողմնակիցներ կողմից։ Ամեն դեպքում, այս ամուսնությունը անիրատեսական էր, քանի որ այդ պահին Էլիզաբեթը արդեն նշանված էր ֆրանսիական դոֆինի հետ[8]։

Արքայի քույր խմբագրել

1483 թվականի ապրիլի 9-ին անսպասելիորեն մահացավ Էլիզաբեթի հայրը և նոր թագավոր դարձավ նրա կրտսեր եղբայրը՝ Էդուարդը։ Նրա հորեղբայրը՝ Ռիչարդը, Գլոստերի դուքսը, նշանակվեց ռեգենտ և իր զարմիկների լորդ-պրոտեկտոր[58]։ Եղբոր մահվանից կարճ ժամանակ անց Գլոստերը սկսեց քայլեր ձեռնարկել մեկուսացնելու իր Վուդվիլ զարմիկներին, հրամայեց ձերբակալել Էնթոնի Վուդվիլին և Ռիչարդ Գրեյին՝ համապատասխանաբար Էլիզաբեթի քեռուն և համամայր եղբորը։ Երիտասարդ թագավորը տեղափոխվեց Լոնդոնի Թաուեր՝ դուքս Գլոստերի պաշտպանության տակ, թագադրվելու ակնկալիքով։ Էլիզաբեթը մոր, երկրորդ եղբոր և քույրերի հետ ստիպված էր ապաստան փնտրել։ Գլոստերն ավելի ուշ համոզեց Էլիզաբեթ Վուդվիլին ամրոց՝ թագավորի մոտ, ուղարկել կրտսեր որդուն՝ Ռիչարդին։

Երկու ամիս անց, 1483 թվականի հունիսի 22-ին Էդուարդ IV-ի և Էլիզաբեթ Վուդվիլի ամուսնությունը անօրինական ճանաչվեց, քանի որ Էդուարդը Էլիզաբեթի հետ ամուսնության ժամանակ արդեն խոստացված հարաբերություններ ուներ մեկ այլ կնոջ հետ[Մ 18]։ Էլիզաբեթը, ի թիվս հանգուցյալ թագավորի մյուս երեխաների, անօրինական հայտարարվեց, իսկ նրա եղբայրները զրկվեցին գահի իրավունքից։ 1483 թվականի հունիսի 25-ին Ռիչարդը հրամայեց Յորքշիրի Պոնտեֆրակտի դղյակում մահապատժի ենթարկել Էլիզաբեթի՝ նախկինում ձերբակալված եղբորը և քեռուն։ Գլոստերը թագավոր հայտարարվեց 1483 թվականի հուլիսի 6-ին։ Շուտով դադարեցին տեղեկություններ գալ Էլիզաբեթի եղբայրներից, իսկ հետո ընդհանրապես լուրեր տարածվեցին, որ նրանք սպանվել են[60]։

Արքայի զարմուհի խմբագրել

 
Էլիզաբեթի հետմահու ծավալային պատկերը փայտից (առանց հագուստի): 1503 թվական, Վեստմինստերյան աբբայություն։

Էլիզաբեթի մայրը դաշինք կնքեց լեդի Մարգարետ Բոֆորթի հետ և պաշտպանեց է նրա որդուն՝ Հենրի Թյուդորին՝ Էդուարդ III թագավորի ծոռանը[61], արական սեռի Լանքասթերների ամենամոտ ժառանգորդին, որն իրավունք ուներ հավակնել գահին օրինականության ցանկացած աստիճանով[Մ 19]։ Իրենց դիրքերն ամրապնդելու և մրցակցող երկու տների միավորման համար՝ Էլիզաբեթ Վուդվիլը և Մարգարետ Բոֆորթը պայմանավորվեցին, որ Հենրի Թյուդորը պետք է ամուսնանա Էլիզաբեթ Յորքի հետ, ով իր եղբայրների մահվան մասին լուրերից հետո դարձել էր Յորքերի տան ժառանգորդը։ Հենրի Թյուդորը համաձայնեց այդ ծրագրի հետ, իսկ դեկտեմբերին հրապարակավ երդվեց Ֆրանսիայի Ռեննի տաճարում։

1484 թվականի մարտի 1-ին Էլիզաբեթը մոր և քույրերի հետ լքեց ապաստանը այն բանից հետո, երբ Ռիչարդ III-ը հրապարակավ երդվեց, որ Վուդվիլի դուստրերին վնաս չի հասցվի և նրանց չի պատժի։ Բացի այդ, Ռիչարդը խոստացավ, որ նրանք չեն բանտարկվի Թաուերում կամ որևէ այլ բանտում։ Նա նաև խոստացավ օժիտ տրամադրել նրանց և ամուսնացնել «ի ծնե ջենտլմենների» հետ։ Ընտանիքը վերադարձավ պալատ՝ արտաքնապես համակերպվելով այն բանի հետ, որ իշխանության ղեկին Ռիչարդն է։ Ռիչարդ IIIի կնոջ՝ Աննա Նևիլի մահից հետո, 1485 թվականի մարտին, լուրեր տարածվեցին, որ այրիացած և անզավակ[Մ 20] թագավորը մտադիր է ամուսնանալ իր գեղեցիկ և երիտասարդ զարմուհու՝ Էլիզաբեթի[62] հետ։ Բացի այդ, լուրեր էին տարածվում, որ Ռիչարդը թունավորել էիր կնոջը, որպեսզի ամուսնանա Էլիզաբեթ Յորքի հետ[63]։ Ռիչարդ III-ը Էլիզաբեթին պալատից ուղարկեց Շերիֆ Հաթոն և հանդես եկավ այդ լուրերի հերքմամբ[64], թեպետ, Կրոուլենդյան տարեգրության համաձայն՝ նրա վրա ճնշում են գործադրվել Վուդվիլների թշնամիները, որոնք վախենում էին, որ ստիպված կլինեն վերադարձնել Վուդվիլներից խլված հողերը։ Բացի այդ, համաձայն Պորտուգալիայի թագավորական արխիվի փաստաթղթերի՝ Աննայի մահից հետո Ռիչարդը դեսպաններ է ուղարկել՝ հանձնարարելով բանակցություններ վարել կրկնակի՝ իր և թագավոր Ժուան II-ի քրոջ՝ ինֆանտ Ժուանայի և Էլիզաբեթի ու Ժուանայի զարմիկ Մանուելի միջև հարսանիքներիի շուրջ[65][66]։

1485 թվականի օգոստոսի 7-ին Հենրի Թյուդորի բանակը վայրէջք կատարեց Ուելսում։ Օգոստոսի 22-ին Հենրին Բոսվորտի ճակատամարտում հանդիպեց Ռիչարդ III-ի հետ։ Ռիչարդը, չնայած բավականին մեծ բանակին, դավաճանվեց իր մի քանի կողմնակիցների կողմից և սպանվեց մարտում։ Հենրի Թյուդորը նվաճման իրավունքով հռչակվեց Հենրի VII թագավոր[67]։

Թագուհի խմբագրել

Որպես Էդուարդ IV-ի ավագ դուստր, որը չուներ ողջ մնացած եղբայրներ, Էլիզաբեթ Յորքը իր իրավունքի համաձայն լիովին կարող էր հավակնել գահին, բայց նա այդպես էլ չդարձավ իշխող թագուհի։ Հենրի VII-ը անհրաժեշտ համարեց ամուսնանալ Էլիզաբեթի հետ, որպեսզի ապահովեր իր կառավարման կայունությունը և թուլացներ Յորքերի տան մյուս անդամների ակնկալիքները, սակայն նա իշխեց իր սեփական իրավունքով՝ գահը ստանալով նվաճմամբ, այլ ոչ թե Յորքերի տան ժառանգուհու հետ ամուսնությամբ։ Իշխանությունը կիսելու ոչ մի մտադրություն նա չուներ[68], այդ պատճառով նա թագադրվեց ամուսնությունից առաջ՝ 1485 թվականի հոկտեմբերի 30-ին։

 

Հենրին չեղարկեց Titulus Regius[69]-ը՝ այսպիսով օրինականացնելով Էդուարդ IV-ի սերունդը, որոնց թվում էր նաև Էլիզաբեթը։ Վերջինիս մորը՝ Էլիզաբեթ Վուդվիլին, այրի թագուհու տիտղոս և պատիվներ շնորհվեցին[70]։ Ամուսնանալու պապական թույլտվություն ստանալուց հետո կարդինալ Բուրշյեն՝ Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսը, Վեստմինստերյան աբբայությունում 1486 թվականի հունվարի 18-ին ամուսնացրեց Հենրի VII-ին և Էլիզաբեթ թագուհուն։ Նրանց առաջին որդին՝ Արթուրը, ծնվել է 1486 թվականի սեպտեմբերի 20-ին։ Էլիզաբեթը թագադրվել է 1487 թվականի նոյեմբերի 25-ին։ Թագադրումից հետո նա ևս վեց երեխաների է կյանք տվել։

Չնայած այն հանգամանքին, որ ամուսնությունը սկզբնապես եղել է քաղաքական նկատառումներով, այն հաջող է եղել, և զույգը կարծես սիրել է միմյանց[71][72]։ Էլիզաբեթ Յորքը, որպես թագուհի, մեծ քաղաքական ազդեցություն չի ունեցել այդ առումով ուժեղ սկեսուրի՝ տիկին Մարգարետ Բոֆորթի պատճառով, բայց Էլիզաբեթը քնքուշ, բարի և առատաձեռն է եղել իր հարազատների, ծառաների և բարերարների նկատմամբ։ Պաշտոնական հավաքների բացակայության ժամանակ նա իր երեք երեխաների հետ հանգիստ կյանքով ապրել է քաղաքականությունից հեռու՝ Էլթեմյան պալատում։ Էլիզաբթը սիրում էր երաժշտություն, պարեր, խաղեր[73]։

1501 թվականի նոյեմբերի 14-ին Էլիզաբեթի և Հենրիի 15-ամյա որդին՝ Արթուրը, ամուսնացել է Եկատերինա Արագոնացու՝ Ֆերդինանդ II Արագոնացու և Իզաբելլա I Կաստիլիացու դստեր հետ։ Զույգը ուղարկվել է Լադլոու ամրոց՝ Ուելսի արքայազնի ավանդական նստավայրը։ Արթուրը մահացել է 1502 թվականի ապրիլին․ որդու մահվան լուրը Հենրի VII-ի մոտ մեծ վիշտ է առաջացրել՝ հավասարապես և՛ դինաստիայի համար վախից, և՛ որդու սգից։ Էլիզաբեթը մխիթարել է նրան, ասելով, որ նա էլ իր մոր ընտանիքի միակ զավակն է, բայց ապրել է՝ թագավոր դառնալու համար, որ Աստված նրան թողել է որդուն և երկու դուստրերին, և որ իրենք երկուսն էլ երիտասարդ են և դեռ կարող են երեխաներ ունենալ[74][75][76]։

1502 թվականին Էլիզաբեթը հղիացել է յոթերորդ անգամ և 1503 թվականի սկզբին, ծննդաբերության սպասումով, տեղափոխվել է Թաուեր։ Փետրվարի 2-ին նա դուստր է ունեցել՝ Եկատերինային, սակայն երեխան մահացել է դրանից մի քանի օր անց։ Փետրվարի 11-ին՝ իր 30-ամյա հոբելյանի օրը, Էլիզաբեթ Յորքը մահացել է ծննդաբերության ժամանակ ստացած վարակից։ Նրա ամուսինն ու երեխաները խորապես սգացել են թագուհու մահը։ Հենրին հեռացել է պալատից և թույլ է տվել իր կողքին լինել միայն մորը՝ Մարգարետ Բոֆորթին։ Հենրիի պահվածքը, ով նախկինում ոչ մի կերպ ցույց չի տվել իր զգացմունքները, շատ անսովոր էր և անհանգստացնող իր արքունիքի անդամների համար։

 
Սգացող Հենրի VII-ը և նրա երեխաները Էլիզաբեթ Յորքի մահից հետո: Նկարազարդված ձեռագիր

Որոշ ժամանակ անց Հենրին սկսել է դիտարկել երկրորդ ամուսնության տարբերակը։ Իսպանիայի հետ միությունը վերսկսելու համար Հենրիի նոր կնոջ դերի համար դիտարկվում էր Ջովաննան, Նեապոլի այրիացած թագուհին ( Ֆերդինանդ II Արագոնացու զարմուհին), Խուանան՝ Կաստիլիայի թագուհին (Ֆերդինանդի և Իզաբելլայի դուստրը) և Մարգարիտան՝ Սավոյայի այրի դքսուհին (Խուանա Կաստիլիացու տալը)։ Ամուսնական պլանները անկատար են մնացել․ ամուրի Հենրին մահացել է 1509 թվականին։

Կնոջ մահը մի քանի տարի սգացող Հենրի VII-ը, ինչպես ընդունված է ասել, մահացել է կոտրված սրտով։ Ամեն տարի փետրվարի 11-ին նա կարգադրում էր հոգեհանգստյան պատարագ կարդալ, զանգեր հնչեցնել և հարյուրավոր մոմ վառել՝ ի պատիվ Էլիզաբեթ Յորքի։ Լոնդոնի Թաուերը լքված է եղել որպես թագավորական նստավայր, ինչի մասին վկայում է թագավորական ընտանիքի կամ Հենրի Թյուդորի կողմից դրա օգտագործման մասին հիշատակումների բացակայությունը 1503 թվականից հետո։ Էլիզաբեթի որդու՝ Հենրի VIII-ի թագավորությանը հաջորդող բոլոր ծնունդները տեղի են ունեցել պալատներում[77]։ Կնոջ մահը Հենրիի մոտ անդառնալի փոփոխություններ է առաջացրել. առանց այդ էլ ժլատ խելացնորի համբավ ունեցող թագավորը դարձել էր ավելի ժլատ ու կասկածամիտ։ Հենրին թաղվել է Վեստմինստերյան աբբայությունում՝ կնոջ կողքին։ Էլիզաբեթ թագուհու դամբարանը բացվել է 19-րդ դարում։ Դագաղի փայտե երեսվածքը՝ կապարե կորպուսով, այն ժամանակ, հեռացվել է՝ իր թոռ Հակոբ թագավորի թաղման համար տարածք ստեղծելու նպատակով[78]։

Սերունդ խմբագրել

 
Հենրի VII-ը և նրա ընտանիքը։ Անհայտ հեղինակ, 1505/1509 թթ․
Խորանի կողմից ձախից սկսած՝ Հենրի VII, Արթուր, Հենրի և Էդմունդ։ Խորանի կողմից աջից սկսած՝ Էլիզաբեթ Յորք, Մարգարիտ, Էլիզաբեթ, Մարիա և Եկատերինա[Մ 21]

Էլիզաբեթը՝ թագավորի հետ ամուսնության ընթացքում 7 երեխա է լույս աշխարհ բերել, որոնցից չորսն են հաղթահարել մանկությունն ու մանկական տարիները։ Ավագ որդին՝ Արթուրը, պատանեկության տարիներին մահացել է, մյուս երեքը հասել են հասունության։ Արքայազն Հենրին հոր մահից հետո դարձել է Անգլիայի թագավոր։ Նրա երեխաները, ինչպես նաև նրա երկու քույրերի՝ Մարիայի և Մարգարիտի որոշ ժառանգներ հետագայում նույնպես գահ են բարձրացել Անգլիայում։

Երեխաների անունների ընտրության վրա ազդել են նախևառաջ Լանքասթերների և Բոֆորթների ազգակցական կապերը, ինչպես նաև Հենրի VII-ի ուելսյան ևև բրիտանական նախնիները։ Ավագ որդին անվանակոչվել է բրիտների հերոս արքա Արթուրի պատվին[97], երկրորդ որդին իր անունը ստացել է Հենրի VI-ի, իսկ երրորդը՝ պապի՝ Էդմունդ Թյուդորի պատվին։ Հատկանշական է, որ տղաներին չեն տվել անուններ, որոնք ավանդական են եղել Յորքերի դինաստիայի համար, օրինակ՝ Ռիչարդ, Էդուարդ կամ Ջորջ[98]։ Ավագ դուստրեր՝ Մարգարիտը և Էլիզաբեթը, անվանակոչվել են ի պատիվ տատիկների՝ Մարգարետ Բոֆորթի[99] և Էլիզաբեթ Վուդվիլի։

Զինանշան, ծագումնաբանություն խմբագրել

Զինանշան խմբագրել

 

Ամուսնության մեջ Էլիզաբեթ Յորքի զինանշանը հիմնված է ամուսնու՝ Հենրի VII-ի զինանշանի վրա՝ միակցված իր հոր՝ Էդուարդ IV-ի զինանշանով։ Վահանը կիսված է․ աջ կողմում անգլիական թագավորական Թյուդորների գերբն է (չորս հատվածով՝ 1-ին և 4-րդ մասերում լազուր դաշտի վրա երեք ոսկեգույն շուշաններ են (ֆրանսիական թագավորական գերբ), 2-րդ և 3-րդ մասերում ծիրանագույն դաշտի վրա երեք ոսկեգույն զինված ընձառյուծներ են, առյուծանման զգաստ քայլերով՝ մեկը մյուսի վրա (Անգլիա)]), ձախ կողմում՝ անգլիական թագավորական Յորքերի գերբն է (չորս հատվածով՝ առաջինում Անգլիայի թագավորական գերբն է․ 1-ին և 4-րդ մասերում լազուր դաշտի վրա երեք ոսկեգույն շուշաններ են, իսկ 2-րդ և 3-րդ մասերում ծիրանագույն դաշտի վրա երեք ոսկեգույն զինված ընձառյուծներ են, առյուծանման զգաստ քայլերով՝ մեկը մյուսի վրա, երկրորդ և երրորդ մասերում՝ ոսկեգույն դաշտի վրա ուղղահայաց մուգ կարմիր խաչ է [դե Բուրգեր[Մ 25]], չորրորդ մասում՝ լազուր-ոսկեգույն դաշտի վրա արծաթագույն ասպար է, ասպարի վերին մասում՝ անկյուններով, ոսկեգույնի և լազուրի հայելային հատվածներ են, կենտրոնական մասում՝ լազուրե սյուների միջև ոսկեգույն սյուն է [Մորտիմերներ])[100]։

Ծագումնաբանություն խմբագրել

Մշակույթում խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

Կինո, թատրոն և հեռուստատեսություն խմբագրել

Կինո

Թատրոն

Հեռուստատեսություն

Մեկնաբանություններ խմբագրել

  1. ↑ Հայտնի է նաև որպես Էլիզաբեթ Պլանտագենետ[4].
  2. ↑ Թագավորի ամուսնությունն ավելի վաղ այրիացած Էլիզաբեթ Վուդվիլի հետ տեղի է ունեցել գաղտնի, և մինչ այդ մասին պաշտոնապես հայտարարելը պալատում այդ մասին իմացել են միայն Էլիզաբեթի մայրը՝ Ժակետան և երկու աղախիններ [9][10].
  3. ↑ 2013 թվականի համարժեքությամբ՝ 62 550 ֆունտ[11].
  4. ↑ Ավանդույթի համաձայն ՝ թագավորական սերունդները դաստիարակվել են Լոնդոնից և արքունիքից հեռու՝ հանուն նրանց անվտանգության և առողջության [12]։
  5. ↑ Մարգարետը սեր Ջոն Բուրշյեի՝ կինն էր․ բարոնը Էդուարդ III թագավորի ծոռն էր և Էլիզաբեթ թագուհու ընտանիքի մոտ ընկերը[14].
  6. ↑ 2013 թվականի համարժեքությամբ՝ 50 հազար ֆունտ[15].
  7. ↑ 2013 թվականի համարժեքությամբ՝ 200 200 ֆունտ[17].
  8. ↑ Եթե Էլիզաբեթի փոխարեն տղա ծնվեր, ապա նա կկրեր Կորնուոլի դքսի տիտղոսը և արդյունքում սեփական դքսություն ձեռք կբերեր[18].
  9. ↑ Թագավոր Էդուարդ IV-ը պնդել է, որ իր երեխաների տներում չլինեն «սկանդալիստներ, խուլիգաններ, վտանգավոր մարդիկ կամ դավաճաններ», և բոլոր խոսակցությունները նրանց ներկայությամբ լինեն « առաքինի, ազնիվ ... և իմաստուն»[21].
  10. ↑ Հայտնի է, որ արքայադստերը և նրա քույր Սեսիլիային է պատկանել ֆրանսերեն լեզվով 45 էջանոց Testament de Amyra Sultan Nichhemedy Empereur des Turcs գիրքը, որտեղ նկարագրվում էր թուրքական Բայազիդ I սուլթանի հուղարկավորությունը [31]։
  11. ↑ В 1498 թվականին, երբ Եկատերինա Արագոնացին պատրաստվում էր տեղափոխվել Անգլիա, Էլիզաբեթը խորհուրդ է տվել նրան ֆրանսերեն սովորել, քանի որ «Անգլիայի տիկնայք չեն հասկանում լատիներեն և նույնիսկ՝ ավելի քիչ իսպաներեն»[31].
  12. ↑ Էլիզաբեթ Վուդվիլի մայրը՝ Ժակետա Լյուքսեմբուրգցին մեծացել էր բուրգունդյան վերածննդի ժամանակ և շատ կրթված կին էր[31] և հետևողական է եղել, որ իր երեխաները նույնպես կրթված լինեն։
  13. ↑ Կայսրուհի Մաթիլդայի գահակալումը հանգեցրել է քաղաքացիական պատերազմի[37].
  14. ↑ Սրբավայրի շենքը գտնվում էր աբբայության հյուսիս-արևմտյան անկյունում՝ Սուրբ Մարգարիտայի գերեզմանատան վերջում, որտեղ այժմ Վեստմինստերի ռատուշան է։ Շենքը կառուցվել է տասնմեկերորդ դարում Էդվարդ Խոստովանողի կողմից և ուներ հաստ քարե պատեր, բավականին ամուր՝ պաշարմանը դիմակայելու համար․ նրանք դժվարությամբ քանդվել են 1750 թվականին, քանի որ այդ ժամանակ սրբավայրերի պրակտիկան վաղուց արդեն չէր օգտագործվում։ Մի կաղնե հաստ դուռը տանում էր դեպի խաչաձև ինտերիերը, որը բաղկացած էր երկու մատուռներից՝ մեկը մյուսի վրա։ Օրինապահ քաղաքացիները օգտագործում էին վերին մասը, հանցագործները՝ ստորին։ Վեստմինստերում սրբավայրի իրավունքը տարածվում էր նաև դրան հարող մերձակա և եկեղեցական արքունիքների վրա[42].
  15. ↑ «Կրոյլենդյան խրոնիկայի» համաձայն՝ տղան ծնվել է նոյեմբերի 1-ին՝ Բոլոր Սրբերի օրը[46].
  16. ↑ Էլիզաբեթի վաղաժամ մահվան դեպքում դոֆինի հարսնացուն պետք է դառնար քույրը՝ Մարիան[53], սակայն 1481 թվականին վերջինս նշանվեց Դանիայի թագավորի հետ, ինչը նշանակում էր, որ Ֆրանսիայի պահեստային հարսնացուն այլևս պետք չէ[54].
  17. ↑ Հենրի Թյուդորի հավակնությունները գահի հանդեպ թույլ էին Հենրի IV-ի հրովարտակի պատճառով, որով արգելված էր գահ բարձրանալ իր հոր՝ Ջոն Գոնտի և նրա երրորդ կնոջ՝ Քեթրին Սուինֆորդի օրինական ցանկացած ժառանգի։ Գոնտի և Սուինֆորդի երեխաների օրինականացման ակտի բնօրինակը, որն ընդունվել է խորհրդարանի կողմից և Պապի բուլայով, իրականում նրանց օրինականացրել է ամբողջությամբ, ինչը արդեն իսկ կասկածի տակ է դրել իր՝ Հենրի IV-ի հռչակագրի լեգիտիմությունը։
  18. ↑ Պառլամենտական Titulus Regius (1 Ric. III) ակտում լորդ-պրոտեկտոր Գլոստերի դուքսը հայտարարել է, որ իր ավագ եղբոր երեխաները, Էլիզաբեթ Վուդվիլի հետ միասին ապօրինի են այն հիմքով, որ իր եղբայրը նշանված է եղել այրի լեդի Էլեանոր Բատլերի հետ, ինչն այն ժամանակ համարվում էր իրավաբանորեն պարտավորեցնող պայմանագիր, և ինչի հետևանքով ցանկացած այլ ամուսնական պայմանագիր անվավեր էր դառնում։ Բուրգունդյան տարեգիր Ֆիլիպ դե Կոմինը ասել է, որ Ռոբերտ Սթիլինգթոնը՝ Բաթի և Ուելսի եպիսկոպոսը, պնդել է, որ ինքն է անցկացրել Էդուարդ IV-ի և լեդի Էլեանորի միջև նշանադրության արարողությունը[59].
  19. ↑ Հենրի Թյուդորի հավակնությունները գահի հանդեպ թույլ էին Հենրի IV-ի հրովարտակի պատճառով, որով արգելված էր գահ բարձրանալ իր հոր՝ Ջոն Գոնտի և նրա երրորդ կնոջ՝ Քեթրին Սուինֆորդի օրինական ցանկացած ժառանգի։ Գոնտի և Սուինֆորդի երեխաների օրինականացման ակտի բնօրինակը, որն ընդունվել է խորհրդարանի կողմից և Պապի բուլայով, իրականում նրանց օրինականացրել է ամբողջությամբ, ինչը արդեն իսկ կասկածի տակ է դրել իր՝ Հենրի IV-ի հռչակագրի լեգիտիմությունը։
  20. ↑ Ռիչարդի և Աննայի միակ երեխան՝ Էդուարդ Միդլգեմացին, հանկարծամահ է եղել 1484 թվականի ապրիլին Միդլգեմում։
  21. ↑ Էլիզաբեթը, Էդմունդը և Եկատերինան մահացել են մանուկ հասակում, սակայն նկարի վրա պատկերված են դեռահաս տարիքում:
  22. ↑ Շատ տարիներ անց այս ամուսնության հանգամանքները դարձան Եկատերինայի և Հենրիի ամուսնալուծության պատճառներից մեկը[82].
  23. ↑ Նրա մահվան այլ հնարավոր պատճառների թվում նաև նշվում են դիաբետը, հանտավիրուսյան ինֆեկցիան, թոքաբորբը և տուբերկուլոզը[83].
  24. ↑ Ընդհանուր կարծիքով, Ֆրանսիայի թագավորը մահացել է «ննջասենյակում ավելորդ ջանքերի» պատճառով»[93].
  25. ↑ Գերբը Յորքերին է փոխանցվել Էլիզաբեթ դե Բուրգից

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 A Historical Dictionary of British Women — 2 — Routledge, 2003. — P. 155. — ISBN 978-1-85743-228-2
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Kindred Britain
  3. ↑ 3,0 3,1 Lundy D. R. The Peerage
  4. ↑ 4,0 4,1 Panton, 2011, էջ 184
  5. ↑ Weir, 2013, էջ 14
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Loades, 2009, էջ 71
  7. ↑ 7,0 7,1 Weir, 2013, էջեր 14—15
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Gairdner, 1889, էջ 200
  9. ↑ Fabian, 1811, էջ 654
  10. ↑ Giles, Warkworth, 1845, էջեր 15—16
  11. ↑ 11,0 11,1 Weir, 2013, էջ 15
  12. ↑ Weir, 2013, էջ 22
  13. ↑ Weir, 2013, էջեր 21—22
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Okerlund, 2009, էջ 9
  15. ↑ 15,0 15,1 Weir, 2013, էջ 16
  16. ↑ Everett Green, 1851, էջ 396
  17. ↑ 17,0 17,1 Weir, 2013, էջ 21
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 Loades, 2009, էջ 72
  19. ↑ Weir, 2013, էջ 17
  20. ↑ 20,0 20,1 Weir, 2013, էջ 23
  21. ↑ Weir, 2013, էջ 26
  22. ↑ Weir, 2013, էջեր 23—24
  23. ↑ Weir, 2013, էջ 24
  24. ↑ Weir, 2013, էջեր 24—25
  25. ↑ 25,0 25,1 Weir, 2013, էջ 38
  26. ↑ 26,0 26,1 Weir, 2013, էջ 39
  27. ↑ Weir, 2013, էջ 56
  28. ↑ Weir, 2013, էջ 57
  29. ↑ Weir, 2013, էջեր 60—61
  30. ↑ Weir, 2013, էջեր 25—26
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 Okerlund, 2009, էջ 10
  32. ↑ Okerlund, 2009, էջեր 9—10
  33. ↑ Weir, 2013, էջ 30
  34. ↑ Weir, 2013, էջեր 31—32
  35. ↑ Weir, 2013, էջ 36
  36. ↑ Weir, 2013, էջեր 36—37
  37. ↑ Линдсей, 1996, էջ 108
  38. ↑ Weir, 2013, էջ 37
  39. ↑ 39,0 39,1 Weir, 2013, էջ 40
  40. ↑ 40,0 40,1 Weir, 2013, էջ 43
  41. ↑ Okerlund, 2009, էջ 6
  42. ↑ Weir, 2013, էջեր 40—41
  43. ↑ Weir, 2013, էջ 42
  44. ↑ Weir, 2013, էջ 10
  45. ↑ Weir, 2011, էջ 143
  46. ↑ 46,0 46,1 Weir, 2013, էջ 44
  47. ↑ Weir, 2013, էջ 46
  48. ↑ 48,0 48,1 Weir, 2013, էջ 47
  49. ↑ Okerlund, 2009, էջ 7
  50. ↑ Weir, 2013, էջեր 48—49
  51. ↑ Weir, 2013, էջ 51
  52. ↑ Okerlund, 2009, էջ 13
  53. ↑ 53,0 53,1 Everett Green, 1851, էջ 399
  54. ↑ Horrox, 2004, «Were Elizabeth to die before reaching marriageable age, the sister next to her in age, Mary, was to take her place. In 1481 Mary was betrothed to the king of Denmark, in tacit recognition that her service as reserve was no longer needed»
  55. ↑ Horrox, 2004, «That it would never take place became apparent with the Franco-Burgundian treaty of Arras agreed on 23 December 1482. Under the terms of the agreement Charles was to marry the infant daughter of Maximilian of Austria and Mary of Burgundy, and although in the event this marriage, too, failed to take effect, the treaty marked the final collapse of the Picquigny settlement»
  56. ↑ Loades, 2009, էջեր 71—72
  57. ↑ Weir, 2013, էջեր 51—52
  58. ↑ Richard III. Biography
  59. ↑ Philipe de Commines The memoirs of Philip de Commines, lord of Argenton. — H.G. Bohn, 1855. — Т. 1. — С. 396—397.
  60. ↑ «The Princes in the Tower» (անգլերեն). BBC. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 8-ին.
  61. ↑ Genealogical Tables in Morgan. — 1988. — С. 709.
  62. ↑ Richard III and Yorkist History Server Արխիվացված 2006-07-09 Wayback Machine
  63. ↑ Michael Hicks Anne Neville: Queen to Richard III. — Tempus, 2006. — С. 196.
  64. ↑ Court minutes of the Mercer’s company March 31st 1485
  65. ↑ The last days of Richard III by John Ashdown-Hill
  66. ↑ Barrie Williams The Portuguese Connection and the Significance of the 'Holy Princess' // The Ricardian. — March 1983. — Т. 6. — № 90.
  67. ↑ Henry VII.
  68. ↑ Blackstone, W. Commentaries on the Laws of England. — Oxford: Clarendon Press, 1765.
  69. ↑ «Rotuli Parliamentorum A.D. 1485 1 Henry VII - Annullment of Richard III's Titulus Regius». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
  70. ↑ «Rotuli Parliamentorum A.D. 1485 1 Henry VII - Restitution of Elizabeth Queen of Edward IV». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
  71. ↑ Okerlund, Arlene Naylor Elizabeth of York. — Palgrave Macmillan, 2009. — С. 99—118, 185—186, 203—204. — ISBN 978-0-230-61827-5
  72. ↑ Williams, Neville Henry VII // The Lives of the Kings and Queens of England / ed. Fraser, Antonia. — Futura, 1977. — P. 143. — ISBN 0-8600-7449-8
  73. ↑ Routh, Charles Richard Nairne; Holmes, Peter Who's Who in Tudor England. — London: Shepheard-Walwyn, 1990. — ISBN 0-85683-093-3
  74. ↑ Okerlund, Arlene Naylor Elizabeth of York. — Palgrave Macmillan, 2009. — С. 203—211. — ISBN 978-0-230-61827-5
  75. ↑ Agnes Strickland, Elizabeth Strickland Lives of the Queens of England. — 1852.
  76. ↑ Thomas Penn Winter King, Henry VII and the Dawn of Tudor England. — С. 114.
  77. ↑ Elizabeth of York and her Kings — Henry VII.
  78. ↑ Stanley, Arthur Westminster Abbey. — London: John Murray, 1886. — С. 499.
  79. ↑ Weir, 2013, էջ 230
  80. ↑ Starkey, 2009, էջեր 57—58
  81. ↑ Weir, 2007, էջեր 32—33
  82. ↑ 82,0 82,1 Weir, 2007, էջ 34
  83. ↑ Starkey, 2009, էջ 76
  84. ↑ Линдсей, 1996, էջ 49
  85. ↑ Weir (I), 2011, էջ 52
  86. ↑ Buchanan, 1985, էջ 262
  87. ↑ Tait, 1893, էջ 156
  88. ↑ Перфильев, 1999, էջ 48—49
  89. ↑ Эриксон, 2001, էջ 57
  90. ↑ Varlow, Sally Sir Francis Knollys's Latin Dictionary: New evidence for Katherine Carey(անգլ.) // Historical Research : scholarly journal. — 2007. — Т. 80. — № 209. — С. 315—323. — doi:10.1111/j.1468-2281.2007.00400.x Архивировано из первоисточника 3 Մարտի 2016.
  91. ↑ Эриксон, 2001, էջ 152
  92. ↑ Перфильев, 1999, էջ 318
  93. ↑ Guicciardini, 1853, էջ 341
  94. ↑ Yonge, 1877, էջ 335
  95. ↑ Gairdner, 1893, էջեր 399
  96. ↑ Perry, 2000, էջ 284
  97. ↑ Weir, 2013, էջեր 229—230
  98. ↑ Гриффитс, Роджер, 1997, էջ 310—311
  99. ↑ Marshall, 2003, էջ 85
  100. ↑ Louda, Maclagan, 1999, էջ 22

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էլիզաբեթ Յորք» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էլիզաբեթ_Յորք&oldid=9739727» էջից