Էդվարդ Սնոուդեն (անգլ.՝ Edward Joseph Snowden, հունիսի 21, 1983(1983-06-21)[1][2][3][…], Էլիզաբեթ Սիթի)[9], ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության (ԿՀՎ) տեխնիկական ծառայության նախկին աշխատակից, որը 2013 թվականի հունիսի սկզբին «Washington Post» և «The Guardian» թերթերին է հանձնել նյութեր, որով բացահայտել է ԱՄՆ քաղաքացիների գաղտնի ծրագրային լրտեսումը «PRISM», ինչպես նաև X-Keyscore և Tempora լրտեսական ծրագրերի միջոցով[10]։

Էդվարդ Սնոուդեն
Edward Snowden
Դիմանկար
Ծնվել էհունիսի 21, 1983(1983-06-21)[1][2][3][…] (40 տարեկան)
ԾննդավայրԷլիզաբեթ Սիթի
Քաղաքացիություն ԱՄՆ և  Ռուսաստան[4][5]
Մայրենի լեզուանգլերեն
ԿրթությունԱնն Արունդել շրջանի քոլեջ (2005) և Լիվերպուլի համալսարան
Ազդվել էԴանիել Էլսբերգ
Մասնագիտությունցանցային ադմինիստրատոր, հետախույզ, պահնորդ, իրազեկիչ, այլախոհ, համակարգչային գիտնական և intelligence analyst
ԱշխատավայրԱզգային անվտանգության գործակալություն, Booz Allen Hamilton[6], Կենտրոնական հետախուզական վարչություն[1], Մամուլի ազատության հիմնադրամ, Մերիլենդի համալսարան և Դելլ
ԱմուսինLindsay Mills?
Ծնողներհայր՝ Lonnie Glenn Snowden, Jr.?[7], մայր՝ Էլիզաբեթ Սնոուդեն
Պարգևներ և
մրցանակներ
ԱնդամությունChaos Computer Club և Բեռլինի ազատ համալսարան
Ստորագրություն
Изображение автографа
 Edward Snowden Վիքիպահեստում

Պենտագոնի գաղտնի զեկույցի տվյալներով՝ Էդվարդ Սնոուդենը առևանգել է 1,7 միլիոն գաղտնի ֆայլեր։ Փաստաթղթերի մեծամասնությունը վերաբերում է ամերիկյան բանակի, ռազմածովային նավատորմի, ծովային կորպուսի և ռազմաօդային ուժերի՝ կենսական կարևորություն ունեցող օպերացիաներին[11]։ Այս առթիվ 2013 թվականի հունիսի 14-ին ԱՄՆ-ում Սնոուդենը հեռակա կարգով մեղադրվում է լրտեսության և պետական գույքի յուրացման մեջ[12][13]։ Ամերիկյան իշխանությունների կողմից հայտարարվում է միջազգային որոնում[14]։ Շուտով Սնոուդենը ԱՄՆ-ից փախչում է սկզբում Հոնկոնգ, ապա՝ Ռուսաստան, որտեղ ավելի քան մեկ ամիս ապրում է «Շերեմետևո» միջազգային օդանավակայանում։ 2013 թվականի օգոստոսի 1-ին Ռուսաստանի Դաշնությունում ստանում է ժամանակավոր ապաստան, իսկ մեկ տարի անց՝ 3 տարվա բնակության թույլտվություն։ Բնակվում է Ռուսաստանում՝ Մոսկվայից դուրս (այլ՝ ավելի ուշ ստացված տվյալներով ապրում է Մոսկվայում[15])։ Նրա գտնվելու ճշգրիտ վայրը չի բարձրաձայնվում՝ անվտանգության նկատառումներից ելնելով։

Ամերիկյան NBC հեռուստաալիքին տված իր հարցազրույցում նա նշել է, որ երբեք չի նախատեսել մնալ Ռուսաստանում։

Անձամբ ես զարմացել եմ, որ հայտնվել եմ այստեղ։ Իրականում ես երբեք մտադիր չեմ եղել մնալ Ռուսաստանում։ Ես տոմս էի պատվիրել դեպի Հարավային Ամերիկա և պետք է կանգ առնեի Կուբայում, սակայն ինձ խանգարեցին, որովհետև ԱՄՆ կառավարությունը որոշեց անվավեր ճանաչել իմ անձնագիրը, և ես հայտնվեցի թակարդում՝ մոսկովյան օդակայանում։ Ահա թե ինչու, երբ ինձ հարցնում են Ռուսաստանում իմ բնակվելու պատճառների մասին, ես միշտ խնդրում եմ այս հարցը ուղղել ԱՄՆ Պետդեպարտամենտին[16]

Կենսագրություն խմբագրել

Էդվարդ Սնոուդենը ծնվել է 1983 թվականի հունիսի 21-ին Հյուսիսային Կարոլինայի Էլիզաբեթ Սիթի քաղաքում[17], Հյուսիսային Կարոլինա նահանգ։ Մեծացել է Ուիլմինգտոն քաղաքում՝ միևնույն նահանգում[18]։ Նրա հայրը՝ Լոննի Սնոուդենը (Lonnie Snowden)[19], ապրելով Փենսիլվանիա նահանգում, ծառայել է United States Coast Guard-ում, իսկ 2009 թվականին պաշտոնանկ է եղել[20][21]։ Մայրը՝ Էլիզաբեթը, իրավաբան է, նրա ողջ կարիերան անցել է արդարադատության համակարգում, այժմ աշխատում է Բալթիմորի դաշնային դատարանում[22][23]։ Ներկայումս Էդվարդի ծնողները ամուսնալուծված են։ Լոննի Սնոուդենը կրկին ամուսնացել է Փենսիլվանիայի Ապեր Մակունգի (Upper Macungie Township) քաղաքում բնակվող Կարեն Հաբերբոշ (Karen Haberbosch) անունով մի քաղաքացու հետ և բնակվում է այնտեղ կնոջ հետ[24]։ Էդվարդի ավագ քույրը՝ Ջեսիկան, աշխատում է ԱՄՆ-ի կենտրոնական դաշնային դատարանում, Վաշինգտոն ԿՇ[20]։

Էդվարդ Սնոուդենի մանկությունն անցել է Էլիզաբեթ Սիթիում[25], ապրել է Մերիլենդում՝ Ազգային անվտանգության ծառայության գրասենյակի մոտակայքում (Ֆորտ-Միդ)։

1999 թվականին ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Էլիքոթ Սիթի (Ellicott City, Maryland), Մերիլենդ նահանգ։ Մերիլենդում սովորել է ինֆորմատիկա Anne Arundel Community College քոլեջում[26], բայց միանգամից չի ստացել դիպլոմը։ Հոր խոսքերով, հիվանդության պատճառով մի քանի ամիս դասերը բաց է թողել, բայց դասերին վերադառնալուց անմիջապես հետո տեղի քաղաքային քոլեջում հանձնել է General Educational Development-ի թեստերը[27][28][29]։ 2011 թվականին ուսումը շարունակել է Լիվերպուլի համալսարանում՝ մասնագիտանալով համացանցային հեռահաղորդակցութան ոլորտում և ստանալով մագիստրոսի կոչում[30]։

2004մայիսի 7-ից մինչև սեպտեմբերի 28[31] ծառայել է ԱՄՆ-ի զինված ուժերում[9][32]։ Սնոուդենի խոսքերով, ինքը բանակ է գնացել՝ ցանկանալով մասնակցություն ունենալ Իրաքյան պատերազմին, որովհետև ինքը «զգացել է, որ որպես մարդ, պարտավոր է օգնել մարդկանց՝ ազատվելու ճնշումներից»[27]։ Ծառայությունը թողել է զինավարժության ընթացքում երկու ոտքի վնասման պատճառով[25][33]։ Այդպես չի ավարտել զինվորական կրթությունը[9][32]։ Այնուհետև աշխատել է Ազգային անվտանգության համակարգում՝ սկսելով կարիերան Մերիլենդի համալսարանի տարածքում գտնվող գաղտնի օբյեկտի պաշտպանությունից[33][34][35]։ Ստացել է Sensitive Compartmented Information և Security clearance մակարդակներ մուտք գործելու թույլտվություն[36]։ Փորձագետների կարծիքով Սնոուդենին հասանելի է եղել ոչ միայն բացարձակ գաղտնի տեղեկատվությունը, այլև «Հատուկ հետախուզական» տեղեկատվությունը, որոնք պարունակել են ԱՄՆ-ի և նրա դաշնակիցների հետախուզական գործողությունների տեխնիկական մանրամասնություննրը։ Հավայան կղզիներում Ազգային անվտանգության բազայում աշխատելու ժամանակ Սնոուդենը 25 գործընկերներից 20-ին համոզում է իրեն տրամադրել վերջիններիս անձնական հաշիվներն ու գաղտնաբառերը՝ ասելով, որ դրանք իրեն անհրաժեշտ են աշխատանքի համար[37]։

Ազգային անվտանգության համակարգում ծառայելուց հետո աշխատել է ԿՀՎ-ի ինֆորմացիոն անվտանգության բաժանմունքում, մասնավորապես 2007 թվականի մարտից մինչև փետրվար աշխատել է որպես Ազգերի լիգայում ԱՄՆ դիվանագիտական կազմի մշտական ներկայացուցիչ (Ժնև)[34][38][39][40][41]։ Նրա աշխատանքը կապված է եղել համակարգչային ցանցի անվտանգության ապահովման հետ[33]։

2009 թվականից Էդվարդը հրաժարական է տվել և սկսել է աշխատել խորհրդատվական ընկերություններում, աշխատելով Ազգային անվտանգության հետ, սկզբում Dell ընկերությունում, ապա Booz Allen Hamilton ֆիրմայում (3 ամսից պակաս մինչև 2013 թվականի հունիս)[42]։

Էդվարդ Սնոուդենի հիմնական նախասիրություններից մեկը ճապոներենն է և առհասարակ արևելաասիական զանգվածային մշակույթը, այդ թվում՝ անիմեն, համակարգչային խաղերը և մարտարվեստը[43][44], որոնցով նա սկսել է հետաքրքրվել, երբ աշխատել է Ճապոնիայում տեղակայված ԱՄՆ-ի ռազմական բազայում և սովորել է ճապոներեն[45]։ Որոշ ժամանակ աշխատել է ամերիկյան մի ընկերությունում, որն զբաղվում է անիմեի արտադրությամբ[43][44]։ Նա նաև սովորել է հյուսիսչինական լեզուն և համարել է, որ Չինաստանում կամ Հոնկոնգում կարող է լավ կարիերա սկսել։ Բացի դա, ԱՄՆ զինված ուժեր ծառայության մտնելու համար լրացրած հարցաթերթում «պաշտամունք» սյունակում նա լրացրել է «բուդդայականություն», որովհետև առաջարկվող տարբերակներում «ագնոստիցիզմ» տարբերակը «տարօրինակ կերպով բացակայել է»[32]։ Spiegel ամսագրի տվյալներով Սնոուդենը բուդդիզմի գաղափարներն է սովորում, հանդիսանում է բուսակեր, չի օգտագործում ալկոհոլային խմիչքներ և չի խմում սուրճ[46]։ Նա օրվա մեծ մասն անցկացնում է համակարգչի առաջ և Ռուսաստանի պատմության վերաբերյալ գրքեր ընթերցելով[46]։

Հարցազրույցներից մեկի ժամանակ Սնոուդենը խոստովանել է, որ 2008 թվականի նախագահական ընտրություններին չի քվեարկել Բարաք Օբամայի օգտին, թեև հավատացել է նրա նախընտրական խոստումներին[47]։ 2012 թվականի Ռոն Փոլ ընկերության նախընտրական արշավի ընթացքում Էդվարդ Սնոուդենը երկու անգամ 250 $ է նվիրաբերել այդ գործին[48]։

2013 թվականին Սնոուդենը հայտարարել է, որ ինքն ունի կին և երեխաներ[49]։

2014 թվականի հուլիսին Հավայան կղզիներից Էդվարդի մոտ է տեղափոխվում նրա վաղեմի ընկերուհին՝ Լինդսի Միլսը, այդ պահից նրանք միասին ապրում են Սնոուդենի մոսկովյան բնակարանում[50][51]։

2015 թվականի մարտի 8-ին ցանկություն է հայտնել Ռուսաստանից տեղափոխվել Շվեյցարիա[52]։

Ծառայության հանդեպ վերաբերմունքի փոփոխություն խմբագրել

Ամերիկյան հետախուզական մարմիններում աշխատելու գործընթացում Սնոուդենը ավելի շատ զարմացրեց իր գործողություններով։ Այսպես, իր խոսքերով[53], 2007 թվականին ինքը դարձել է այն բանի ականատես, թե ինչ եղանակով են ԿՀՎ-ի աշխատակիցները առևանգում Շվեյցարական բանկի աշխատակցին։ Սկզբում նրանք միտումնավոր խմեցրին նրան, ապա համոզեցին մեքենա նստել և գնալ տուն։ Այն պահին, երբ նրան ձերբակալում են ոչ սթափ վիճակում մեքենա վարելու համար, ԿՀՎ-ի գործակալները նրան օգնություն առաջարկեցին, որի դիմաց կարողացան ստանալ բանկի գաղտնի համակարգ մուտք գործելու հնարավորություն։

«Ժնևում իմ տեսածների մեծամասնության շնորհիվ ես իրապես ազատվեցի այն պատրանքներից, թե ինչպես է գործում իմ կառավարությունը և թե ինչ է տալիս դա աշխարհին», - ավելի ուշ պատմել է Էդվարդը։ «Ես հասկացա, որ ես մաս եմ կազմում այն ամենի, ինչն ավելի շատ վնաս է հասցնում, քան օգուտ տալիս»[53]։

Ըստ Էդվարդի խոսքերի, երբ ինքն առաջին անգամ մտածել է ծառայողական գաղտնիքների առևանգման մասին, չի արել դա երկու պատճառով։ Նախ՝ «ԿՀՎ-ի գաղտնիքների մեծամասնությունը վերաբերում է անհատների, այլ ոչ թե մեքենաների կամ համակարգերի։ Եվ ես ինձ հանգիստ չէի զգա՝ բացահայտելով այն, ինչը կարող էր վնասել որևէ մեկին»։

Երկրորդ՝ ինքը հույս ուներ, որ Բարաք Օբամայի ընտրվելուց հետո փոփոխություններ կլինեն։ Բայց շուտով նա հասկացավ, որ Օբամայի ընտրվելուց հետո իրավիճակն ավելի է վատթարացել[53]։

PRISM խմբագրել

 
Ազգային անվտանգության գործակալության պահպանած տեղեկատվության համաշխարհային քարտեզ

Տեղեկատվության հասարակայնացում խմբագրել

2013 թվականի հունվարին Էդվարդ Սնոուդենը վերջնականապես որոշում կայացրեց անցնել գործնական քայլերի։ Նա ամերիկացի լրագրող, կինոռեժիսոր և կինոպրոդյուսեր Լորա Պոյտրասին և Freedom of the Press Foundation-ի հիմնադիրներից մեկին էլեկտրոնային հաղորդագրություն ուղարկեց[54]։ Ընդ որում Սնոուդենն իր անունը չթաքցրեց, բայց հաղորդեց, որ շատ կարևոր գաղտնի տեղեկատվություն ունի։ Շուտով նա կապ է հաստատում անգլիական «Գուարդիան» (The Guardian) ամսագրի լրագրող Գլեն Գրինվալդի հետ (Glenn Greenwald), ինչպես նաև՝ հրապարակախոս, The Washington Post-ի հոդվածագիր Բաթոն Գելմանի (Barton Gellman) հետ։

Զրույցը տեղի է ունեցել էլեկտրոնային փոստով՝ կոդավորված հաղորդագրությունների միջոցով։ Սնոուդենը գրել է, որ ի վերջո իր անձը կբացահայտվի (իր կամքով կամ իր կամքից անկախ), բայց մինչ դա խնդրել է, որ հաղորդագրություններից երկար հատվածներ կհրապարակեն՝ վախենալով, որ կբացահայտվի իմաստային վերլուծություն կատարելու դեպքում[55]։ Ինչպես նա էր ենթադրում «գրեթե անկասկած կսպանեն ձեզ, երբ նրանք մտածեն, որ դուք բանալի եք, որոնց միջոցով կարելի է դադարեցնել տեղեկատվության բացահայտումը»։

2013 թվականի մայիսի երկրորդ կեսին Սնոուդենը սկսեց Գրինվալդին և Գելմանին փոխանցել PRISM ծրագրի մասին հիմնական տեղեկատվությունը, բայց խնդրեց չհրապարակել անմիջապես[55]։

Ազգային անվտանգության ղեկավար Կիտ Ալեքսանդրի հաստատմամբ, Սնոուդենը լրագրողներին էր փոխանցել մինչև 200 հազար գաղտնի փաստաթուղթ։ Հրապարակված փաստաթղթերի մակարդակը գնահատվել է շատ բարձր, քան ավելի վաղ WikiLeaks-ի կողմից հրապարակված տեղեկատվությունը էր, որ վերաբերում էր Իրաքում և Աֆղանստանում բախումների մասին[56]։

Հրապարակված տեղեկատվության բնորոշում խմբագրել

 
PRISM ծրագրի լոգոտիպ
  • Սնոուդենը փաստեր է հավաքել 60 երկրներում ավելի քան մեկ միլիոն քաղաքացիներին և 35 երկրների իշխանություններին համապարփակ վերահսկելով[57].
  • Սնոուդենի խոսքերով PRISM ծրագիրը թույլ է տալիս Գործակալությանը հետևել էլեկտրոնային փոստին, գաղտնալսել ձայնային հաղորդագրություններն ու վիդեոչաթերը, դիտել նկարները, վիդեոները, հետևել ուղարկվող ֆայլերին, սոցիալական կայքերից իմանալ այլ տեղեկություններ։ PRISM ծրագրում հանդես են գալիս վերջիններս՝ Microsoft (Hotmail), Google (Gmail), Yahoo!, Ֆեյսբուք, YouTube, Skype, AOL, Apple և Paltalk[58][59]:
  • Սնոուդենը 2013 թվականի ապրիլի 25-ից լրագրողներին է հանձնել FISC-ի դատարանի գաղտնի որոշման կրկնօրինակը[60]։ Ըստ այդ որոշման ամերիկյան կապի խոշոր օպերատորներից մեկը՝ Verizon Communications-ը պարտավոր է ամեն օր Ազգային անվտանգությանը տրամադրել «մետատվյալներ» բոլոր զանգերի վերաբերյալ, որոնք կատարվել են ԱՄՆ-ի տարածքում կամ ԱՄՆ-ի և մեկ այլ երկրի միջև, ներառյալ՝ զանգ ստացած կամ կատարած բաժանորդների հեռախոսահամարները, խոսակցությունների ժամանակն ու տևողությունը, զանգ կատարելու վայրը[61]։ Բայց խոսակցությունների ձայնագրությունները պարտավոր չէ տրամադրել։
Որոշումը նաև արգելում էր հանրային և մասնավոր պաշտոնյաներին, որոնք ներգրավված են այդ տեղեկատվության մեջ, մինչև 2038 թվականը բացահայտել նման որոշման գոյությունը[60]։ Սրա հետ կապված, լրագրողներն առաջարկել են, որ տվյալ որոշումը կարող է ուղղված լինել ԱՄՆ-ի կապի այլ օպերատորներին նույնպես[61]։
 
Բացարձակ գաղտնի փաստաթղթեր՝ հրապարակված Սնոուդենի կողմից Washington Post-ի միջոցով, 2013 թվականին։ Փաստաթուղթերը բացահայտում են ԱՄՆ հետախուզական գործակալությունների ֆինանսավորումներըр: 2013 թվականին ԱՄՆ ազգային հետախուզական ծրագրերի ֆինանսավորումը կազմել է 52,6 մլրդ ամերիկյան դոլլար։ Այս գումարը բաժանվել է մի քանի ուղղություններով, որի 28%-ը հասել է ԿՀՎ-ին[62]:
  • Էդվարդ Սնոուդենն ասել է, որ ԱՄՆ-ի հատուկ ծառայությունները 2009-ից անօրինական ճանապարհով ներթափանցել են Pacnet օպտիկամանրաթելային համակարգչային ցանց, ինչպես նաև միլիոնավոր SMS-ներ ստանալու հնարավորություն ապահովող չինական հեռախոսակապի օպերատորներից մեկի համակարգ։ Հոնկոնգյան Sunday Morning Post ամսագրի հրապարակման համաձայն, նա խմբագրությանն է հանձնել դա ապացուցող փաստաթղթեր[63]։
  • Սնոուդենը տեղեկություն է հայտնել բրիտանական Tempora հետևողական ծրագրի գոյության մասին, ինչպես նաև տեղեկացրել է, որ ինքը չի օգտվում iPhone-ից, քանի որ դրանց միջոցով հնարավոր է հետևել օգտատերին։ Ժամանակակից սմարթֆոնների փոխարեն Սնոուդենն օգտագործում է հասարակ հեռախոս[64]։
  • Հունիսի 17-ին «The Guardian» թերթը Սնոուդենի հղումներով հաղորդել է, որ Մեծ Բրիտանիայի հատուկ ծառայողները 2009 թվականի ապրիլի 1-ին Լոնդոնում Մեծ Քսանյակի հավաքին համակարգիչների մոնիտորինգ են իրականացրել և օտարերկրացի քաղաքական գործիչների ու պաշտոնյաների հեռախոսազանգեր են գաղտնալսել։ Գաղտնի գործողությունն իրականացրել են Մեծ Բրիտանիայի կառավարության կապի կենտրոնն ու ԱՄՆ-ի Ազգային անվտանգությունը։ Բացի դա, բրիտանական հատուկ ծառայողները գագաթնաժողովի ընթացքում գաղտնալսել են Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևին[65][66]։
Սնոուդենն ընդգծել է, որ ինքը հաղորդում է իրեն հայտնի ոչ ամբողջ տեղեկատվությունը՝
  Ես քրտնաջանորեն ուսումնասիրել եմ յուրաքանչյուր փաստաթուղթ, որպեսզի համոզվեմ, որ դրանց բացահայտումը կծառայի հասարակության օրինական շահերին․․․ Գոյություն ունեն բազմաթիվ այլ փաստաթղթեր, որոնց հրապարակումն ավելի մեծ հետևանքների կհանգեցներ, բայց ես դրանք չեմ հրապարակում, որովհետև իմ նպատակն է ոչ թե մարդկանց վնաս հասցնելը, այլ՝ թափանցիկությունը։
- The Guardian[53]
 
The Washington Post թերթին տված հարցազրույցում ասել է, որ ինքն իր առաքելությունն իրականացված է համարում՝
  Անձնական բավարարման տեսակետից այս առաքելությունը հաջողված է։ Ես արդեն հաղթել եմ  
  Ցանկանում էի փոխել հասարակությունը։ Ուզում էի հասարակությանը հնարավորություն տալ ինքնորոշվելու, պարզելու, թե արդյոք ինքը պետք է փոխվի։ Այն ամենն, ինչ ես ուզում էի, հասարակությանը տեղյակ պահելն էր այն մասին, թե ինչպես են իրեն կառավարում[67]  
Ավելի ուշ դա պնդել է նաև Ազգային անվտանգության տնօրեն գեներալ Կիտ Ալեքսանդրը՝ հանդես գալով Բալթիմորում Միջազգային հարաբերությունների խորհրդի նիստում։ Նա ասել է, որ Սնոուդենը թղթակիցներին է հանձնել 50-ից 200 հազար գաղտնի փաստաթղթեր, որոնք կշարունակեն «դուրս լողալ»։ Բայց, ի տարբերություն Սնոուդենի, Կիտը գտնում է, որ տեղեկատվության արտահոսքը հատուկ կազմակերպված է նրա համար, որ առավելագույն վնաս պատճառի ԱՄՆ-ի ազգային հետաքրքրություններին և Ազգային անվտանգությանը[68]։ Լրատվամիջոցների հաղորդմամբ, Սնոուդենին հասանելի է ոչ միայն ԱՄՆ-ի, այլև Մեծ Բրիտանիայի էլեկտրոնային հետախուզության տվյալներ մուտք գործելու հնարավորություն։ Նրա տրամադրության տակ կա 58 հազար բրիտանական գաղտնի փաստաթուղթ[68]։
Պենտագոնի գաղտնի նիստի ընթացքում, որի մասին հայտնի դարձավ միայն 2014 թվականի հունվարին, Սնոուդենը գաղտանզերծել է 1,7 միլիոն ֆայլ[69][70]։ Մի քանի օր անց Մայքլ Ռոջերսն ու Դայան Ֆայնստայնը հանգեցին այն եզրակացության, որ Սնոուդենը տեխնիկապես ի զորու չէր միայնակ բացել և գողանալ հարյուր հազարավոր ֆայլեր և որ այսպիսի զանգվածային գործողությունը, ինչպես նաև ԱՄՆ-ից փախչելուց հետո աշխարհով մեկ անարգել շրջելը, կարող էր լինել ռուսական հետախուզույան օգնությամբ։ ՍՆոուդենն ինքը հերքում է արտասահմանյան իշխանությունների մասնակցության վերաբերյալ պնդումները[71]։
  • Ֆրանսիական Agence France-Presse գործակալության փոխանցմամբ Էդվարդ Սնոուդենը մամուլին է հանձնել փաստաթղթեր, ըստ որոնց Կանադայի հակահետախուզության ծառայությունը լրտեսել է երկրի օդանավակայանների Wi-Fi ցանցերից օգտվող ուղևորներին։ Կանադայի կոմունիկացիաների անվտանգության կենտրոնը լրտեսել է երկրի օդանավակայանների այն ուղևորներին, ովքեր իրենց նոութբուքը, պլանշետը կամ սմարթֆոնը միացրել են տարածքում գործող անվճար Wi-Fi ցանցին։ Այդ բոլոր սարքավորումներն արձանագրվել են, ինչից հետո հնարավոր է եղել հետևել դրանց սեփականատերերի տեղաշարժին[72]։
  • «Ասոշիեյթիդ պրես» գործակալությանը տրամադրած նյութերից պարզ է դարձել, որ ամերիկացիները պարբերաբար ընթերցել են 2012 թվականի հունիսից գրված, Մեքսիկայում այդ ժամանակ դեռևս նախագահի թեկնածու Էնրիկե Պենյան Նյետոյի նամակները, որոնցում Մեքսիկայի ապագա նախագահը քննարկում է մյուս թեկնածուներին։ ԱՄՆ Ազգային անվտանգության գործակալությունը հետևել է նաև Բրազիլիայի նախագահ Դիլմա Ռուսեֆի նամակագրությանը[73]։

Հրապարակման մոտիվացիաներ խմբագրել

 
PRISM հետախուզական ծրագրի պրեզենտացիայից հատված

Սնոուդենը գրել է․ «Ես հասկանում եմ, որ ինձ տառապանքներ են սպասվում իմ արածների համար», բայց «ես բավարարված կլինեմ, եթե գաղտնի օրենքները, ոչ լիարժեք պատիժներն ու անկառավարելի գործադիր իշխանությունները՝ ղեկավարելով այն աշխարհը, որը ես սիրում եմ, կբացահայտվեն գրեթե մեկ վայրկյան»։ «Ես իսկապես ցանկանում եմ, որ ուշադրության կենտրոնում հայտնվեն այս փաստաթղթերը և հուսով եմ, որ դա պատճառ կհանդիսանա, որ աշխարհի բոլոր քաղաքացիները կսկսեն քննարկումներ ծավալել ՝ինչ երկրում ենք ցանկանում ապրել»։

Ոչ շատ վաղուց Սնոուդենն ապրում էր բարեկեցիկ կյանքով՝ վաստակելով տարեկան 200 հազար դոլլար, աշխատում էր Booz Allen Hamilton օֆիս-ընկերությունում[38]։

«Ես պատրաստ եմ զոհել այս ամենը, որովհետև չեմ կարող հանգիստ խղճով թույլ տալ ԱՄՆ իշխանություններին վերահսկող համակարգերի օգնությամբ, որոնք նրանք թաքուն օգտագործում են, խախտել գաղտնիությունը, համացանցի ազատությունը և մարդկանց հիմնական ազատությունները», - ասել է նա «Գվարդիան» պարբերականին տված հարցազրույցում։

 
"PRISM" ծրագրի կառուցվածքը

«Եթե իմ շարժառիթը լիներ փողը, ես այդ փաստաթղթերը կվաճռեի ցանկացած երկրի իշխանության և կհարստանայի»:

«Դուք չեք կարող համբերել, թե երբ կսկսի գործել։ Ես լիդերներ էի փնտրում, բայց հասկացա, որ լիդերությունը կայանում է առաջինը գործելու մեջ»։ «Ես ինձ հերոս չեմ համարում, որովհետև գործում եմ սեփական հետաքրքրություններից ելնելով․ ես չեմ ուզում ապրել մի աշխարհում, որտեղ չկան անձնական կյանքի գաղտնիքներ և դրա համար ինտելեկտուալ հետազոտությունների և ստեղծագործության համար տեղ չկա»։

Սնոուդենն իր քայլը բացատրեց Նյուրնբերգյան սկզբունքներով՝ ամրագրված Նյունբերգյան դատարանի կողմից[74]։

Յուրաքանչյուր անհատ պարտավորություններ ունի հանրության առջև, որոնք ավելի բարձր են օրենքի հանդեպ ունեցած պարտականություններից։ Հետևաբար քաղաքացիները պարտավոր են ենթարկվել տեղի օրենքներին այն բանի համար, որպեսզի կանխեն աշխարհի և մարդկանց նկատմամբ հանցագործությունները

Բացահայտումից հետո խմբագրել

2013 թվական խմբագրել

20 մայիս - Սնոուդենը մի քանի շաբաթով հրաժեշտ տվեց իր ընկերուհուն և արձակուրդ վերցրեց Ազգային անվտանգության խորհրդում էպիլեպսիայի բուժման նպատակով[75], նա մեկնեց դեպի Հոնկոնգ, որտեղ հյուրանոցում համար պատվիրեց և շարունակեց իր էլեկտրոնային երկխոսությունները լրագրողների հետ։ Ջուլիան Ասանժի խոսքերով WikiLeaks-ը Հոնկոնգ է ուղարկել լրագրող Սառա Հարիսոնին և անցկացրել է հատուկ օպերացիա, որպեսզի Սնոուդենին օգնի ողջ հասնել Հոնկոնգ[76][77]։

6 հունիս - Սնոուդենը Գելմանին ասել է․ «Ոստիկանությունն այսօր առավոտյան այցելել է Հավայներում գտնվող իմ բնակարան»[55]։ Նույն օրը իր որոշմամբ «Վաշինգտոն փոստ»-ն ու «Գվարդիա»-ն թերթերը հրատարակել են PRISM-ի բացահայտումները[61][78]։

9 մայիսի - Սնոուդենը որոշում է կայացնում բացել իր ինքնությունը։ Նա Հոնկոնգում լրագրողների հետ հանդիպում է առաջարկում, այդ թվում նաև Գրինվալդի և Պոյտրասի հետ։ Այդ վիդեոհարցազրույցն ու իր իրական անունը հրապարակվում են «Գվարդիան» պարբերականում հենց իր խնդրանքով[53]։ Այս առթիվ նա ասել է․ «Ես պատճառներ չունեմ իմ անունը թաքցնելու համար, որովեհտև ես ոչ մի վատ բան չեմ անում»։

Իր անձի բացահայտումից հետո նա շարունակեց գաղտնի տվյալներ տրամադրել լրագրողներին։ Ազգային անվտանգության խորհրդի և ԿՀՎ-ի նախկին աշխատակիցներից ոմանք իրենց մտավախությունն էին հայտնել, որ Սնոուդենը կարող է գաղտնի տեղեկատվություն տրամադրել Չինաստանին[79]։ Սնոուդենը սրան ի պատասխան ասել էր, որ ինքն վաղուց արդեն կգտնվել Պեկինի թագավորական պալատում։

10 հունիսի մոտավորապես կեսօրին նա հեռանում է Հոնկոնգի The Mira հյուրանոցից, որտեղ թաքնվում էր ԱՄՆ իշխանություններից[80][81]։ Նա ելք էր փնտրում Իսլանդիա փախչելու համար կամ մեկ այլ երկիր, որն իրեն ազատության մեջ ապրելու երաշխիք կապահովեր[82]։

11 հունիսի Ռուսաստանի նախագահի մամլո քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը հայտնում է, որ Ռուսաստանը պատրաստ է անհրաժեշտության դեպքում Սնոուդենին քաղաքական ապաստան տալ[83][84]։ Ավելի ուշ այս լուր հաստատեց նաև Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը[85]։

15 հունիսի, Հոնկոնգ։ Սնոուդենին օգնելու համար ցույց ԱՄՆ դեսպանատան մոտ
 
 
 
 
 
 
 
 

21 հունիսի, Սնոուդենի ծննդյան 30-ամյակի օրը նրան ԱՄՆ-ում ներկայացվեց մեղադրանք՝ պետական գույքի հափշտակման և պետական գաղտնիքների բացահայտման համար[86][87][88]։

22 հունիսի հայտնի դարձավ, որ ԱՄՆ-ի պետքարտուղարությունը դիմել է Հոնկոնգի կառավարություն Սնոուդենին բռնելու և ԱՄՆ-ի իշխանություններին հանձնելու պահանջով։ Հոնկոնգի կառավարությունը հրաժարվում է հանձնել Սնոուդենին՝ վկայակոչելով հարցի ոչ ճիշտ ձևակերպումը[85][89][90]։

Սնոուդենը ցանկանում էր կացարան ստանալ Հոնկոնգում, որպեսզի աջակցի տեղի և չինական հասարակությանը, բայց Սնոուդենի հոնկոնգյան փաստաբանը նշում էր, որ չինական «միջնորդ»-ն այցել է Սնոուդենին և նրան հասկացրել, որ Չինաստանում նրան տեսնելով չեն ուրախանա։ Միևնույն ժամանակ Չինաստանի պաշտոնական ներկայացուցիչները ժխտում են այս գործում մասնակցությունը[91]։

Ինչպես ՌԴ նախագահ Պուտինը խոստովանեց 2013 թվականի սեպտեմբերի 4-ին Հոնկոնգում գտնվելու ընթացքում Սնոուդենն առաջինը հանդիպել է դիվանագիտական ներկայացուցիչներին և և խորհրդակցել Ռուսաստան տեղափոխվելու հնարավորության մասին[92]։

Ռուսաստան խմբագրել

«Ռուսները նրան գրեթե անթաքույց հաճույքով ընդունեցին», - նշել է ամերիկացի լրագրող, գրող և խմբագիր Դեյվիդ Ռեմնիկը[93]։
 
Հյուպատոս Էդվարդ Ֆիդել Նավայեսը, ով առաջինն է Սնոուդենին տվել անցումային փաստաթղթեր Շերեմետևո օդանավակայանում (տերմինալ F), հունիսի 23-ի երեկոյան, 2013 թվական

2013 թվական, 23 հունիս - Զանգվածային լրատվության միջոցները տեղեկացրին, որ Սնոուդենը WikiLeaks-ի ներկայացուցիչ Սառա Հարիսոնի ուղեկցությամբ եղել է Մոսկվայի «Շերեմետևո» օդանավակայանում[94]։ Ռուսական մուտքի արտոնագիր նրա մոտ չի եղել և նա, ինչպես ենթադրվում էր, պետք է գտնվեր օդանավակայանի տարանցիկ գոտում միայն, ինչը թույլատրվում է օրենքով[94]։ ԶԼՄ-ների փոխանցմամբ, ինքնաթիռի վայրէջք կատարելուց հետո, Սնոուդենին ու Հարիսոնին ինքնաթիռից դուրս են հանում և նստեցնում մոտակայքում կայանված ավտոմեքենան, որը դրանից հետո անհայտ ուղղությամբ է շարժվում և դրանից հետո լրագրողներից և ոչ մեկ չտեսավ Էդվարդին մինչև հունիսի 12[95][96]։ ԶԼՄ-ների թղթակիցներից ստացած հաղորդագրությունների համաձայն, Սնոուդենը չի մնում օդանավակայանի անցումային զոնայի «Շերեմետևո» հյուրանոցում[97]։ Միևնույն ժամանակ, մի շարք ԶԼՄ-ներ նշում են, որ Շերեմետևո օդանավակայանի անցումային գոտին Սնոուդենի՝ Ռուսաստան ժամանումից հետո հանդիսանում է որպես նրա բնակության վայր[98]։ Մեկ ամիս, օդանավակայանի աշխատակիցների տվյալներով, Սնոուդենը ապրել է ծառայողական կազմի սենյակում[99][100]։

Ինչպես հաղորդեց Էկվադորի արտաքին գործերի նախարարը, Սնոուդենը հունիսի 23-ին բնակության թույլտվություն է խնդրել այդ երկրից[94][101]։ Թերթերի հաղորդմամբ Մոսկվայից Սնոուդենը հաջորդ օրը պատրաստվել է ուղևորվել Վենեսուելա (հնարավոր է Էկվադոր կամ Բոլիվիա[102]) Հավանայով, բայց ինքնաթիռում նրա նստատեղը դատարկ են հայտնաբերել[103]։ «Կոմերսանտ» թերթի հաղորդմամբ, Կուբայական իշխանությունները ԱՄՆ-ի ճնշմամբ ասել են, որ «Աերոֆլոտ»-ը թույլ չի տալիս, որ ինքնաթիռը Հավանայում վայրէջք կատարի, եթե Էդվարդ Սնոուդենը հայտնվի ինքնաթիռի ուղևորների ցուցակում[102], բայց հետագայում Ֆիդել Կաստրոն հերքեց այդ լուրը[104]։ Ըստ ԱՄՆ պետքարտուղարության հայտարարության՝ Սնոուդենի անձը հաստատող փաստաթուղթն ամերիկյան իշխանությունների կողմից չեղարկվել է[105], բայց այս հանգամանքը, ինչպես Պետդեպարտամենտի լրատվական բաժինն է հայտնում, Սնոուդենին չի զրկում քաղաքացիությունից[106]։ Ժուլիան Ասանժի խոսքերով, Էկվադորը փոխարենը Սնոուդենին է հանձնել փախստականի անձնագիր[107]։ Էկվադորի իշխանություները բացատրել են, որ հյուպատոսի կողմից Սնոուդենին տրված փաստաթղթերը օրինականացված չեն եղել իրենց կողմից, դրա համար փաստաթղթերը համարվում են կեղծ[108]։

Հունիսի 25 Ռուսաստանի Արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը Մոսկվայում լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ ասել է, որ Ռուսաստանը ոչ մի կապ չունի աշխարհով մեկ Սնոուդենի ճանապարհորդությունների հետ և ռուսական իշխանություները Սնոուդենի՝ Հարավային Ամերիկա մեկնելու մասին տեղեկացել են լրագրողներից[109]։ ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հաղորդել է, որ Էդվարդը գտնվում է Շերեմետևո օդանավակայանի անցումային զոնայում, որտեղ ռուսական վիզան պարտադիր չէ, որ նա Ռուսաստանի սահմանը չի հատել և երկրի ներսում չի կատարել որևէ հանցագործություն, հետևաբար նրան ձերբակալելու և ԱՄՆ-ին հանձնելու որևէ պատճառ չկա[110]։ Պուտինը նաև հավելել է․ «Մեր հատուկ ծառայությունները երբեք պարոն Սնոուդենի հետ չեն համագործակցել և չեն համագործակցում հիմա»[111]։ Հունիսի 30-ին «Մոսկվայի ձայն»ի հետ հարցազրույցի ժամանակ ՌԴ նախագահի մամլո քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը ընդգծել է, որ Վլադիմիր Պուտինը, հակառակը, նախընտրում է, որ, Սնոուդենով զբաղվեին հատուկ ծառայությունները[112]։

Դիտորդները նշում են, որ Շերեմետևո օդանավակայանի անցումային գոտում գտնվելը առանց ռուսական վիզայի թույլատրվում է ոչ ավելի, քան 24 ժամ[113][114]։ Բայց ավելի ուշ ՌԴ արդարադատության նախարարությունը ի պատասխան «Ինտերֆաքս»ի տված հարցի, հաղորդել է, որ «օդանավակայանի անցումային գոտում օտարերկրյա քաղաքացու գտնվելու ժամկետը, ինչպես նաև առանց փաստաթղթերի երկար ժամանակ այդտեղ գտնվելու պատասխանատվությունը ՌԴ օրենսդրությամբ չի կարգավորվում», և Էդվարդ Սնոուդենը օրինական կարող է գտնվել այնտեղ, որքան երկար կցանկանա[115]։

РИА «Новости»-ի տվյալներով, Սնոուդենի Ռուսաստան ժամանելուց հետո հաջորդող 5 օրերը լրագրողներից և ոչ մեկը նրան չի տեսել Մոսկվայում[116]։

Հունիսի 28 Վենեսուելայի նախագահ Նիկոլաս Մադուրոն ասել է, որ պատրաստ է Սնոուդենին տրամադրել քաղաքական ապաստան[117]։ Մադուրոն լրագրողների հետ ասուլիսի ժամանակ հիշեցրել է, որ ԱՄՆ-ն ընդունել է Վենեսուելայի վճռաբեկ դատարանի կողմից դատապարտված փախստական Լուիս Պասադին[118]։ Նախկին գործակալի հայրը նույն օրը նշել է, որ իր որդին կարող է վերադառնալ ԱՄՆ նշված պայմանների դեպքում․ ընդ որում ընդգծել է՝ որդու հետ վերջին անգամ կապ է հաստատել ապրիլ ամսին<:

Հունիսի 30 Էդվարդ Սնոուդենը Ռուսաստանում քաղաքացիական ապաստան է խնդրել։ Ժամը 22:30 Մեծ Բրիտանիայի քաղաքացի ուղեկցորդի՝ Սառա Հարիսոնի հետ գնացել է ՌԴ արտաքին գործերի նախարարություն փաստաթղթերի համար[119]։

Հուլիսի 1 Մոսկվայում լրագրողական ասուլիսի ժամանակ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարեց, որ Սնոուդենը կարող է մնալ Ռուսաստանում, բայց մի նախապայմանով՝ «որքան էլ տարօրինակ հնչի, նա պարտավոր է դադարեցնել իր գործողությունները, ուղղված այն բանին, որը վնաս է պատճառում իր գործընկերներին»[120][121][122]։

Հուլիսի 2 Ֆրանսիայի, Իսպանիայի, Պորտուգալիայի, ինչպես նաև մի շարք եվրոպական երկրների կառավարություններ արգելեցին, որ Բոլիվիայի նախագահ Էվո Մորալեսի ինքնաթիռն իրենց օդային սահման մտնի Մոսկվայից թռիչք կատարելու դեպքում[123], հետևաբար ինքնաթիռը հարկադրված վայրէջք կատարեց Վիեննայում։ Արգելքը կապված էր նրա հետ, որ ինքնաթիռում կարող էր հայտնված լինել Սնոուդենը։ Ավստրիական անվտանգության ծառայությունների կողմից ինքնաթիռի հետախուզուման ընթացքում[124] պարզվեց, որ Սնոուդենը ինքնաթիռում չէ[125][126][127][128]։

Հուլիսի 4 ՌԲԿ հեռուստաընկերության գլխավոր տնօրեն Ալեքսանդր Լյուբիմովն առաջարկեց Սնոուդենին աշխատել մի հեռուստաշոուի ժամանակ՝ որպես հաղորդավար[129]։

Հուլիսի 7 հայտնի դարձավ, որ 20 կառավարություններից, որոնց Սնոուդենը դիմել էր քաղաքական ապաստան ստանալու հարցով, ստացվել է 3 պատասխան՝ Բոլիվիայից, Վենեսուելայից և Նիկարագուայից[130]։

Հուլիսի 12 Սնոուդենը Շերեմեևո օդանավակայանի տարանցիկ գոտում հանդիպում ունեցավ[131], որտեղ հրավիրված էին «Միջազգային համաներում», «Transparency International», «Human Rights Watch» միջազգային օրինապաշտպան կազմակերպություններ, լեհական «Legal Krido» օրինապաշտպան կազմակերպությունը, ինչպես նաև Ռուսաստանում ՄԱԿ-ի ներկայացուցիչը։ Բացի սա, հրավեր ստացել էին Պետդումայի պատգամավոր Վյաչեսլավ Ալեքսեևիչ Նիկոնովը, ՌԴ հանրային պալատի անդամ Օլգա Նիկոլաևնան, օմբուսմեն Վլադիմիր Պիտրովիչ Լուկինը, ինչպես նաև դատապաշտպաններ Անատոլի Կուչերենան, Հենրի Պադվան և Հենրի Ռեզնիկը[98][132]։ Սնոուդենը հանդիպման ժամանակ հանդես եկավ նախօրոք պատրաստած ելույթով[133][134]։ Մասնավորապես, նա հաղորդեց Ռուսաստանում ժամանակավոր ապաստան ստանալու մտադրության մասին, քանի որ նրա անվտանգությունն այդ պահին կարող էր ապահովված լինել միայն այն դեպքում, եթե նա որոշ ժամանակ մնար Ռուսաստանում, չնայած, որ հետագայում պատրաստվում է բնակություն հաստատել Լատինական Ամերիկայում[135]։ Երկու տարի անց Ժուլիան Ասանժը նշեց, որ հենց ինքն է Սնոուդենին խորհուրդ տվել Ռուսաստանից ապաստան հայցել․ Ասանժի կարծիքով Լատինական Ամերիկայում շատ հեշտ է վնասել կամ նույնիսկ սպանել Էդվարդին, իսկ Ռուսաստանն այն քիչ պետություններից է, որտեղ ԿՀՎ-ի իշխանությունը տարածված չէ[136]։ «Human Rights Watch»-ի ներկայացուցիչ Տատյանա Իոսիֆովնա Լոկշինան հաղորդեց, որ օդանավակայանի ճանապարհին նրան է զանգահարել Ռուսաստանում ԱՄՆ դեսպան Մայքլ Մակֆոլը և խնդրել է փոխանցել, որ ԱՄՆ-ն Սնոուդենին չի դիտում որպես գաղտնազերծողի, այլ՝ օրինախախտի[133]։ Երեկոյան դրությունը հեռախոսազրույցով քննարկեցին ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման և ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը[137]։ Երեք օր անց Պուտինը համոզմունք հայտնեց, որ երբ Սնոուդենին Ռուսաստանից հեռանալու հնարավորություն տրվի, վերջինս անմիջապես կօգտվի հնարավորությունից[138]։

Հուլիսի 13 Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիայի անդամ Ստեֆան Սվալֆորսը խոսեց Սնոուդենին Նոբելյան մրցանակի առաջադրելու մասին[139][140]։

  Արտաքին պատկերներ
Ժամանակավոր ապաստանի մասին Էդվարդ Սնոուդենի խնդրագիր
  https://pbs.twimg.com/media/BPU7T6zCUAA34P8.jpg


Հուլիսի 16 Սնոուդենը պաշտոնապես դիմեց Միգրացիոն կենտրոն Ռուսաստանում ժամանակավոր ապաստան ստանալու խնդրանքով[141]։

Հուլիսի 17 ամերիկացի սենատոր Լինդսի Գրեմը կոչ է անում բոյկոտել Սոչիի օլիմպիադան՝ ի պատասխան այն բանի, որ Ռուսաստանը Սնոուդենին քաղաքական ապաստան է առաջարկում[142]։

Հուլիսի 24 հայտնի դարձավ, որ Սնոուդենը ցանկանում է մշտապես մնալ Ռուսաստանում, գտնել աշխատանք և արդեն սկսել է ռուսերեն սովորել, ինչի մասին հաղորդեց Շերևմետևո օդանավակայանում տրանզիտային գոտում հերթական հանդիպումից հետո[143][144]։

Օգոստոսի 1. Սնոուդենն ստացավ Ռուսաստանում ժամանակավոր ապաստան ստանալու վկայական[145]։ Այս փաստաթուղթը Սնոուդենին հնարավորություն է տալիս ազատորեն տեղաշարժվել Ռուսաստանի տարածքում և աշխատել ցանկացած վայրում՝ առանց աշխատանքի թույլտվություն վերցնելու[146]։ Այդ նույն օրը Սնոուդենը հատեց Ռուսաստանի սահմանը՝ լքելով Շերեմետևո օդանավակայանի տարանցիկ գոտին (Терминала E) և, ըստ փաստաբան Անատոլի Կուչերինայի խոսքերով, տաքսիով գնաց Սառա Հարիսոնի ուղեկցությամբ[147] անհայտ ուղղությամբ։ Անատոլի Կուչերենան, զննելով փաստաթղթի կրկնօրինակը[148], նշեց, որ, անվտանգության նկատառումներից ելնելով՝ Սնոուդենի բնակության վայրը չի բացահայտվի[147]։

Նույն օրը Էդվարդին աշխատանք առաջարկեցին ՎԿ ընկերությունում[149]։

Օգոստոսի 6 Անատոլի Կուչարենի խոսքերով Սնոուդենը բնակարան գտավ Ռուսաստանում[150][151][152], բայց ոչ՝ Մոսկվայում[153]։ Կուչերենան Էդվարի հորը՝ Լոն Սնոուդենին, ինչպես նաև նրա փաստաբանին ու Էդվարդի մի քանի ընկերներին ուղերձ ուղարկեց[152], ովքեր պլանավորել էին Ռուսաստան ժամանել դեռևս 2013 թվականի օգոստոսին[154]։ Նույն օրը Ռուսաստանի դաշնային խորհրդի Ռուսլան Գատարովը Սնոուդենին համագործակցություն առաջարկեց ՌԴ քաղաքացիների անձնական տվյալների պաշտպանության ոլորտում[155], նա նաև դրամահավաք կազմակերպեց Սնոուդենին օգնելու և հայտարարեց helpsnowden.ru Արխիվացված 2015-09-26 Wayback Machine կայքն ստեղծելու մասին[156]։

Օգոստոսի 7 իրավիճակից ելնելով ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման չեղարկեց ՌԴ նախագահ Պուտինի հետ Մոսկվայում հանդիպումը, ինչպես նաև երկկողմանի բանակցությունները Սանկտ-Պետերբուրգում[157]։

Օգոստոսի 8 Lavabit փոստային կենտրոնի տեր Լեյդար Լևիսոնը (Ladar Levison) հայտարարեց վերջինիս փակման մասին և այն մասին, որ ինքը չի կարող օրինկանորեն պատմել կենտրոնի փակման պատճառների մասին[158][159]։ Այս սերվիսով ներկայացել էր Սնոուդենը ԶԼՄ-ներում հաղորդագրություններ փնտրելու համար, ընդ որում օդանավակայանի տարանցիկ գոտում[158]։ Վերջապես, Լեյդար Լևիսոնը հաղորդեց, որ խորհուրդ է տալիս համացանցի օգտատերերին իրենց անձնական տվյալները վստահել իրենց ընկերությանը՝ գրանցվելով ԱՄՆ-ում։

Սնոուդենի հոր ամերիկացի փաստաբան Բրյուս Ֆեյնը (Bruce Fein), նշեց, որ Սնոուդենն ավելի լավ է դեռևս հեռու մնա հասարակության հետ լրատվամիջոցներով շփվելուց, քանի որ բոլոր հայտարարությունները կարող են օգտագործվել նրա դեմ, ինչպես նաև այն մասին, որ ԱՄՆ իշխանությունները չեն ցանկանում հրապարակայնորեն դատական գործընթաց վարել Սնոուդենի դեմ[160]։

Օգոստոսի 10 «Derek Rothera & Company» փաստաբանական կառույցը հայտարարեց բարեգործական «Լրագրողական աղբյուրների պաշտպանության ֆոնդ»-ի (անգլ.՝ Journalistic Source Protection Defence Fund) ստեղծման մասին՝ ԶԼՄ-ների տեղեկատուներին իրավաբանական և տեղեկատվական օգնություն տրամադրելու համար։ Որպես առաջին թիրախ նա ընտրեց Սնոուդենին[161]։ 2013 թվականի հոկտեմբերի վերջին մոտ 500 մարդ ընդհանուր առմամբ նվիրաբերել էին 50000 ԱՄՆ դոլար[162]։

Օգոստոսի 13 Սնոուդենը, չհետևելով փաստաբանի՝ լրագրողների հետ չշփվելու խորհրդին, հարցազրույց տվեց «The New York Times» թերթի ներկայացուցիչ Փիթեր Մաասին՝ պատմելով Լարա Պոյտրասիև իր կոդավորված երկխոսությունների մասին։ Էդվարդը տեսակետ հայտնեց, որ 2011 թվականի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական գործողություններից հետո շատ խոշեր լրատվամիջոցներ ԱՄՆ-ում հրաժարվեցին իրենց պարտականություններից իշխանությունների վերահսկմամբ։ Էդվարդը նաև հայըտնեց, որ լրագրողը պետք է կոդավորի իր հաղորդածը և, որ ցանկացած չկոդավորված հաղորդագրություն, որը համացանցում կհայտնվի, հասանելի է աշխարհի բոլոր հատուկ ծառայողներին[163][164]։ Նմանատիպ պաշտանված չաթի միջոցով Էդվարդին հաջողվեց շփվել նաև իր հոր հետ[165]։

Օգոստոսի 16 «The Huffington Post»-ում Սնոուդենն իր նամակում նշեց, որ շատ ԶԼՄ-ներ խաբկանքի մեջ են հայտնվել և տարածել են որ հավաստի տեղեկատվություն Սնոուդենի հետ կապված․ և, որ ոչ նրա հայրը, ոչ փաստաբան Բրյուս Ֆեյնը չեն տեղադրի որևէ առանձնահատուկ տեղեկատվություն և իրավունք չունեն Էդվարդի անունից ինչ-որ մեկնաբանություններ թողնել[166]։

Սեպտեմբերի 7 ՌԴ-ում ԱՄՆ դեսպան Մայքլ Մաքֆոլը NBC-ին տված հարցազրույցում նշեց, որ ամերիկայան դիվանագետները փորձել են հանդիպել կամ կապվել Սնոուդենի հետ, բայց վերջինս, ինչպես երևում է, հրաժարվեց շփում հաստատել մեզ հետ[167]։

Սեպտեմբերի 12 Բրազիլիայի խորհրդարանի Օտարերկրացիների գործերով և հանձնաժողովն ու պատգամավորների պալատի պաշտպանությունն որոշում ընդունեց խումբ ուղարկել Ռուսաստան Սնոուդենի դիմավորելու համար՝ նպատակ ունենալով ավելի հավաստի տեղեկատվություն ստանալ Բրազիլիայի նախագահին՝ ամերիկյան հատուկ ծառույությունների կողմից գաղտնալսելու վերաբերյալ[168]։

Սեպտեմբերի 30 Սնոուդենը դարձավ 2013 թվականի «Մտքի ազատության համար» Սահարովի անվան մրցանակի արժանանալու գլխավոր թեկնածուներից մեկը[169]։

Հոկտեմբերի 1 Սնոուդենը խնդրանքով դիմում է Արդարադատության և ներքին գործերի Եվրոխորհրդարանի Քաղաքացիական ազատության կոմիտե՝ մշակել մի մեխանիզմ լրագրողներին մարդկանց իրավունքների խախտումներից պաշտպանելու համար[170]։

Հոկտեմբերի 7 Կուչերենան հաղորդեց, որ Սնոուդենն ապրում է Ռուսաստանում ֆոնդի գումարներով, վարպետանում է ռուսերեն սովորելով, ազատորեն շրջում է փողոցներով և նայում է մի քանի աեժռաջարկված աշխատանքներ։ Այս ամենի հետ մեկտեղ լրատվամիջոցներում չեն հանդիպում որևէ հոդվածներ, որոնք խոսում են Սնոուդենի՝ հասարակական վայրերում լինելու կամ փողոցում հանդիպելու մասին[171]։

Հոկտեմբերի 9 Էդվարդը Մոսկվայում հանդիպեց ԱՄՆ-ի հատուկ ծառայող, ՀԴԲ-ի աշխատող Քոլին Ռոուլի հետ, Թոմաս Դրեյքի հետ, ով Ազգային անվտանգության գործակալությունից է, Ջեսելին Ռադակի հետ, ով ԱՄՆ արդարադատության նախարարությունից է և Եեեմ Մակքովերենի հետ, ով ԿՀՎ-ից[172]։

Հոկտեմբերի 10 Ռուսաստան ժամանեց Էդվարդի հայրը՝ որդուն տեսակցելու համար[173]։ «Ինտերֆաքս»-ի տվյալներով հոր և որդու հանդիպումը ամբողջովին հուղառատ է եղել[174]։ Հոկտեմբերի 16-ին Սնոուդեն-ավագը վերադարձավ ԱՄՆ[175]։

Հոկտեմբերի 17 «Նյու Յորք Թայմս» թերթը հաղորդեց, որ այս ամիս Սնոուդենը հարցազրույց էտվել, որտեղ նշել է, որ չի հանձնել Ռուսաստանի որևէ գաղտնի փաստաթուղթ, «քանի որ այն չէր ծառայի հանրության հետաքրքրությանը»[176]։ Հարցազրույցի համաձայն, նա բոլոր փաստաթղթերը հանձնել է լրագրողներին դեռևս Հոնկոնգում գտնվելիս և անհրաժեշտ չի համարել իր մոտ պահել կրկնօրինակներ։ Դրա համար «հավանականությունը զրո տոկոս է, որ Ռուսաստանը կամ Չինաստանը ստացել են որևէ փաստաթուղթ»[176]։

Հոկտեմբերի 30 դատապաշտպան Կուչերինան հայտնում է, որ Էդվարդ Սնոուդենը տեղավորվել է աշխատանքի և կզբաղվի ոչ կառավարական ինտերնետ-պորտալներից մեկին օգնելով[177][178]։

Հոկտեմբերի 31 Սնոուդենը Մոսկվայում հանդիպեց Բունդեսթագի պատգամավոր Հանս Քրիստիան Շթրոբելի (գերմ.՝ Hans-Christian Ströbele) և Der Spiegel ամսագրի գլխավոր խմբագիր հետ Ջորջ Մասքոլոյի հետ և երեք ժամ Էդվարդը նրանց հետ քննարկել է ԱՄՆ-ի կողմից Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելին գաղտնալսելու մասին[179]։

Նոյեմբերի 1 Էդվարդ Սնոուդենը խոսեց այն մասին, որ պատրաստ է Գերմանիայի գլխավոր դատարանում վկայություն տալ ամերիկյան հատուկ ծառայողների կողմից Գերմանիայի կանցլերին գաղտնալսելու գործով միայն մի պայմանով, որ Գերմանիայում անորոշ ժամանակով իրեն քաղաքական ապաստան տրամադրեն[180]։

Նոյեմբերի 1 Süddeutsche Zeitung գերմանակն թերթը հրատարակեց Սնոուդենի հետ հարցազրույցը[181]։

Նոյեմբերի 1 Սնոուդենը դիմեց ԱՄՆ կառավարությանը ներման խնդրանքով․ նրա կարծիքով ԱՄՆ հետախուզական ծառայությունները համակարգված կերպով խախտել են օրենքը, դրա համար տեղեկատվության քողարկումն ունեցել է դրական էֆեկտ։ Համապատասխան նամակը Սնոուդենը հանձնեց գերմանացի պատգամավոր Հանս Քրիստիան Շթրյոբելին, ում հետ հանդիպել էր Մոսկվայում, իսկ վերջինս դա փոխանցեցամերիկյան դեսպանին[182][183]։ Ամերիկյան վարչությունը մերժեց Սնոուդենի խնդրանքը[184]։

Դեկտեմբերի 16 «Euronews» հեռուստաընկերությունը հեռուստադիտողների խնդրանքով Սնոուդենին հայտարարեց «տարվա մարդ»[185]։

Դեկտեմբերի 17 հայտնի դարձավ, որ Սնոուդենը Բրազիլիայից քաղաքական ապաստան է խնդրել[186], բայց ոչ այդ պետության ղեկավարությանը պաշտոնական հայց ներկայացնելու ճանապարհով, այլ այդ մասին հրատարակվել էր «Ֆոլյա դի Սան-Պաուլո» թերթում՝ «բաց նամակ Բրազիլիայի ժողովրդին» ձևակերպմամբ։ Մի շարք բրազիլացի սենատորներ հայտնեցին իրենց կարեկցությունը, իսկ Բրազիլիայի նախագահ Դիլմա Ռոուսեֆը մեկնաբանություններից հրաժարվեց[187]։

Դեկտեմբերի 19 Վլադիմիր Պուտինը լրագրողական ասուլիսի ժամանակ հայտնեց, որ Ռուսաստանի հատուկ ծառայությունները Սնոուդենի գործով օպերատիվ պլանով չեն աշխատում, ինքը չի հանդիպել Սնոուդենի հետ, որակեց նրան հետաքրքիր անձնավորություն, ում շնորհիվ քաղաքական գործիչների մտքերում շատ բան է փոխվել[188]։

Դեկտեմբերի 23 Սնոուդենը համացանցով բրազիլական «Globo» հեռուստաալիքի «Ֆանտաստիկո» հեռուստահաղորդման ընթացքում հարցազրույց է տվել, նշել է, որ Ռուսաստանին շնորհակալ է ազատության մեջ ապրելու հնարավորության, կարևոր գլոբալ բանավեճերին մասնակցելու համար։ Խոսել է նաև այն մասին, որ չի փոշմանում, որ բացահայտել է գաղտնի տվյալները[189]։

Դեկտեմբերի 24 նա Մոսկվայում հանդիպում է «The Washington Post»-ի լրագրող Բարտն Հերմանի հետ, ում հետ հարցազրույցում ասել է, որ իր միսիան համարում է կատարված․

  Ես արդեն հաղթել եմ։ Այն ամենն, ինչ ես ուզում էի, հանրությանը ցույց տալն էր, թե ինչպես են իրեն կառավարում։  

Սնոուդենի խոսքերով ինքն աշխատում է վերափոխման, այլ ոչ թե՝ Ազգային անվտանգության գործակալությունը փլուզելու համար[190]։

«Channel 4» խմբագրել

Ռուսաստանի տարածքում հայտնվելուց հետո առաջին անգամ 2013 թվականի վերջերին Էդվարդ Սնոուդենը բրիտանական «Channel 4» հեռուստաընկերությունով ելույթ ունեցավ[191][192][193][194]։

Հիմնական թեման գաղտնիության պահպանման կարևորությունն ու զանգվածային անհիմն պետական վերահսկողության դադարեցումը[195]։ Մեկուկես րոպեանոց վիդեոհոլովակում[196] նա հայտարարեց, որ բացահայտել է «համաշխարհային զանգվածային հետախուզություններ»-ի հենց այն ծրագիրը, որի մասին Ջորջ Օրուելը նախազգուշացրել էր իր՝ «1984» գրքում, որտեղ Մեծ Եղբայր մականունով կերպարը ամենուրեք հետևում է հասարակության բոլոր անդամներին[197]։ Ընդ որում, ժամանակակից հետախուզական հնարավորություններն այնքան են զարգացել, որի մասին Օրուելը չէր կարող նույնիսկ կանխատեսել։ Սնոուդեն ընդգծեց. - «Մեր գրպաններում մենք հաղորդիչներ ենք կրում, որոնք հետևում են մեր գտնվելու վայրերը որտեղ էլ, որ մենք գնանք։ Ներկայումս ծնված երեխաները երբեք չեն իմանա, թե ինչ է նշանակում գաղտնիություն, չեն իմանա՝ երբ բարձրաձայնեն իրենց միտքը, որ չձայնագրվի և վերլուծության չենթարկվի։ Գաղտնիության հարցն իրականում լուրջ հարց է, որովհետև միայն դա է մեզ թույլ տալիս ազատորեն որոշել, թե ով ենք մենք և ինչպիսին ենք ուզում լինել»։

Սնոուդենը նշում է[198][199]՝

2014 թվական խմբագրել

Մարտի 10 Սնոուդենը հեռակա կարգով մասնացեց «South by Southwest» (SXSW) ինտերակտիվ տեխնոլոգիական կոնֆերանսին, որն անցկացվում էր Օսթին քաղաքում՝ Տեխաս նահանգ։ Հեռուստակոնֆերանսի հանրային մոդերատորներն էին Քրիստոֆեր Սողոյա[en] և Սնոուդենի փաստաբան Վիզները (Wizner), երկուսն էլ Քաղաքացիների ազատության պահպանման ամերիկյան միություն[200]։ Այդ ժամանակ Սնոուդենն ասաց, որ ազգային անվտանգության ծառայությունը «նպատակ ունի ինտերնետի ապագայի համար» և որ SXSW-ի մասնակիցները «հրշեջներ են»[201][202][203]։ Հեռուստակոնֆերանսի մասնակիցները կարող էին Սնոուդենին հարցեր տալ թվիթթերի միջոցով[201]։

Մարտի վերջ Սնոուդենը հեռակա կարգով մասնացեց նաև TED համաժողովին, որը տեղի էր ունենում Վանկուվերում (Կանադա, Բրիտանական Կոլումբիա)։ Համաժողովի ընթացքում Սնոուդենը զրուցեց TED համաժողովների հոգաբարձու Քրիս Անդերսոնի հետ և համաժողովի մասնակիցներին ասաց, որ համացանցային բիզնեսի ներկայացուցիչները պետք է շուտափույթ կերպով կոդավորեն իրենց կայքերը։ Սնոուդենն ասաց, որ ԱՄՆ ԱԱԾ-ն (National Security Agency) PRISM հետախուզական ծրագրի շրջանակներում օգտագործում է բիզնես կառույցները՝ ԱՄՆ կառավարության համար տվյալներ հավաքելու համար և որպես ԱԱԾ «միտումնավոր մոլորեցնում է [իր] կորպորատիվ գործընկերներին»․ օրինակ՝ օգտագործել է Բեքդոր վիրուսը դրանց կոնֆիդենցիալ ինֆորմացիան ստանալու համար (ծրագիր «Bullrun»[en])[204]։ Սնոուդենն ասաց նաև, որ ուրախ կլինի ԱՄՆ վերադառնալու համար, եթե ստանա անձեռնամխելիություն (international law), այնուամենայնիվ Էդվարդն ավելի անհանգիստ է, որ հասարակությունը տեղյակ լինի իշխանությունների չարաշահումների մասին[204]։ Դրանից հետո Սնոուդենը բեմ հրավիրեց համացանցի հիմնադիրներից մեկին՝ Թիմ Բերներս Լիին։ Էդվարդն ասաց, որ սատարում է Բերներսին, ով առաջարկում էր «կոդավորել ինտերնետում մեր ունեցած կարևոր նյութերը»[204][205]։

Ապրիլի 8 Էդվարդ Սնոուդենը տեսակապի միջոցով մասնակցեց Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի նիստին։ Իր ելույթում նա խոսեց «Մատնահետքերի» (Fingerprint) ծրագրի մասին , որը թույլ է տալիս ոչ միայն հետևել, այլև վերլուծել օգտատերերի գործողություններն ինտերնետում։ «Fingerprints» ծրագիրը հավաքել էր տեղեկատվություն որոշակի կայքեր մուտք գործած օգտատերերի մասին, դասակարգել է նրանց որոշակի կատեգորիաների մեջ։ Հետևել են բոլոր օգտագործողներին, նույնիսկ նրանց, ովքեր պատահաբար են մուտք գործել տվյալ կայք կամ պարզապես որևէ ֆայլ են բեռնել կայքից։ Ծրագիրը հետևել է այդ թվում նաև Եվրամիության օգտատերերին[204][206]։

Ապրիլի 23 - Էդվարդ Սնոուդենն ստանձնում է Գլազգոյի համլսարանի ռեկտորի պաշտոնը[207]։ Նա նաև համարվում է ուսանողների ներկայացուցիչ կառավարման խորհրդում և նրանց իրավունքների պաշտոնական պաշտպանը։ Ռեկտորի պաշտոնում ղեկավարում է հեռակա՝ չհեռանալով Ռուսաստանից[208]։

Մայիսի 21 - Մոսկվայի հյուրանոցներից մեկում Սնոուդենը հանդիպում է NBC հեռուստաընկերության լրագրող Բրայան Ուիլյամսի հետ։ Նրանց զրույցը տևել է գրեթե չորս ժամ։ Հարցազրույցը ցուցադրվել է NBC հեռուստաընկերության եթերում մայիսի 29-ին մոսկովյան ժամանակով ժամը 6:00-ին (2:00 UTC)[209]։

Մայիսի 23 - ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հայտնում է, որ Ռուսաստանը չի արտահանձնի Սնոուդենին։ Նա մի անգամ ևս հաստատեց, որ Սնոուդենը չի հանդիսանում Ռուսասատնի գործակալ և ոչ մի գաղտնիք ռուսական իշխանությունններին չի փոխանցել[210]։

Մայիսի 23 - Իրավաբանների միջազգային հանձնաժողովը Նորվեգիայում առաջադրեց Սնոուդենին Նոբելյան մրցանակի[211]։

Հուլիս - Համաձայն վավերագրական «Citizenfour» ֆիլմի Ռուսաստանում Սնոուդենին է այցելել նրա ընկերուհին՝ պարուհի Լինդսի Միլսը (Lindsay Mills), ում հետ հարաբերությունները շարունակվում են 2009-ից սկսված։ 2014 թվականին թերթերը հայտնել էին, որ նրանք բաժանվել են, բայց ֆիլմում այդ փաստը հերքվեց[212][213]։

Օգոստոսի 1 - Սնոուդենն ստացավ փաստաթուղթ՝ Ռուսաստանում 3 տարի ապրելու իրավունքով։ Նա աշխատանք չունի, օգնություն է ստանում տարբեր դեմքերից. 5 տարի անց կարող է ՌԴ քաղաքացիություն ստանալու հայտ ներկայացնել[214]։

Հոկտեմբերի 10 - Նյու-Յորքի կինոփառատոնին տեղի ունեցավ ամերիկացի լրագրող, կինոռեժիսոր Լաուրա Պոյտրասի՝ Սնոուդենի մասին պատմող երկուժամանոց ֆիլմի՝ «[[Citizenfour. Սնոուդենի ճշմարտությունը» պրեմիերան։ Հենց այդ օրը Մանհեթենի գլխավոր հրապարակներից մեկում տեղադրվեց Սնոուդենի գիպսե արձանը ՝ 2,7 մետր բարձրությամբ, բայց այնտեղ երկար չմնաց, որովհետև տեղադրվել էր առանց թույլտվության[212][213]։

Հոկտեմբերի 11 - վիդեոկոնֆերանսի միջոցով հարցազրույց է տվել «The New Yorker» ամսագրի։ Հայտնել էր, որ ԱՄՆ վերադառնալ չի կարող, որովհետև ամերիկյան իշխանություններից չի ստացել երաշխավորություն՝ դատական գործընթացը բաց անցկացնելու համար։ Նա նաև քննադատեց այն միտքը, որ իբր համատարած լրտեսումների են ենթարկում միայն նրանք, ովքեր իշխանություններից որևէ թաքցնելու բան ունեն, «ամեն դեպքում ամերիկյան իշխանությունը պարտավոր է հիմնավորել ձեր իրավունքների ոտնահարումները», ավելացրել է Սնոուդենը[215][216]։
2014 թվականի հոկտեմբերին Սնոուդենը պարգևատրվել է Ալեքսանդր Զինովևի անվան մեդալով՝ որպես աշխարհի ամենաազատ քաղաքացի[217]։

2015 թվական խմբագրել

Հունվարի 9 - Russian.rt.com-ը գրում է, որ Սնոուդենը, ով ավելի քան մեկ տարի գտնվում է ՌԴ-ում, կարծում է, որ ԱՄՆ-ի՝ կիբերհարձակումներից պաշտպանվելու պատշաճ միջոցների բացակայությունը հանգեցնելու է համաշխարհային կիբերպատերազմում Վաշինգտոնի պարտությանը։ Սնոուդենը հավելել է, որ տեխնիկական սեկտորը ԱՄՆ-ի ողնաշարն է, այդ պատճառով հենց այս ոլորտում կորուստները կարող են լուրջ կերպով վնասել երկրին, որը սակայն ԱՄՆ-ի կառավարությունը չի գիտակցում և շարունակում է ներդրումներ կատարել այլ երկրներում վերահսկողության և կայքերի վրա հարձակումներ իրականացնելու համար[218]։
Մարտ 04 - Սնոուդենի ռուսաստանցի փաստաբանը հայտնել է, որ Սնոուդենը ցանկանում է վերադառնալ Միացյալ Նահանգներ, եթե երաշխավորվի նրա նկատմամբ արդար դատավարության անցկացումը։ Փաստաբան Անատոլի Կուչերենան ասել է, որ Սնոուդենի վերադարձի հարցը քննարկում է ամերիկացի ու գերմանացի փաստաբանների հետ[219]։
Հուլիս 29 - Միացյալ Նահանգների նախագահ Բարաք Օբամայի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Լիզա Մոնակոն հայտարարել է, որ Սնոուդենը պետք է կանգնի դատարանի առջև։ Սպիտակ տունը հայտարարել է, թե չի ների Էդուարդ Սնոուդենին, և մերժել է շուրջ 168 հազար ստորագրություններով խնդրագիրը[220]։
Սեպտեմբերի 5 հանդես եկավ ինտերնետի սահմանափակումների և գեյերի հանդեպ ռուսական իշխանությունների վարած քաղաքականության դեմ[221][222]։

BBC-ի «Պանորամա» հաղորդմանը տված հարցազրույցում Սնոուդենն ասել է, որ սմարթֆոնների օգտատերերը գործնականում ոչ մի բան չեն կարող անել, որպեսզի թույլ չտան հատուկ գործակալություններին «ամբողջական վերահսկողության» տակ վերցնել իրենց հեռախոսները[223]։

2016 թվական խմբագրել

Ապրիլի 27 - Tech Insider-ը գրում է, որ տեղի է ունեցել Օլիվեր Սթոունի «Սնոուդեն» ֆիլմի առաջին թրեյլերը։ Սնոուդենը թվիթերում գրառում է արել և հայտնել, որ հավանել է ֆիմի թրեյլերը։ «Երկու րոպե 39 վայկյանով բոլորն Ազգային անվտանգության գործակալությունում պարզապես դադարեցին աշխատելուց», - իր միկրոբլոգում գրել է Սնոուդենը[224]։
Հունիսի 4 - Տոկիոյի համալսարանի կամպուսի հետ վիդեոկոնֆերանսի ժամանակ Սնոուդենը պատմել է, որ ԱՄՆ հատուկ ծառայությունները լրտեսում են Ճապոնիայի բոլոր բնակիչներին և կարող են օրինական կերպով ստանալ այն ամբողջ ինֆորմացիան, որոնք մարդիկ ունեն իրենց համակարգիչներում և հեռախոսներում[225][226]։
Հունիսի 25 - Սնոուդենը հանդես եկավ ռուսական օրենսդրական փոփոխությունների դեմ քննադատությամբ[227]

Մասսայական լրտեսումները չեն աշխատում։ Այս օրենքը յուրաքանչյուր ռուսաստանցուց խլում է գումար և ազատություն՝ չբարելավելով անվտանգությունը։ Չարժե այն ստորագրել


Սեպտեմբերի 15 - Տորոնտոյի միջազգային կինոփառատոնի շրջանակներում տեղի է ունեցել Օլիվեր Սթոունի «Սնոուդեն» ֆիլմի պրեմիերան։

  Էդվարդը կհայտնվի ֆիլմում, նա Մոսկվայում մեկ օր է ունեցել նկարահանման համար։ Մենք նկարահանումներն անում էինք հիմնականում Մյունխենում, ինչպես նաև Հավայան կղզիներում, Հոնկոնգում և Վաշինգտոնում, ուր նա ժամանել չէր կարող։ Ընդամենը ֆիլմի վրա աշխատելու ընթացքում Սթոունը Մոսկվայում մոտավորապես տասը հանդիպում է ունեցել Սնոուդենի հետ, գլխավոր դերակատար Ջոզեֆ Գորդոն-Լևիթը նույնպես հանդիպել է Էդվարդի հետ
- Ֆիլմի գործադիր տնօրեն Իգոր Լոպատենոկ
 

[228][229]:

Դեկտեմբեր 9 - ֆրանսիական Le Monde լրատվականին Սնոուդենի փոխանցած փաստաթղթերի համաձայն՝ բրիտանական հատուկ ծառայությունները տարիներ շարունակ լրտեսել են Իսրայելի բարձրաստիճան պաշտոնյաներին։ Լրտեսվել են սպառազինություն արտադրող մասնավոր կազմակերպություններ, միջազգային համագործակցության համար պատասխանատու պետական գերատեսչություններ, համալսարանական հետազոտական կենտրոններ, ինչպես նաև տարբեր երկրներում դիվանագիտական առաքելություններ[230]։

2017 թվական խմբագրել

Հունվար 18 - Ֆեյսբուքի իր էջում Ռուսաստանի արտգործնախարարության մամուլի խոսնակ Մարիա Զախարովան գրել է, որ Սնոուդենի՝ Ռուսաստանում բնակվելու իրավունքը երկարաձգվել է ևս մի քանի տարով[231]։
Ապրիլի 14 - Սնոուդենը Twitter-ի իր էջում գրել է, որ Աֆղանստանում գտնվող թունելային համալիրը, որի վրա նախօրեին Պենտագոնը ռումբ է նետել, կառուցվել է Միացյալ Նահանգների ֆինանսավորմամբ։ Հրապարակման համաձայն՝ այսպես կոչված Տորա-Բորա քարանձավների շինարարությունն Աֆղանստանի արևելքում ֆինանսավորվել է 1980-ական թթ. ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության կողմից:Այդ ժամանակ Վաշինգտոնն աջակցել է մոջահեդներին, որոնք Աֆղանստանում կռվում էին խորհրդային զորքերի դեմ[232]։
Դեկտեմբերի 23 - Սնոուդենն ու Freedom of the Press Foundation-ը ներկայացրեցին Haven բջջային հավելվածը, որը կարողանում է կատարել գաղտնի տեսա և վիդեո նկարահանումներ և ուղարկել դրա օգտատերերին։ Այն կարող է օգնել օգտատիրոջը հասկանալ՝ արդյո՞ք իր բացակայության ժամանակ որևէ մեկն իր սենյակում խուզարկություն արել է կամ գաղտնալսող սարքեր տեղադրել է թե ոչ։ Բացի սա, հավելվածը թույլ է տալիս արձանագրել սմարթֆոնի մեջ չթույլատրված մուտքային փորձերը կամ դրանց վրա լրտեսող ծրագրի կարգավորումները և այդ ամենի մասին հայտնում են սմարթֆոնի օգտատերերին[233][234][235]։

2018 թվական խմբագրել

Մարտ 19 - Սնոուդենը ֆեյսբուք սոցիալական կայքն անվանել է հսկիչ մի կառույց, որը հասարակական կայքի անվան ներքո է աշխատում[236]։ Մայիսի 25 - Huffington Post-ը հաղորդում է, որ Սնոուդենը հայտնել է

  Ոչ մեկը չի սիրում Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին այնպես, ինչպես ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը։ Բայց կարծում եմ, որ մարդիկ չափազանց շատ բան են ուզում՝ հույս ունենալով, որ Մյուլերի հետաքննությունն օբյեկտիվ ապացույցներ կգտնի Թրամփի դեմ  

[237]:

2019 թվական խմբագրել

Սեպտեմբերի 17 - հրատարակվեց Սնոուդենի հիշողություները Permanent Record վերնագրով[238][239][240]։ Գրքից կարելի է իմանալ ԱՄՆ հատուկ ծառայությունների նախկին աշխատակցի աշխատանքի և անցյալ կյանքի մասին[241]։

  Ամեն դեպքում, ամերիկյան հետախուզությունը հեշտությամբ կարող է իմանալ, որ դուք կարդում եք այս հոդվածը։ Ինչպես նաև կարող է իմանալ, թե դուք երբ եք վերջին անգամ էլեկտրոնային նամակ ուղարկել կամ զանգել ձեր ամուսնուն։ Այն նույնիսկ կարող է իմանալ, որ դուք համակարգչի առաջ քորում եք ձեր կզակը։ Ընդամենը մի քանի տարի առաջ այս փաստը կարող էր ընդունվել որպես պարանոյա կամ ամենաքիչը՝ էգոցենտրիզմ։ Միայն գիտաֆանտաստիկ կամ հոլիվուդյան ֆանտազիորները կարող էին մտածել, որ ամերիկյան հետախուզությունը վերահսկում է մոլորակի բոլոր հաղորդակցությունները, որ մեզանից յուրաքանչյուրի ցանկացած տվյալ կարող է հասանելի լինել առանց մեր իմացության։ 2013 թվականի պարզ դարձավ, որ այս ամենը բավականին մոտ է իրականությանը  

:

Սնոուդենի հրատարակած փաստաղթերի համաձայն, ամերիկյան հետախուզությունը տարիներ շարունակ գաղտնալսել է Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելի հեռախոսը[242]։

2020 թվական խմբագրել

Փետրվարի 7[243] - Էդվարդ Սնոուդենի փաստաբան Անատոլի Կուչարենան ՌԻԱ Նովոստի-ին հայտնել էր, որ Սնոուդենը չի պատրաստվում Ռուսաստանից որևէ տեղ գնալ։ Փաստաբանը պատմել է, որ իրենց վերջին հանդիպման ընթացքում շատ հարցեր են քննարկել։ Բայց ինչ-որ տեղ գնալու մասին հարց չի քննարկվել, դրա կարիքը չկա։ Հիմա պատրաստում է փաստաթղթեր՝ Ռուսաստանում բնակվելու ժամանակի երկարաձգման համար։ Նախորդ նմանատիպ փաստաթուղթն ուժի մեջ է 2020 թվականի ապրիլ[244][245]։ Ըստ փաստաբանի Սնոուդենը ռուսական իշխանություններից խնդրում է երկարաձգել իր բնակության ժամկետը ևս երեք տարով[244]։

Կորոնավիրուս խմբագրել

Սնոուդենը կարծում է, որ շատ երկրների իշխանություններ կորոնավիրուսի փաստն օգտագործում են իրենց նպատակների համար[246]։ Նա ընդգծում է, որ կորոնավիրուսի տարածման դեմ սահմանափակումները, որոնք ընդունում են իշխանությունները կարող են շարունակվել նաև համավարակի ավարտից հետո։ Սնոուդենի կարծիքով, համավարակը կավարտվի, իսկ մասսայական լրեսումները կարող են մնալ մշտապես։

  Արտակարգ իրավիճակներում ընդունված միջոցառումները, հատկապես հիմա, հակված են երկար պահպանվել։ Արտակարգ իրավիճակները ձգձգվում են և իշխանությունների համար հարմար է իրենց ընձեռված նոր հնարավորությունները։ Նրանք գիտեն, թե որ ուղղությամբ է շարժվում ձեր հեռախոսը։ Իսկ ի՞նչ կլինի այն ժամանակ, երբ նրանք այդ բոլոր տվյալները փոխանցեն արհեստական բանականությանը։  

Vice Media-ի հիմնադիր և լրագրող Շեյն Սմիթի հետ տեսազանգի միջոցով հարցազրույցի ժամանակ Սնոուդենն ասել է, որ COVID-19-ը կարող է կառավարություններին տրամադրել տվյալների հավաքագրման նոր ուժեր, որոնք կարող են գործադրվել նաև համաճարակի ավարտից հետո[247]։
Ապագան կարող է լինել անկանխատեսելի, բայց գլոբալ համավարակ չկա։ Երկիր մոլորակի բոլոր իշխանություններին բազմիցս շգուշացվել էր, որ ինչ-որ մի պահի վիրուսային համավարակ կտիրի աշխարհում։ Այնուամենայնիվ, նրանք ի վիճակի չեղան պատրաստվել նոր տիպի կորոնավիրուսի դեմ։ «Յուրաքանչյուր գիտնական և հետազոտող, ովքեր հետևում են կորոնավիրուսի տարածմանը, գիտեն, որ բոլոր դեպքերում համավարակը ավարտվելու է, այնուամենայնիվ համակարգը մեզ հուսախաբ է արել»։

Չկա ավելի անկախատեսելի բան, քան համաշխարհային առողջապահական ճգնաժամը։ Եվ յուրաքանչյուր ակադեմիկ և հետազոտող կռահել էր, որ գործը գնում է դեպի համավարակ։ Իմացել են նաև հետախուզական կառույցները։ Չինական կառավարությունը քայլեր էր ձեռնարկում արևմտյան երկրների լրագրողներին դուրս հանել իր երկրից հենց այն ժամանակ, երբ համաճարակի զարգացման վերաբերյալ հուսալի տեղեկատվության պահանջ առաջացավ։
«Համատարած ավտորիտարիզմի պայմաններում արտակարգ դրություն մտցնելով մենք ոչ միայն զոհաբերում ենք մեր իրավունքները, այլ զոհաբերում ենք ավելի լիբերալ և ավելի ազատ աշխարհում ապրելու հնարավորությունը։ Դուք իրո՞ք հավատում եք, որ, երբ կանցնի կորոնավիրուսի առաջին ալիքը, ապա՝ երկրորդը, տասնվեցերորդը, այդ ընթացքում ձեռք բերված դիրքերը չպիտի պահպանվեն։ Որ փոխազդեցության ալգորիթմները չե՞ն պահպանվի։ Կրաևոր չէ, թե նրանք ինչպես են օգտագործում այն, ինչ ստեղծում են հիմա, այդ ամենը ճնշում է»[248]։

Արձագանքներ խմբագրել

Սնոոուդենի գործողություններն արժանացան տարաբնույթ արձագանքների։ Որոշ մադկանց կարծիքով նա հերոս է[249][250][251], իրազեկիչ[252][253][254], այլախոհ[255][256] և նույնիսկ հայրենասեր[257][258], ուրիշների կարծիքով[259][260][261]՝ դավաճան։ Ամերիկյան հետախուզության որոշ ներկայացուցիչներ դատապարտում են նրա քայլը որպես «ծանր հարված» ԱՄՆ հետախուզական հնարավորություններին[262], բայց կան նաև այնպիսիները, ովքեր Սնոուդենի բացահայտումներին լուրջ չեն վերաբերվում և նրան համարում են ծաղրածու[263] կամ ստախոս[263]։ ԱՄՆ նախագահԲարաք Օբաման հայտնեց, որ «դեռ հստակ հայտնի չէ, թե ինչ է արել Սնոուդենը» և նա նախընտրում է ձեռնպահ մնալ որևէ գնահատական հնչեցնելուց մինչ այ պահը, երբ Սնոուդենը կկանգնի դատարանի առջև[264]։

 
Չեքփոինթ Չարլի, Բերլին, 18 հունիսի, 2014 թ.

Որոշ ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ նախընտրում են Սնոուդենին չանվանել իրազեկիչ։ «Ասսոշեյթեդ պրես» գործակալության խմբագիր Թոմ Քենթը (Tom Kent) լրատվական գործակալներին հրահանգ էր տվել «իրազեկիչ» չանվանել Սնուդենին (անգլ.՝ whistleblower), այլ «ինֆորմացիայի աղբյուր» (leaker)[265]: Միևնույն ժամանակ Ազգային իրազեկող կենտրոնի իրավաբան Դևիդ Կոլապինտոնը 2013 թվականի հունիսին հայտնեց, որ Սնոուդենի հայտարարությունն այն մասին, որ ԱԱԾ-ն խաբել է ԱՄՆ Կոնգրեսին, Էդվարդին բնորոշում է որպես «դասական իրազեկող»[266][267]։

Ինքը Սնոուդենը իրեն վստահված գաղտնիքների բացահայտման մոտիվացիան համարում է այն, որ ինքը փորձել է պատմել մարդկանց, թե «ինչ է արվում իրենց անունից և իրենց դեմ»[268]։

ՄԱԿ-ի արձագանքը խմբագրել

12 հունիսի, 2013 թվական ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատար Նավի Պիլայը հայտաարեց, որ «Սնոուդենի գործը վկայում է անձի պահպանության անհնարինության մասին, ովքեր բացահայտել են տեղեկություններ մարդկանց իրավունքների խախտումների մասին։ Այդ մարդիկ չպիտի վախենան հետապնդումներից»[269]։

  Ես կոչ եմ անում բոլոր պետություններին հարգել միջազգայնորեն երաշխավորված իրավունքը ապաստան փնտրելու մասին՝ համաձայն Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 14 հոդվածի և ՄԱԿ-ի Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի՝ փախստականների կարգավիճակի մասին։
- Նավի Պիլայ
 


Գերմանական Spiegel պարբերականը, վկայակոչելով ԱՄՆ նախկին հետախուզության նախկին աշխատակից Էդվարդ Սնոուդենի կողմից գաղտնազերծած փաստաթղթերը, հաղորդել է, որ ԱՄՆ ազգային անվտանգության գործակալությունը (NSA) վերահսկում է ՄԱԿ-ի կենտրոնակայանը Նյու Յորքում։ Մասնավորապես, 2012 թվականիի ամռանը հատուկ ծառայությունը կարողացել է կոտրել պաշտպանությունը և հնարավորություն ստացել հետևելել ՄԱԿ-ի վիդեո-կոնֆերանսները։ Ինչպես նշվում է հրապարակման մեջ, նման վերահսկողությունը խախտում է ՄԱԿ-ի հետ Վաշինգտոնի համաձայնագիրը, որն արգելում է այդպիսի գաղտնի մանիպուլյացիաները։ Օգոստոսի 26-ին ՄԱԿ-ի մամլո քարտուղար Ֆարխան Խակը լրագրողներին հայտնեց, որ ՄԱԿ-ը մտադրվել է կապվել ԱՄՆ իշխանությունների հետ՝ քննարկելու ԱՄՆ-ում իր շտաբ բնակարանում գաղտնալսման մասին[270]։

ԱՄՆ իշխանության արձագանք խմբագրել

Քրեական մեղադրանքներ խմբագրել

ԱՄՆ-ն հեռակա կարգով մեղադրանք առաջադրեց Սնոուդենին՝ պետական սեփականության հափշտակման, ազգային պաշտպանության մասին տվյալների գաղտնազերծման և դիտավորյալ կերպով օտարերկրյա անձանց գաղտնի տեղեկատվության փոխանցման մեջ[86][271]։ Այս մեղադրանքնեի առկայության դեպքում նրան սպասվում է մինչև 30 տարվա բանտարկություն, նույնիսկ՝ մահապատիժ։

Այլ միջոցառումներ խմբագրել

ԱԱԾ-ի հաղորդմամբ համակարգի ադմինիստրատիվ աշխատակիցների թիվը կրճատվել է 90 %-ով։ Նրանց, ովքեր շարունակում են իրենց աշխատանքը,գաղտնի տեղեկատվության հետ թույլատրվում է գործ ունենալ միայն գործընկերների ներկայությամբ, բայց ոչ երբեք՝ միայնակ։ Այսպես է արվում, որպեսզի կանխվի Սնոուդենի գործողությունների կրկնությունը[272]։

ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբամանհրահանգել է ամերիկյան ազգային հետախուզության ղեկավարին ձևավորել փորձագիտական խումբ՝ հետախուզության հավաքման ոլորտում հեռահաղորդակցության և դրանց տեխնոլոգիաների օգտագործման հարցերով, ինչպես նաև կոչ արեց փոփոխություններ կատարել Հայրենասիրական ակտ-ում (անգլ.՝ USA PATRIOT Act) և Արտաքին հետախուզական գործերով դատարանի գործունեության մասին օրենքներում[273]։

Մեծ Բրիտանիայի իշխանության արձագանք խմբագրել

Guardian թերթի խմբագիր Ալան Ռասբրիջերի հաղորդմամբ Հանրային կապերի կենտրոնի (GCHQ) երկու աշխատակիչ այցելել են խմբագրություն և հետևել են կոշտ սկավառակների ոչնչացմանը, որոնք պարունակում էին Սնոուդենի կողմից փոխանցված տեղեկատվությունը[274][275]։ Բացի սա, Լոդոնի օդանավակայանում 9 ժամ կալանքի տակ են պահել Դևիդ Միրանդային՝ լրագրող Գլենն Գրինվալդի զուգընկերոջը, ով հրապարակել էր Սնոուդենի տրամադրած տվյալները։ Կալանքի տակ պահելն իրականացվել է համաձայն հակաահաբեկչական օրենքի (Terrorism Act)[276][277]:

14 հունիսի, 2015 թվական հայտնի դարձավ, որ բրիտանական հետախուզությունը (Միացյալ Թագավորության գաղտնի հետախուզական ծառայություն) հետ է կանչել տաբեր երկրների իր գործակալներին այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանն ու Չինաստանը կոտրել էին գաղտնի ֆալերի պահոցը, որը գողացել էր Սնոուդենը։ Այս մասին հայտնում է Sunday Times թերթը՝ հղում անելով բրիտանական կառավարության, Ներքին գործերի վարչության և գաղտնի ծառայությունների աղբյուրներին[278]։

Այլ պետությունների իշխանությունների արձագանք խմբագրել

2 օգոստոսի, 2013 թվական, Սնոուդենի հրապարակած բացահայտումների պատճառով Գերմանիան դադարեցրեց ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի հետ համաձայնագիրը, ըստ որի այդ պետությունների հատուկ ծառայություններն իր տարածքում էլեկտրոնային հետախուզություն կարող են իրականացնել[279][280], բայց շուտով սկսեց զբաղվել ԱՄՆ-ի հետ նոր համաձայնագրի պատրաստումով, որը կարգելեր փոխադարձ լրտեսումները։
Իսպանիան ԱՄՆ-ից պահանջեց իր տարածքում հեռախոսային և համացանցային հաղորդագրությունների խափանումների մասով բացատրություններ տալ[281]։ Նմանատպ հայտարարությամբ հանդես եկավ նաև Բրազիլիան։

30 օգոստոսի 2013 թ. Deutsche Welle («Գերմանական ալիք») հաղորդեց Սնոուդենին «Իրազեկողի մեդալ»-ով պարգևատրման մասին (Whistleblower-Preis)[282][283][284]:

Սնուդենի պաշտպանության պետիցիա խմբագրել

Համացանցում հայտնվեցին ամենաքիչը 2 հանրագրեր՝ ի պաշտպանություն Սնոուդենի։ Դրանցից մեկը կազմվել էր 2013 թվականի հունիսի 9-ին Սպիտակ տան պաշտոնական կայքում[285], և բազմիցս քննարվել է լրագրերում[81][286][287]։ Հանրագիրը Սնոուդենին անվանում է «ազգային հերոս» և պահանջում է նրա ամբողջական ամնիստիա։ Հունիսի 27-ին այն հավաքեց առավել, քան 120 հազար ձայն[285], այսինքն հաղթահարեց շեմը (100 հազար մինչև հունիսի 9), որից հետո Սպիտակ տունը պարտավոր էր պաշտոնական պատասխան տալ[285]։ Հանրագրին մեկնաբանություն է տվել ներքին անվտանգության հարցերով խորհրդական Լիզա Մոնակոյի կողմից, որում նա մատնանշել է Սնոուդենի գործողության ոչ օպտիմալ լինելը և դատապարտեց նրան տեղեկատվության գողացման համար։

Մյուս պետիցիան կազմվել է 2013 թվականի հունիսի 12-ին Ավաազ կայքում և կոչ է անում Սնոուդենին նայել որպես իրազեկողի, այլ ոչ թե վտանգավոր հանցագործի։ 2014 թվականի հունվարի 20-ին այն հավաքեց ավելի քան 1,4 մլն ձայն տարբեր երկրներից[288]։

  Մենք կոչ ենք անում Ձեզ՝ երաշխավորել արդար և մարդկային վերաբերմունք Էդվարդ Սնոուդենի հանդեպ, ով բացահայտել է ԱՄՆ PRISM ծրագիրը, ինչպես նաև ակնկալում ենք նրա գործով արդար դատավարություն։ PRISM ծրագիրը համարվում է պատմության մեջ իշխանությունների կողմից մարդկանց անձնական կյանքի մասին անձեռնմխելիության ամենամեծ խախտումներից մեկը։ Մենք պահանջում ենք անհապաղ դդարեցնել տվյալ ծրագրի կիրառումը և ճանաչել Էդվարդ Սնոուդենին ոչ վտանգավոր հանցագործ, այլ՝ ճանաչել նրան հասարակության շահերի պահպանության համար աշխատող դեմք։  

10 հոկտեմբերի 2014 թվական - Ի պաշտպանություն Սնոուդենի The Courage Foundation կայքում, որն զբաղվում էր Էդվարդ Սնոուդենի և այլ իրազեկողների իրավական պաշտպանության հարցերով, իրենց աջակցությունը հայտնեցին մի շարք հայտնի դեմքերեր, օրինակ՝ Սյուզան Սարանդոն, Օլիվեր Սթոուն, Փիթեր Սարսգարդ, Ռասել Բրենդ, Նոամ Չոմսկի[289]։

Այլ կարծիքներ խմբագրել

  • Եվրոպական միության զինվորական հետախուզության ղեկավար Գեորգի Ալաֆուզը հայտնեց, որ Սնոուդենի գործողությունը դավաճանություն է իր գործատուի՝ ամերիկյան հետախուզության նկատմամբ։ Նա նշեց, որ Սնոուդենն իսկական իդեալիստ է, ով ցանկացել է պայքարել անարդարության դեմ[290]։
  • ԱՄՆ Կոնգրեսական, Դեմոկրատական կուսակցության անդամ Ջոն Ռոբերտ Լյուիսը հայտնեց իր աջակցությունը Սնոուդենի հանդեպ՝ համեմատելով նրան Մահաթմա Գանդիի հետ[291]։ Ի տարբերություն նրա, կոնգրեսականների մեծ մասը համակրաք չի տածում Սնոուդենի նկատմամբ, իսկ մյուս մասը նրան համարում է դավաճան։
  • ԿՀՎ-ի նախկին տնօրեն Մայքլ Հայդենը Սնոուդենին համարեց ոչ թե դավաճան, այլ թշնամու կողմն անցած մարդ, իսկ նրա կողմից արվածը համեմատել է Կատրին փոթորկի և այլ բնական աղետներ հետ, որոնցից հետո կատարելագործվում են անվտանգության համակարգերը[292][293].
  • Վլադիմիր Ժիրինովսկին ռուս լրագրող և մեդիամենեջեր Եվգենի Դոդոլևի հետ զրույցում Սնոուդենին անվանել է «դավաճան» և կոչ արեց «խիստ պատժել նրան» (2013 թ.)[294]:

Սնոուդենի անվան մրցանակ խմբագրել

2014 թվականի գարնանը «Էլեկտրոնային հաղորդակցության ռուսական ասոցիացիան», «Notamedia» ընկերությունն ու «Մոսկվայի ձայն» ռադիոալիքը համատեղ համացանց-ԶԼՄ ոլորտում ստեղծեցին առաջին մրցանակը՝ «Internet Media Awards (IMA)»: Նրանց խոսքերով Սնոուդենը անձամբ համաձայնություն է տվել մրցանակն իր անունով անվանակոչելու համար։

Նույն թվականին նոյեմբերի 14-ին հայտնի դարձան այդ մրցանակի առաջին դափնեկիրները՝ «նախագծեր» և «անհատներ» անվանակարգերում[295]։

Մշակույթում խմբագրել

Սնոուդենի կյանքի հիմնական դրվագների վրա ստեղծվել է հեռախոսային խաղերի շարք[296]։
Ամերիկյան «Հարավային զբոսայգի» մուլտսերիալի «Գնացեք, կառավարությունը հետևում է ձեզ» սերիայում ակնարկում են Սնոուդենին, երբ Կարտմանն ասում է, որ ինքը մատնիչ է դարձել և պետք է թաքնվի Ռուսաստանում։
Մայիսի 15-ին հայտնի դարձավ այն մասին, որ «Sony Pictures Entertainment» ընկերությունը թույլ է տվել ֆիլմ նկարահանել Էդվարդի մասին լրագրող Գլեն Գրինվալդի հեղինակային՝ «Թաքնվելու տեղ չկա» գրքի մոտիվներով և որ նախատեսվում է ԿՀՎ-ի նախկին աշխատակիցների մասին ֆիլմ հանել։ Ֆիլմի պրոդյուսերներ են դառնում Մայքլ Ուիլսոնն ու Բարբարա Բրոկոլին, ովքեր ավելի վաղ զբաղվել էին Ջեյմս Բոնդի մասին ֆիլմով[297]։

Հունիսի 11-ին զանգվածային լրատվամիջոցները հաղորդում են, որ ամերիկացի կինոռեժիսոր Օլիվեր Սթոունը գնել է փաստաբան Անատոլի Կուչարյովի «Ութոտնուկի ժամանակը» և «The Guardian» պարբերականի լրագրող Լյուկ Հարդինգի «Սնոուդենի ֆայլերը։ Աշխարհի ամենահետախույզ մարդու պատմությունը» գրքերը՝ Էդվարդի մասին հեղինակային ֆիլմ նկարահանելու աշխատանքների համար․ ֆիլմի անունը դեռ որոշված չէ[298]։ Սեպտեմբերի 22-ին ամերիկյան ԶԼՄ-ների հաղորդմամբ ռուսական Բի Բի Սի ծառայությունը տեղեկացրել է, որ այդ ֆիլմում Սնոուդենի դերը կխաղա ամերիկացի Ժոզեֆ Գորդն-Լևիտը[299]։ Նոյեմբերի 10-ին ռեժիսոր Օլիվեր Սթոունը ռուսական հայտնի Առաջին ալիքի հետ հարցազրույցում այն հարցին՝ կնկարահանի նա այդ ֆիլմը, թե՝ ոչ, ռեժիսորը պատասխանել է․ «Ես չեմ նախատեսում ֆիլմը նկարել այստեղ՝ Ռուսաստանում։ Ես արդեն մեկ տարի է աշխատում եմ ֆիլմի վրա, բայց մենք նկարել ենք այն Եվրոպայում և հազվադեպ՝ ԱՄՆ-ում։ Սա գեղարվեստական ֆիլմ է։ Գլխավոր դերում հրաշալի երիտասարդ դերասան Ժոզեֆ Գորդն-Լևիտն է, շատ տաղանդավոր[300]»;

Սեպտեմբերի 29-ին ռուսական «Առաջին հեռուստաալիք»-ն սկսեց ցուցադրել բազմասերիանոց գեղարվեստական ֆիլմ՝ «Որտեղից է սկսվում հայրենիքը» (ռեժիսոր՝ Ռաուֆ Կուբաև), որի առաջին կադրերում երևում է ԿՀՎ նախկին գործակալ Ջեյմ Սնոուիի Ռուսաստան փախուստը․ հերոսի նախատիպը Էդվարդ Սնոուդենն է։ Ֆիլմում Ջեյմսին մարմնավորել է լիտվացի սկսնակ դերասան Արանս Ֆեդարավիչյուսը[301][302]։

2014 -ի հոկտեմբերի 10-ին Նյու Յորքում տեղի ունեցավ Լաուրա Պոյտրասի երկու ժամ տևողությամբ վավերագրական՝ Citizenfour ֆիլմի շնորհանդեսը՝ նվիրված Էդվարդ Սնոուդենին։ Խոսքի ազատության պահպանման գործում ունեցած ավանդի համար Սնոուդենի պատվին 2015 թվականին գերմանացի զոոլոգների կողմից անվանակոչվել է տասնոտանի խեցգետնակերպերից մի տեսակ՝ Cherax snowden[303][304]:

2014 թվականի հունիսի 2-ին հայտարարվեց, որ Օլիվեր Սթոունը և Մորից Բորմանը գնել են Լյուկ Հարդինգի «Սնոուդենի փաստաթղթերը։ Աշխարհի ամենափնտրվող մարդու պատմությունը» գրքի իրավունքները, որի հիման վրա Սթոունը սցենար է գրում և նկարահանվում է ֆիլմ[305]։ 2014 թվականի հունիսի 10-ին Սթոունը գնեց նաև Անատոլիա Կուրերենի «Ութոտնուկի ժամը» գրքի իրավունքները։ Սթոունը երկու գրքերն էլ օգտագործել է սցենար գրելու ժամանակ[306]։ 2015 թվականի Հոկտեմբերի 5-ին «Պանորամա» հեռուստածրագրի ընթացքում (BBC հեռուստաալիք) հայտնվեց Պիտեր Թեյլորի ֆիլմը՝ «Էդվարդ Սնոուդեն։ լրտեսներ և օրենքներ»[223]։

2016 թվականի սեպտեմբերի 15-ին Ռուսաստանում[307] սեպտեմբերի 16-ին ԱՄՆ-ում[308] հեռուստաէկրաններին հայտնվեց «Սնոուդեն» ֆիլմը։ Ֆիլմի նկարահանումները տեղի են ունեցել Մյունխենում 2015 թվականի փետրվար-մայիս ամիսներին[298][299]։ Սնոուդենը նույնպես մասնակցել է նկարահանումներին՝ խաղալով ֆիլմի եզրափակիչ էպիզոդում[309]։

Նախադեպ խմբագրել

Սնոուդենն առաջին չի եղել ԱԱԾ (National Security Agency, NSA) առաջին գործակալը, ով տեղափոխվեց Մոսկվա և բարձրաձայնեց ԱՄՆ լայնածավալ հատուկ հետախուզությունների մասին ինֆորմացիա։ 1961 թվականին տեղի է ունեցել ԱՄՆ ազգային անվտանգության ծառայության աշխատակիցներ՝ Մատին և Բերնոն Միտչելների փախուստը դեպի ԽՍՀՄ։ Դասալիքները ԽՍՀՄ կենտրոնական հետախուզական վարչությանը տեղեկացրին, որ ամերիկյան հատուկ ծառայությունը կորզում է ոչ միայն իր հակառակորդների գաղտնի կառավարական հաղորդագրությունները, այլև իր համագործակիցների, այդ թվում՝ Մեծ Բրիտանիայի[310]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. 1,0 1,1 1,2 Harding L. How Edward Snowden went from loyal NSA contractor to whistleblowerThe Guardian, 2014.
  2. 2,0 2,1 Internet Movie Database — 1990.
  3. 3,0 3,1 Discogs — 2000.
  4. Vladimir Poutine accorde la nationalité russe au lanceur d'alerte Edward Snowden — 2022.
  5. Putin grants Russian citizenship to U.S. whistleblower Snowden — 2022.
  6. Booz Allen Statement on Reports of Leaked InformationBooz Allen Hamilton, 2013.
  7. 7,0 7,1 Geni(բազմ․) — 2006.
  8. http://www.heise.de/newsticker/meldung/Kasseler-Buergerpreis-geht-an-Edward-Snowden-3240174.html
  9. 9,0 9,1 9,2 Washington, Spencer Ackerman in. «Edward Snowden did enlist for special forces, US army confirms». the Guardian. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  10. «Washington Post»-ն ու «Guardian»-ը բացահայտել են ԿՀՎ-ի տեղեկատուի անունը(չաշխատող հղում)
  11. «Пентагон подсчитал, что Э.Сноуден похитил 1,7 млн секретных файлов». РБК. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  12. Finn, Peter; Horwitz, Sari (2013 թ․ հունիսի 21). «U.S. charges Snowden with espionage». The Washington Post. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 21-ին.
  13. U.S. vs. Edward J. Snowden criminal complaint Արխիվացված 2014-01-25 Wayback Machine // The Washington Post
  14. Путин: США для России важнее Сноудена Արխիվացված 2013-07-20 Wayback Machine // РБК daily
  15. «К Сноудену в Москву приехала его возлюбленная, которую он оставил при бегстве из США». www.newsru.com. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  16. "Ինչու՞ եմ ես գտնվում Ռուսաստանում։ Հարցրեք ԱՄՆ Պետդեպին". Էդվարդ Սնոուդեն
  17. «Разоблачения Эдварда Сноудена». vesti.ru. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  18. «What we know about NSA leaker Edward Snowden». NBC News. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  19. Отец Эдварда Сноудена дал интервью американскому телеканалу // Первый канал (Россия)
  20. 20,0 20,1 «Prism-Informant Ed Snowden: Schüchterner Teenie und Computer-Fan». www.handelsblatt.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  21. «NSA leaker's father lives in Upper Macungie». tribunedigital-mcall. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  22. «Последователь Ассанжа бросает вызов "Большому брату" и Обаме». www.inopressa.ru. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  23. «Сноудена могут спрятать в России». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  24. «- lehighvalleylive.com». www.lehighvalleylive.com. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.(չաշխատող հղում)
  25. 25,0 25,1 «Эдвард Сноуден: разочарованный информатор». BBC Русская служба. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  26. Tracy, Connor (2013 թ․ հունիսի 10). «What we know about NSA leaker Edward Snowden». NBC News.
  27. 27,0 27,1 Greenwald, Glenn; MacAskill, Ewen; Kong, Laura Poitras in Hong. «Edward Snowden: the whistleblower behind the NSA surveillance revelations». the Guardian. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  28. «Edward Snowden's Father Speaks Out To Fox About Media 'Misinformation,' Asks Son To Stop Leaking». Mediaite. 2013 թ․ մայիսի 26. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 19-ին.
  29. Leger, Donna Leinwand (2013 թ․ հունիսի 9). «NSA contractor: 'I know I have done nothing wrong'». USA Today. Washington DC. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 9-ին.
  30. «U.S. Fears Edward Snowden May Defect to China: Sources». ABC News. 2013 թ․ հունիսի 13. էջ 3. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 19-ին.
  31. По более ранним утверждениям Сноудена в интервью «Gardian», его служба проходила в 2003 году
  32. 32,0 32,1 32,2 John M. Broder, Scott Shane (2013 թ․ հոկտեմբերի 15). «For Snowden, a Life of Ambition, Despite the Drifting» (անգլերեն). The New York Times. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Mr. Snowden, who has taken refuge in Hong Kong, has studied Mandarin Chinese, was deeply interested in martial arts, claimed Buddhism as his religion and once mused that "China is definitely a good option career wise."»
  33. 33,0 33,1 33,2 Людмила Лягушкина. (2013 թ․ հունիսի 11). «Не сиделось на Гавайях» (ռուսերեն). Lenta.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
  34. 34,0 34,1 Edward Snowden: the whistleblower behind the NSA surveillance revelations // Guardian, 2013-06-09: «After that, he got his first job in an NSA facility, working as a security guard for one of the agency’s covert facilities at the University of Maryland. From there, he went to the CIA, where he worked on IT security. … By 2007, the CIA stationed him with diplomatic cover in Geneva, Switzerland.»; перевод ИноСМИ
  35. Investigators looking into how Snowden gained access at NSA // Washington Post, 2013-06-10: «University spokesman Brian Ullmann confirmed that in 2005, Snowden worked for less than a year as a „security specialist“ for the school’s Center for Advanced Study of Language. The university-affiliated center, founded in 2003, is not a classified facility.»
  36. U.S. contractor that vetted Snowden is under investigation Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine // Reuters, 2013-06-21: «Snowden had a Top Secret/Sensitive Compartmented Information level clearance. …. there are now concerns that USIS may not have carried out its background check into Snowden in an appropriate or thorough manner.»
  37. EXCLUSIVE-Snowden persuaded other NSA workers to give up passwords -sources - The Washington Post
  38. 38,0 38,1 Сноуден: разочарованный информатор|date=2013-06-10|publisher=Русская служба Би-би-си|accessdate=2013-06-25|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HkLTs78q|archivedate=2013-06-30(չաշխատող հղում)
  39. Swiss to press U.S. further on Snowden’s time in Geneva Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine // Reuters, 2013-06-27: «Snowden … worked in Geneva between 2007 and 2009.»
  40. Snowden’s CIA Drunk Driving Claim Questioned // ABCNews, 2013-06-12 «Swiss foreign ministry confirmed that he publicly held the position of „an attaché“ with the permanent U.S. mission to the United Nations in Geneva from March 2007 to February 2009.»
  41. Bern seeks US response over alleged bank spying // The Local, 11 Jun 2013: «The Swiss foreign ministry told AFP… that Snowden was accredited as a diplomatic attache at the US permanent mission to the United Nations in Geneva from March 2007 to February 2009.»
  42. Работодатель информатора Guardian обещает помочь расследованию, 2013-06-10, РИА Новости, 2014-09-08
  43. 43,0 43,1 Kristina Cooke, Scott Shiffman (2013 թ․ հունիսի 12). «Exclusive: Snowden as a teen online: anime and cheeky humor» (անգլերեն). Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. «Long before he became known worldwide as the NSA contractor who exposed top-secret U.S. government surveillance programs, Edward Snowden worked for a Japanese anime company run by friends and went by the nicknames "The True HOOHA" and "Phish."»
  44. 44,0 44,1 Reiji Yoshida (2013 թ․ հունիսի 15). «Snowden Web manga profile still online» (անգլերեն). The Japan Times. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  45. Adam Geller, Brian Witte (2013 թ․ հունիսի 15). «AP IMPACT: Snowden's Life Surrounded By Spycraft». The Big Story (անգլերեն). Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  46. 46,0 46,1 «Germany's Quandary: The Debate over Asylum for Snowden». Spiegel Online International. 2013 թ․ նոյեմբերի 4.
  47. Edward Snowden, NSA files source: 'If they want to get you, in time they will', Ewen MacAskill, 2013-06-10, The Guardian, 2014-09-08
  48. [ |url = http://www.washingtonpost.com/blogs/post-politics/wp/2013/06/10/edward-snowden-apparently-a-ron-paul-supporter/ |title = Edward Snowden apparently a Ron Paul supporter |author = Aaron Blake |date = 2013-06-10 |publisher = The Washington Post |accessdate = 2014-09-08 |lang = en ]
  49. Условия Путина для Сноудена выполнимы|author = Юрий Гаврилов|date = 2013-07-12|quote = Ещё Сноуден говорил, что, несмотря на то, что него есть жена и дети, он сделал то, что должен был сделать.|work = Власть|publisher = Российская газета|accessdate = 2014-09-08
  50. Сноуден летом перевез в Москву свою подругу
  51. К Сноудену в Москву приехала его возлюбленная, которую он оставил при бегстве из США
  52. Сноуден рассказал о желании переехать в Швейцарию
  53. 53,00 53,01 53,02 53,03 53,04 53,05 53,06 53,07 53,08 53,09 53,10 Glenn Greenwald, Ewen MacAskill, Laura Poitras. [in անգլերեն] (2013 թ․ հունիսի 10). «Edward Snowden: the whistleblower behind the NSA surveillance revelations» (անգլերեն). The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  54. Carmon, Irin (2013 թ․ հունիսի 10). «How we broke the NSA story». Salon (website). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 11-ին.
  55. 55,0 55,1 55,2 Gellman, Barton (2013 թ․ հունիսի 10). «Code name 'Verax': Snowden, in exchanges with Post reporter, made clear he knew risks». The Washington Post. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 10-ին.
  56. АНБ: Э. Сноуден «слил» журналистам 200 тыс. файлов высочайшей секретности Արխիվացված 2013-11-15 Wayback Machine :: Top.rbc.ru
  57. «Вести недели / Эфир от 23.03.2014 / Russia.tv». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  58. Gellman, Barton; Poitras, Laura (2013 թ․ հունիսի 6). «US Intelligence Mining Data from Nine U.S. Internet Companies in Broad Secret Program». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  59. Greenwald, Glenn; MacAskill, Ewen (2013 թ․ հունիսի 6). «NSA Taps in to Internet Giants' Systems to Mine User Data, Secret Files Reveal - Top-Secret Prism Program Claims Direct Access to Servers of Firms Including Google, Apple and Facebook - Companies Deny Any Knowledge of Program in Operation Since 2007 - Obama Orders US to Draw Up Overseas Target List for Cyber-Attacks». The Guardian. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 15-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  60. 60,0 60,1 Verizon forced to hand over telephone data - full court ruling // The Guardian
  61. 61,0 61,1 61,2 Glenn Greenwald (additional reporting by Ewen MacAskill and Spencer Ackerman). [in անգլերեն] (2013 թ․ հունիսի 6). «NSA collecting phone records of millions of Verizon customers daily» (անգլերեն). The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
  62. «Edward Snowden claims US hacks Chinese phone messages — Telegraph». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  63. «Edward Snowden claims US hacks Chinese phone messages - Telegraph». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  64. «Сноуден: iPhone может шпионить за своим владельцем». uTech.by - новости технологий. uTech.by. 26.01.2015. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  65. Британские спецслужбы пытались перехватить переговоры Дмитрия Медведева // Интерфакс, 17.06.2013
  66. СМИ: Д. Медведев на саммите G20 в Лондоне был под колпаком спецслужб Արխիվացված 2013-06-20 Wayback Machine // RBC.ru, 17.06.2013
  67. «Հաղթել եմ․ Էդվարդ Սնոուդեն». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  68. 68,0 68,1 Андрей Шитов (2013 թ․ նոյեմբերի 15). «АНБ США считает, что Эдвард Сноуден передал журналистам до 200 тыс. секретных документов» (ռուսերեն). ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  69. Новости NEWSru.com :: Сноуден украл у АНБ ,
  70. «Пентагон подсчитал, что Э. Сноуден похитил 1,7 млн секретных файлов :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  71. Невольник чести
  72. Կանադայի հատուկ ծառայությունները լրտեսել են Wi-Fi ցանցի օգտատերերին
  73. Հետևել են Բրազիլիայի, Մեքսիկայի նախագահների նամակագրությանը
  74. Snowden Cites Nuremberg Principle in Meeting with Human Rights Organizations in Moscow Airport(չաշխատող հղում)
  75. What we know about NSA leaker Edward Snowden // NBCNews, 11 Jun 2013: «Exit plan: When he decided to go to Hong Kong to await the fallout from the leaks, Snowden told the NSA that he was taking a leave for treatment of epilepsy, a condition he told The Guardian he was diagnosed with last year after seizures. He said he didn’t give his girlfriend a specific reason, just saying he had to go away for a few weeks.»
  76. Джулиан Ассанж: Google стала угрозой
  77. Julian Assange: «Google è diventato malvagio»(իտալ.)
  78. Weinger, Mackenzie (2013 թ․ հունիսի 10). «Barton Gellman, Glenn Greenwald feud over NSA leaker». Politico. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 10-ին.
  79. «СМИ: спецслужбы США потрясены разоблачением секретных программ Агентства национальной безопасности» (ռուսերեն). ИТАР-ТАСС. 2013 թ․ հունիսի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 26-ին.
  80. Организатор утечек разведданных США исчез из отеля // BBC, 11 июня 2013
  81. 81,0 81,1 Петицию в защиту информатора из ЦРУ подписали почти 30 тысяч человек // Lenta.ru, 11 июня 2013
  82. «Автор утечек о спецслужбах США пытается скрыться за границей» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 2013 թ․ հունիսի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 26-ին.
  83. «Песков: Россия сможет предоставить Сноудену политубежище». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  84. Лавров не слышал о запросе по убежищу от гражданина США Сноудена // РИА Новости, 12.06.2013
  85. 85,0 85,1 «Разоблачитель Э. Сноуден вылетел из Гонконга в Москву :: Общество :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  86. 86,0 86,1 Finn, Peter; Horwitz, Sari (2013 թ․ հունիսի 21). «U.S. charges Snowden with espionage». The Washington Post. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 21-ին. «theft, unauthorized communication of national defense information and willful communication of classified communications intelligence information to an unauthorized person»
  87. США попросили Гонконг задержать Эдварда Сноудена // Lenta.ru, 22 июня 2013
  88. US charges NSA leaker Snowden with espionage // NBC; перевод - Власти США обвинили Сноудена в шпионаже («NBC», США) // ИноСМИ, 22/06/2013
  89. «Вашингтон потребовал от Гонконга задержать Э. Сноудена :: Общество :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  90. «В Гонконге заявили, что Сноудена выпустили, так как американцы неправильно оформили запрос». NEWSru. 2013 թ․ հունիսի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 29-ին.
  91. «Сноуден в Гонконге чуть не поссорил Китай и США - South China Morning Post - INO TV». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  92. Путин дал интервью агентству «Ассошиэйтед Пресс» и Первому каналу - Российская газета
  93. Наблюдая за затмением: Майкл Макфол находился в России, когда там появились перспективы демократии и когда эти перспективы начали тускнеть
  94. 94,0 94,1 94,2 «Эдвард Сноуден попросил убежище в Эквадоре :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  95. «WikiLeaks и спецслужбы провели в Москве операцию «Сноуден»». «Известия». 2013 թ․ հունիսի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  96. «Сноудена могла забрать машина с дипномерами прямо от трапа самолета». РИА Новости. 2013 թ․ հունիսի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  97. Сноуден не был постояльцем капсульного отеля в «Шереметьево» // Интерфакс, 27.06.2013
  98. 98,0 98,1 «Ъ-Online - Эдвард Сноуден встретится с российскими правозащитниками».
  99. «Эдвард Сноуден забрал личные вещи из комнаты отдыха «Шереметьево» - Интерфакс».
  100. «Подвижки в деле Сноудена: МИД поставил США «в неудобное положение», а беглец собрал вещи». NEWSru. 24 июля 2013. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 25-ին.
  101. «Сноуден попросил убежища в Эквадоре». Լենտա.ռու. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 23-ին.
  102. 102,0 102,1 «Сноуден остался в Москве из-за отказа Кубы принять его» (ռուսերեն). Интерфакс. 2013 թ․ օգոստոսի 26. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  103. «Ъ-Online - Эдвард Сноуден летит в Венесуэлу через Москву и Гавану». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  104. «Фидель Кастро опроверг информацию, что Куба отказалась принять Эдварда Сноудена под давлением США» (ռուսերեն). Интерфакс. 2013 թ․ օգոստոսի 28. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  105. «Журналисты не нашли Эдварда Сноудена на борту самолета в Гавану :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  106. «Аннулирование паспорта Эдварда Сноудена не означает, что он лишён американского гражданства - госдепартамент». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 16-ին.
  107. «Джулиан Ассанж: Сноуден - в безопасном месте» (ռուսերեն). Русская служба Би-би-си. 2013 թ․ հունիսի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
  108. WSJ опубликует переписку Эквадора о Сноудене, сообщает WikiLeaks | РИА Новости
  109. «С. Лавров умыл руки в деле Э. Сноудена» (ռուսերեն). РБК. 2013 թ․ հունիսի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
  110. «Сноуден до сих пор находится в транзитной зоне, заявил Путин» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 2013 թ․ հունիսի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
  111. «Путин: российские спецслужбы никогда не работали с Эдвардом Сноуденом». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 16-ին.
  112. «Кремль: Э. Сноуденом должны заниматься спецслужбы :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  113. Информация о транзитной визе на сайте посольства Российской Федерации в США
  114. Russia’s own visa rules say Moscow has had legal right to seize Snowden for past 24 hours, Max Fisher, Washington Post, 25 June 2013
  115. «Минюст: Сноуден может находиться в "Шереметьево" неограниченное количество времени» (ռուսերեն). Интерфакс. 2013 թ․ հուլիսի 27. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 31-ին.
  116. Неуловимый Сноуден продолжает давать США поводы понервничать // РИА Новости, 27.06.2013
  117. «Венесуэла может предоставить убежище Сноудену». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  118. Президент Венесуэлы заявил, что готов предоставить политическое убежище Сноудену
  119. «Э. Сноуден попросил политического убежища в России :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  120. «В. Путин огласил условия, на которых оставит Э. Сноудена в Москве, Top.rbc.ru, 01.07.2013». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  121. Видеозапись выступления В. Путина на на пресс-конференции по итогам первого дня Форума стран-экспортеров газа
  122. «Э. Сноуден отказался от идеи укрыться в России из-за В. Путина, Top.rbc.ru, 02.07.2013». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  123. «МИД РФ огорчило отношение Запада к президенту Боливии :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  124. Unasur потребовал от Европы раскрыть подробности инцидента с самолетом Э. Моралеса. - Новости дня - PосБизнесКонсалтинг
  125. Lenta.ru: Мир: Политика: Франция и Португалия закрыли воздушное пространство для самолета Моралеса
  126. Новости NEWSru.com :: Вынужденная посадка в Вене самолета президента Боливии грозит международным скандалом - это «акт агрессии»
  127. Эксперты: инцидент с самолетом Моралеса войдет в учебники по праву | РИА Новости
  128. ИТАР-ТАСС : Посол Боливии: Ответственность за происшествия с президентом понесут те, кто «позорно захватил самолет»
  129. «Генеральный директор телеканала РБК А.Любимов приглашает Эдварда Сноудена на работу». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  130. «СМИ: Американская разведка прослушивала разговоры россиян :: Общество :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  131. «США критикуют Россию за «трибуну» для Сноудена // НТВ.Ru».
  132. «Приглашение Эдварда Сноудена на встречу в Шереметьево, "Коммерсант", 12.07.2013».
  133. 133,0 133,1 «Statement by Edward Snowden to human rights groups at Moscow's Sheremetyevo airport». Wikileak. 2013 թ․ հուլիսի 12.
  134. Полная аудиозапись встречи Сноудена с правозащитниками и юристами 12 июля 2013 года,
    почти полная видеозапись заявления Сноудена
  135. «Lenta.ru: Мир: Общество: Сноуден попросил временное убежище в России».
  136. «Сноуден обратился к России с просьбой об убежище по совету Ассанжа». Дело Сноудена (ռուսերեն). Интерфакс. 2015 թ․ օգոստոսի 30. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  137. «В. Путин и Б. Обама на ночь глядя поговорили по телефону о Э. Сноудене :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  138. «В. Путин назвал Э. Сноудена подарком к Рождеству, Top.rbc.ru, 15.07.2013». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  139. «Сноудена выдвинули на Нобелевскую премию мира» (ռուսերեն). Известия. 2013 թ․ հուլիսի 15. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 15-ին.
  140. «Шведский профессор выдвинул Эдварда Сноудена на Нобелевскую премию» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 2013 թ․ հուլիսի 15. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 15-ին.
  141. «Эдвард Сноуден попросил временного убежища в России :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  142. «Олимпиада в обмен на Сноудена» (ռուսերեն). Газета.Ru. 2013 թ․ հուլիսի 17. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 17-ին.
  143. «Фальстарт: Э. Сноуден не вышел из Шереметьево даже со справкой из ФМС :: Общество :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  144. «Власти США требуют от России разъяснения статуса Э.Сноудена». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  145. Временное убежище в России. Справка - РАПСИ
  146. «Госслужба для Сноудена в России закрыта, заявили в ФМС». ՌԻԱ Նովոստի. 2013 թ․ օգոստոսի 9. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  147. 147,0 147,1 Сноуден покинул транзитную зону «Шереметьево» и пересек границу РФ - пришла справка от ФМС
  148. Кучерена выпустил Сноудена из транзитной зоны
  149. «Основатель "ВКонтакте" Павел Дуров пригласил Эдварда Сноудена на работу».
  150. «Сноуден получил регистрацию по месту пребывания». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  151. Эдвард Сноуден получил регистрацию по месту пребывания
  152. 152,0 152,1 Анатолий Кучерена отправил приглашение отцу Эдварда Сноудена для посещения России
  153. «ФМС: Сноуден поселился не в Москве». Деловая газета «Взгляд». 2013 թ․ օգոստոսի 9. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  154. Отец Эдварда Сноудена посетит Россию уже в этом месяце
  155. Назарова, Алина (2013 թ․ օգոստոսի 6). «Совфед пригласил Сноудена к сотрудничеству». Деловая газета «Взгляд». Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 7-ին.
  156. Субботина, Светлана; Звезда Сергей (2013 թ․ օգոստոսի 7). «Сенатор-единоросс открывает счет для Сноудена». Газета «Известия». Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 7-ին.
  157. «Б. Обама отменил встречу с В. Путиным в Москве :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  158. 158,0 158,1 «Обслуживавший Сноудена почтовый сервис закрылся». Lenta.Ru. 2013 թ․ օգոստոսի 9. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  159. Ladar Levison Owner and Operator. «Lavabit». Lavabit.com (անգլերեն). Lavabit LLC. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին. «I have been forced to make a difficult decision: to become complicit in crimes against the American people or walk away from nearly ten years of hard work by shutting down Lavabit. After significant soul searching, I have decided to suspend operations. I wish that I could legally share with you the events that led to my decision. I cannot. I feel you deserve to know what's going on--the first amendment is supposed to guarantee me the freedom to speak out in situations like this. Unfortunately, Congress has passed laws that say otherwise. As things currently stand, I cannot share my experiences over the last six weeks, even though I have twice made the appropriate requests.»
  160. «Адвокат Сноудена-старшего посоветовал сыну воздержаться от общения с прессой». Newsru.com. 2013 թ․ օգոստոսի 9. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  161. «Британская компания начала сбор средств в фонд помощи Сноудену». ՌԻԱ Նովոստի. 2013 թ․ օգոստոսի 10. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  162. «Сайт в поддержку Сноудена уже собрал около $50 тыс». Интерфакс. 2013 թ․ հոկտեմբերի 29. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  163. Бекренев, Андрей (2013 թ․ օգոստոսի 14). «Эдвард Сноуден: после терактов 11 сентября американские СМИ перестали контролировать правительство». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  164. http://www.nytimes.com/2013/08/18/magazine/snowden-maass-transcript.html
  165. Суржанский, Андрей (2013 թ․ օգոստոսի 15). «Отец Эдварда Сноудена заявил, что вступил в прямой контакт с сыном». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  166. «Сноуден считает, что СМИ часто передают неверную информацию о нём». Интерфакс. 2013 թ․ օգոստոսի 16. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  167. Беляева, А. (2013 թ․ սեպտեմբերի 7). «Макфол: "Дипломаты США пытались установить контакт со Сноуденом в России"». Salam News. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  168. «Бразильские парламентарии отправятся в Москву для встречи с Эдвардом Сноуденом». ИТАР-ТАСС. 2013 թ․ սեպտեմբերի 12. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  169. Макарчев, Виталий (2013 թ․ սեպտեմբերի 30). «Эдвард Сноуден стал фаворитом на получение премии Сахарова "За свободу мысли" Европарламента». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  170. Павел Бушуев, Денис Дубровин (2013 թ․ հոկտեմբերի 1). «Сноуден обратился к Европарламенту с просьбой о создании механизма защиты информаторов о нарушениях прав человека». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  171. Сноуден живёт в России на гроши. Экс-агент ЦРУ уже потратил все свои деньги, но пока не смог найти подходящую работу, Utro.ru, 07.10.2013
  172. Вести. Ru: Сноуден встретился в Москве с информаторами американских спецслужб
  173. «Дело Эдварда Сноудена - Газета. Ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  174. Все новости раздела В России за 11 октября 2013 года - Интерфакс
  175. Отец Сноудена возвращается в США после встречи с сыном - Газета. Ru | Новости
  176. 176,0 176,1 Snowden Says He Took No Secret Files to Russia
  177. «Сноуден устроился на работу в российскую компанию - Интерфакс».
  178. [1].
  179. «Депутат немецкого парламента встретился в России с Эдвардом Сноуденом - Первый канал».
  180. Сноуден готов рассказать генпрокуратуре ФРГ о прослушке Меркель в обмен на политическое убежище
  181. «Edward Snowden tells Süddeutsche: «I have no regrets» - Politik - Süddeutsche.de».
  182. СМИ: Сноуден попросил власти США о помиловании
  183. http://www.nytimes.com/2013/11/02/world/europe/snowden-appeals-to-us-for-clemency.html
  184. «Белый дом США отверг просьбу о помиловании Э. Сноудена :: Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  185. Телеканал Euronews признал Сноудена человеком года
  186. Сноуден попросил политического убежища в Бразилии - Газета. Ru | Новости
  187. Бразильские сенаторы выступили за предоставление Сноудену политического убежища
  188. Путин о Сноудене: «У него свои дела, у меня свои дела» | В России | Политика | Аргументы и Факты
  189. Эдвард Сноуден благодарен России за возможность жить на свободе
  190. «Сноуден объявил свою миссию выполненной» (ռուսերեն). Интерфакс. 2013 թ․ դեկտեմբերի 24. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  191. Разоблачитель программ слежки АНБ выступил с рождественским обращением на британском телевидении(չաշխատող հղում)
  192. Edward Snowden (2013 թ․ դեկտեմբերի 24). «Alternative Christmas Message». Channel4. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  193. Claire Hodgson (2013 թ․ դեկտեմբերի 25). «VIDEO: Watch Whistleblower Edward Snowden deliver Channel 4's Alternative Christmas Message 2013». Mirror. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  194. Anthony Barnes (2013 թ․ դեկտեմբերի 24). «Edward Snowden warns over global threat to privacy during Channel 4's Alternative Christmas Message». The Independent. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  195. Times Colonist (2013 թ․ դեկտեմբերի 24). «NSA leaker Edward Snowden to address Britain in Christmas program». Times Colonist. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  196. Edward Snowden (2013 թ․ դեկտեմբերի 25). «Edward Snowden warns about loss of privacy in Christmas message - video» (Video 1.4 Min). The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  197. Stephen Castle (2013 թ․ դեկտեմբերի 25). «TV Message by Snowden Says Privacy Still Matters». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  198. Peter Walker (2013 թ․ դեկտեմբերի 24). «Edward Snowden broadcasts Channel 4's alternative Christmas Day message». The Guardian. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  199. ITN (2013 թ․ դեկտեմբերի 26). «Edward Snowden's Alternative Christmas Message 2013» (Video 1.5 Min). YouTube. ITN. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  200. Griggs, Brandon; Gross, Doug (2014 թ․ մարտի 10). «Edward Snowden speaks at SXSW, calls for public oversight of U.S. spy programs». CNN Tech.
  201. 201,0 201,1 DeLuca, Dan (2014 թ․ մարտի 12). «NSA leaker Snowden is the rock star of SXSW Interactive». The Inquirer. Philly.com.
  202. Clark, Liat (2014 թ․ մարտի 10). «Snowden: the NSA is 'setting fire to the future of the internet'». Wired. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  203. Garling, Caleb (2014 թ․ մարտի 11). «Edward Snowden pushes Web privacy at South by Southwest». San Francisco Chronicle.
  204. 204,0 204,1 204,2 204,3 Rowan, David (2014 թ․ մարտի 18). «Snowden: Big revelations to come, reporting them is not a crime». Wired.
  205. Wohlsen, Marcus. «Ed Snowden Meets the Father of the World Wide Web». Wired.
  206. «Сноуден: АНБ отслеживало триллионы единиц коммуникаций невинных людей». РИА Новости.
  207. «Сноуден стал студенческим ректором университета Глазго». РИА Новости.
  208. ИТАР-ТАСС: Сноуден попросил политического убежища в России
  209. «Сноуден дал первое интервью американскому ТВ в одном из отелей Москвы». РИА Новости.
  210. «Путин отказался вернуть Сноудена на родину». Лента.ру.
  211. Baltinfo (23 июня 2014). «Международная комиссия юристов выступила за присуждение Нобелевской премии мира Сноудену».
  212. 212,0 212,1 Сноуден перевез в Россию свою подругу
  213. 213,0 213,1 Edward Snowden’s girlfriend living with him in Moscow, film reveals
  214. Сноуден получил в России вид на жительство сроком на три года // Интерфакс, 7 августа 2014
  215. Сноуден объяснил отказ от возвращения в США
  216. The Virtual Interview: Edward Snowden
  217. «Сноуден получил медаль как самый свободный гражданин мира». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 30-ին.
  218. «ԱՄՆ-ի ներկա քաղաքականության պատճառով Վաշինգթոնը կիբերպատերազմում պարտություն կկրի». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 11-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 1-ին.
  219. Սնոուդենը ցանկանում է վերադառնալ ԱՄՆ
  220. Սպիտակ տունը չի ներում Սնոուդենին
  221. Amit Sandhu and agencies (2015 թ․ սեպտեմբերի 5). «Snowden criticises Russia for approach to internet and homosexuality» (անգլերեն). The Guardian. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  222. «Сноуден раскритиковал Россию за ограничение интернета и отношение к геям» (ռուսերեն). Росбизнесконсалтинг. 2015 թ․ սեպտեմբերի 6. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  223. 223,0 223,1 Тэйлор, Питер (2015 թ․ հոկտեմբերի 5). «Сноуден: спецслужбы дистанционно управляют смартфонами» (ռուսերեն). BBC. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  224. «Հրապարակվել է Օլիվեր Սթոունի «Սնոուդեն» ֆիլմի առաջին թրեյլերը (տեսանյութ)». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 11-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 1-ին.
  225. Murai, Shusuke (2016 թ․ հունիսի 4). «NSA whistleblower Snowden says U.S. government carrying out mass surveillance in Japan» (անգլերեն). The Japan Times. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 5-ին.
  226. «Сноуден: Спецслужбы США следят за каждым жителем Японии» (ռուսերեն). Росбалт. 2016 թ․ հունիսի 5. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 5-ին.
  227. «Сноуден раскритиковал «закон Яровой»: отнимет у россиянина деньги и свободу» (ռուսերեն). Московский комсомолец. 2016 թ․ հունիսի 26. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 27-ին.
  228. Էդվարդ Սնոուդենն ինքն է իր դերը խաղացել «Սնոուդեն» ֆիլմում
  229. Էդվարդ Սնոուդենն ինքն Է իր դերը խաղացել «Սնոուդեն» ֆիլմում
  230. Բրիտանացիները տասնյակ տարիներ շարունակ լրտեսել են իսրայելցի պաշտոնյաներին. Էդվարդ Սնոուդեն
  231. Սնոուդենի՝ Ռուսաստանում բնակվելու թույլտվության ժամկետը երկարաձգվել է
  232. Աֆղանստանում ԱՄՆ-ը ռումբ է նետել իր իսկ կառուցած թունելների վրա. Սնոուդեն
  233. Greenberg, Andy (2017 թ․ դեկտեմբերի 22). «Snowden's New App Turns Your Phone Into a Home Security System» (անգլերեն). Wired. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  234. «СМИ: Эдвард Сноуден представил мобильное приложение для защиты от слежки» (ռուսերեն). ТАСС. 2017 թ․ դեկտեմբերի 23. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  235. «Haven: Keep Watch». guardianproject.github.io (անգլերեն). Freedom of the Press Foundation, Guardian Project. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  236. Սնոուդեն. «Ֆեյսբուքը ստում է»
  237. Edward Snowden: There’s No One Trump Loves More Than Vladimir Putin
  238. «Edward Snowden Shares His Story in New Memoir That Hits Shelves in September». Common Dreams (անգլերեն). 2019 թ․ օգոստոսի 2. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  239. «Edward Snowden announces memoir 'Permanent Record' for fall release». EW.com (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  240. Stueve, Joshua (2019 թ․ սեպտեմբերի 17). «United States Files Civil Lawsuit Against Edward Snowden». Department of Justice, U.S. Attorney’s Office, Eastern District of Virginia. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  241. Не личное дело. Эдвард Сноуден представил книгу о своей жизни
  242. Эдварда Сноудена "Личное дело"
  243. Сноуден заявил о желании продлить вид на жительство в России
  244. 244,0 244,1 Сноуден попросил власти РФ о продлении вида на жительство еще на три года
  245. Адвокат Сноудена рассказал о его планах
  246. «Сноуден считает, что власти многих стран используют коронавирус в своих целях». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 3-ին.
  247. Shelter in Place with Shane Smith & Edward Snowden (Full Episode)
  248. Պանդեմիան կանցնի, իսկ լրտեսումները կշարունակվեն
  249. Why Edward Snowden Is a Hero. The New Yorker.
  250. Oliver Stone defends Edward Snowden over NSA revelations. The Guardian. (July 5, 2013).
  251. Сулима, Кристина (2013 թ․ օգոստոսի 15). «Большинство россиян считает Эдварда Сноудена героем». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  252. Daniel Ellsberg: Edward Snowden Was Right To Leave The U.S. Huffington Post.
  253. Amash: Snowden a whistle-blower, 'told us what we need to know'. Fox News (August 4, 2013).
  254. Salant, Jonathan D.. (July 10, 2013) Snowden Seen as Whistle-Blower by Majority in New Poll. Bloomberg.
  255. «Сноуден должен найти пристанище в России. Финам 27.06.2013». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 2-ին.
  256. «В Госдуме Э.Сноудена назвали новым диссидентом и борцом с системой». RBC Daily. 2013 թ․ հուլիսի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 4-ին. «Глава комитета Госдумы по международным делам Алексей Пушков назвал разоблачителя спецслужб США Эдварда Сноудена новым диссидентом, борющимся с системой. Об этом депутат написал в своем микроблоге. «Ассандж, Мэннинг и Сноуден не были шпионами и выдали секретную информацию не за деньги, а из убеждений. Они – новые диссиденты, борцы с системой», – считает А.Пушков.»
  257. Klein, Ezra. «Edward Snowden, patriot». The Washington Post.
  258. «Opinion: Edward Snowden is a patriot – Trevor Timm». Politico.Com.
  259. LoGiurato, Brett (2013 թ․ հունիսի 11). «John Boehner: Edward Snowden Is A 'Traitor'». San Francisco Chronicle. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 11-ին.
  260. de Nesnera, Andre (2013 թ․ օգոստոսի 8). «Is NSA Leaker Edward Snowden a Traitor?». Washington: Voice of America. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  261. «Жириновский будет рад, если Сноуден и Мэннинг получат пожизненный срок». ՌԻԱ Նովոստի. 2013 թ․ օգոստոսի 14. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  262. Blake, Aaron (2013 թ․ հունիսի 9). «Clapper: Leaks are 'literally gut-wrenching,' leaker being sought». The Washington Post. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  263. 263,0 263,1 Где может находиться сервер-шпион в Москве? — Ведомости, 12.08.2013
  264. Jay Leno’s interview with President Obama (transcript, video)
  265. Calderone, Michael. «AP Editor: Do Not Describe Edward Snowden As A 'Whistleblower'». Huffington Post. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  266. Venessa, Wong. «So You Want to Be a Whistleblower...». Bloomberg. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  267. «Snowden leaks show NSA 'routinely lies' to Congress». RTAmerica. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  268. Greenwald, Glenn; MacAskill, Ewen; Poitras, Laura (2013 թ․ հունիսի 9). «Edward Snowden: the whistleblower behind the NSA surveillance revelations». The Guardian. London. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 9-ին.
  269. «Центр новостей ООН — Нави Пиллэй заявила, что «дело Сноудена» свидетельствует о необходимости защищать лиц, раскрывающих нарушения прав человека».
  270. «ООН намерена обсудить сообщения о прослушке её штаб-квартиры с США». РИА Новости. 2013 թ․ օգոստոսի 26. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  271. Greenwald, Glenn «On the Espionage Act charges against Edward Snowden» The Guardian June 22, 2013
  272. «АНБ США придумало средство борьбы с последователями Сноудена». Деловая газета «Взгляд». 2013 թ․ օգոստոսի 9. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  273. Суржанский, Андрей (2013 թ․ օգոստոսի 12). «Барак Обама поручил сформировать группу экспертов по вопросам использования технологий при сборе развединформации». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  274. Guardian: британские власти уничтожили все материалы Сноудена // Газета.ру, 20.08.2013
  275. David Miranda, schedule 7 and the danger that all reporters now face. As the events in a Heathrow transit lounge — and the Guardian offices — have shown, the threat to journalism is real and growing // Guardian, Alan Rusbridger, Monday 19 August 2013
  276. Guardian: в Хитроу задержали бойфренда журналиста, публиковавшего материалы Сноудена, Газета.ру, 19.08.2013
  277. Glenn Greenwald’s partner detained at Heathrow airport for nine hours. David Miranda, partner of Guardian interviewer of whistleblower Edward Snowden, questioned under Terrorism Act // Guardian, 18-19 August, 2013
  278. «British spies betrayed to Russians and Chinese». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 5-ին.
  279. BBC: ФРГ расторгла договоры с Британией и США из-за Сноудена
  280. Lenta.ru: ФРГ расторгла соглашение об обмене данными с американскими спецслужбами
  281. Черносвитов, Александр (2013 թ․ օգոստոսի 12). «Испания потребовала от США разъяснений относительно электронной слежки в королевстве». ИТАР-ТАСС. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  282. Martin Koch, Whistleblower-Preis für Edward Snowden
  283. В Германии Эдварду Сноудену присуждена премия за разоблачение злоупотреблений спецслужб
  284. Whistleblower-Preis für Edward Snowden
  285. 285,0 285,1 285,2 Pardon Edward Snowden | We the People: Your Voice in Our Government(չաշխատող հղում)
  286. Stableford, Dylan (2013 թ․ հունիսի 9). «NSA whistleblower revealed as Edward Snowden, 29-year-old ex-CIA employee». Yahoo! News. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 10-ին.
  287. Tom McCarthy. (2013 թ․ հունիսի 9). «Edward Snowden identifies himself as source of NSA leaks — as it happened» (անգլերեն). The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
  288. Поддержим Эдварда Сноудена! // Avaaz
  289. «Press release: Top musicians, actors and Nobel laureates show support for Edward Snowden, publishers and whistleblowers» (անգլերեն). The Courage Foundation. 2014 թ․ նոյեմբերի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  290. Глава военной разведки ЕС Алафузофф: Сноуден – подлинный идеалист // Сайт телерадиокомпании Yleisradio Oy. Служба новостей Yle. — 18 июля 2013.(Ստուգված է 19 Հուլիսի 2013)
  291. Американский конгрессмен сравнил Сноудена с Ганди
  292. «Бывший директор ЦРУ не считает Эдварда Сноудена предателем». Русская служба новостей (ռուսերեն). 2013 թ․ օգոստոսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  293. Face the Nation transcripts August 11, 2013: Hayden, King, and Ruppersberger — CBS News
  294. Телепрограмма «Правда 24» | Владимир Жириновский: «Сноуден — предатель»
  295. Объявлены имена лауреатов премии имени Сноудена в сфере интернет-медиа
  296. РБК daily об игре «Snowden Run 3D»
  297. Компания «Sony Pictures» намерена снять фильм об Эдварде Сноудене. // kommersant.ru (15 мая 2014 года)
  298. 298,0 298,1 Оливер Стоун купил права на экранизацию романа Кучерены о Сноудене. // interfax.ru (11 июня 2014 года)
  299. 299,0 299,1 СМИ: «Джозеф Гордон-Левитт сыграет роль Сноудена в кино». // bbc.co.uk (22 сентября 2014 года)
  300. 10 ноября 2014 года в программе „Познер“ - Оливер Стоун. Аудиозапись программы (продолжительность - 56 мин. 32 сек.). „Познер Online“ // pozneronline.ru (10 ноября 2014 года)
  301. Первый канал. Кино. Телесериал «С чего начинается Родина». «Первый канал (Россия)» // 1tv.ru (29 сентября 2014 года)
  302. Первый канал. Кино. «С чего начинается Родина»: как снимался сериал. «Первый канал» // 1tv.ru (29 сентября 2014 года)
  303. Lukhaup, Christian; Panteleit, Jörn; Schrimpf, Anne. Cherax snowden, a new species of crayfish (Crustacea, Decapoda, Parastacidae) from the Kepala Burung (Vogelkop) Peninsula in Irian Jaya (West Papua), Indonesia(անգլ.) // ZooKeys : Журнал. — Sofia: Pensoft Publishers, 2015. — Vol. 518. — P. 1–14. — ISSN 1313-2970. doi:10.3897/zookeys.518.6127
  304. Немецкий ученый назвал вид речных раков в честь Сноудена. - Lenta.ru. 26 августа 2015
  305. Kemp, Stuart (2014 թ․ հունիսի 2). «Oliver Stone to Direct Edward Snowden Film» (անգլերեն). The Hollywood Reporter. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 31-ին.
  306. Kemp, Stuart (2014 թ․ հունիսի 10). «Oliver Stone Options Novel by Edward Snowden's Russian Lawyer» (անգլերեն). The Hollywood Reporter. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 31-ին.
  307. «Сноуден» (ռուսերեն). Бюллетень кинопрокатчика. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  308. McNary, Dave (2016 թ․ փետրվարի 19). «Joseph Gordon-Levitt's 'Snowden' Release Date Pushed Back» (անգլերեն). Variety. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 20-ին.
  309. «Сноуден снялся в фильме о себе». Lenta.ru. 08.09.2016. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  310. Нехорошев, Григорий (2016 թ․ դեկտեմբերի 8). «Шпион нетрадиционной ориентации». Совершенно секретно. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 1-ին.