Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն

Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքություն կամ Առաքելական Աթոռ Սրբոց Յակովբեանց Յերուսաղեմ, Հայ առաքելական եկեղեցու պատրիարքությունն է Սուրբ Երկրում։ Պատրիարքն ունի արքեպիսկոպոսի աստիճան, նրա նստավայրն է Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքարանը՝ Երուսաղեմի հայկական թաղամասում։ Ներկա պատրիարքն է Ամենապատիվ Տ. Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանը, ով զբաղեցնում է այդ պաշտոնը սկսած 2013 թվականից։

Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքություն
Տեսակ	պատրիարքություն
Հիմնադրված	638 թ.
Կենտրոն	Երուսաղեմ
Առաջնորդի նստավայր	Monastery of Saint James, Երուսաղեմ
Մայր եկեղեցի	Սրբոց Յակոբեանց վանք
Ժամերգության լեզու	Գրաբար
Երաժշտական ավանդույթ	Հոգևոր
Տոմար	Հուլյան
Եպիսկոպոսների թիվ	2
Կրթահամալիրների թիվ	Երկու
Վանքերի թիվ	5
Կայք	armenian-patriarchate.com
Armenian Patriarchate of Jerusalem Վիքիպահեստում

Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից է. նվիրապետական աստիճանը արքեպիսկոպոսությունն է։ Հիմնադրվել է Ա Դարում առաքյալների կողմից, է դարից սկսած միայն Հայ պատրիարքներ են գահակալել։ Աթոռանիստը Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքն է՝ Հակոբոս Տեառնեղբոր տունը։ Այսօր Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքը Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանն է։

Երուսաղեմում հայերը բնակություն են հաստատել Ք.ա. եւ քրիստոնեության տարածման առաջին դարերից։ Արդեն Դ դարում Երուսաղեմում կային հայկական վանքեր ու եկեղեցիներ իսկ Ա դարում Աբգար մեծ թագավորի կին Հեղինեն կառուցել էր ամբողջ սրբատեղիներում աղոթատներ։ Սուրբ Գրքի ամենահայտնի լեռան՝ Սիոնի բարձունքին հիմնվել է Ս. Հակոբյանց վանքը՝ Հակոբոս Առաքյալի Սուրբ Գլխի թաղված վայրում եւ Հակոբոս Տեառնեղբոր գերեզմանի վրա հետագայում ձեւավորվել է Սրբոց Հակոբյանց միաբանությունը։ Երուսաղեմի եկեղեցու առաջին Հայրապետը եղել է Հակոբոս Տյառնեղբայրը (Գործք Առաքելոց)։ Կոստանդնուպոլսի Բ. Տիեզերական ժողովի (381թ.) որոշմամբ, Երուսաղեմի եպիսկոպոսությունը դարձել է պատրիարքություն։ Երուսաղեմում մեր Եկեղեցին առանձնանցել է քաղկեդոնականներից Է. Դարում եւ կոչվել Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքություն ։ Պատրիարք կոչումը վարչական անվանում է, որը քաղաքական իշխանությունները տվել են Երուսաղեմի Հայոց արքեպիսկոպոսներին` նրանց ինքնավարությունը և այլ եկեղեցական աթոռներից անկախ լինելու հանգամանքը՝ Երուսաղեմի հայկական վանքերի ու եկեղեցիների հոգեւոր եւ վաչական գործերը տնօրինելու համար։

Բյուզանդական տիրապետության շրջանում, մինչեւ արաբների կողմից Երուսաղեմի գրավումը (636թ.)Երուսաղեմի եկեղեցին հալածվել է քաղկեդոնականներից, պառակտումից հետո քաղկեդոնականները վռնդվել են Սրբոց Հակոբյանց մայրավանքից եւ պատրիարքական իրավունքներից։ Է դարում Մուհամմեդը (638-669) Մեքքայի գրավումից հետո հասնում է Երուսաղեմ։ Հայոց միաբանության իրավունքները հաստատվել են Մուհամմեդի կնիքով նաեւ մյուս հարանվանությունների շնորհվել է իրավունքներ։ Երուսաղեմի հայոց հոգեւոր առաջնորդ՝ Աբրահամը համարվում է առաջին Հայ պատրիարքը Երուսաղեմի քանի որ մենք չունենք գրավոր տեղեկություններ նրանից առաջ գահակալած Հայերի մասին։ Հայոց սեփականություն են ճանաչվել Ս. Հակոբյանց վանքն իր կալվածքներով, Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան Տաճարի մի մասը, Ձիթենյաց լեռան ստորոտին գտնվող Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, Գողգոթայի բարձունքը եւ ավելի քան յոթ տասնյակ վանքեր ու եկեղեցիներ։ Եթովպիական, ղպտիական եւ ասորական եկեղեցիները մինչեւ այսօր գտնվում են Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության հոգեւոր իշխանության ներքո համաձայն մի շարք հավաստագրեի։ Իրար հաջորդած բոլոր իշխանությունները (արաբների, խաչակիրների, մամլուքյան, օսմանյան, բրիտանական, հորդանանյան, իսրայելական) վերահաստատել են Հայոց իրավունքները հույների եւ լատինների հետ մեկտեղ՝ Երուսաղեմի եւ Սուրբ Երկրի քրիստոնեական սրբատեղիների նկատմամբ։ Մինչեւ ԺԱ. դարի վերջը տեւած արաբական տիրապետության առաջին շրջանում, արաբները բարյացակամ են վերաբերվել տեղի քրիստոնյաներին, հատկապես Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությանը։ Հայոց Պատրիարքության դիրքը, իբրեւ բոլոր Արեւելյան ուղղափառ եկեղեցիների ներկայացուցիչ միշտ գերազանցել է իրավունքների հարցում մյուս հարանվանություններին։ Հետագայում, չնայած հրովարտակներով ապահովված առանձնաշնորհումներին, հայկական վանքերն ու եկեղեցիները հետզհետե ենթարկվել են ծանր հակումների ինչպես նաեւ շատուշատ ավերածությունների։ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության վիճակը հատկապես ծանրացել է Եգիպտոսի Ֆաթիմյան արաբական դինաստիայի տիրապետության շրջանում։ 969թ., գրավելով Երուսաղեմը, ֆաթիմյանները մեկ դարից ավելի շարունակ կռիվներ են մղել սելջուկների դեմ։ 1099թ. այն գրավել են խաչակիրները։ Հայկական իշխանության շրջանում (ԺԱ.-ԺԴ.դդ.), հայոց իշխանների եւ թագավորների քաղաքական պաշտպանության եւ նվիրատվությունների շնորհիվ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը վերահաստատել է իր իրավունքները սրբատեղիների նկատմամբ եւ բարձրացրել իր հեղինակությունը։ Հռոմկլայի 1178թ. ժողովին մասնակցել է Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Սահակը, որը ստորագրել է ժողովի որոշումների տակ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Դ. Տղայից, Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսից, Անիի Բասիլիոս արքեպիսկոպոսից հետո` «Սահակ արքեպիսկոպոս աստվածակոխ քաղաքին Երուսաղեմի»։ 1187թ. Եգիպտոսի սուլթան Սալահեդդինը գրավել է Երուսաղեմը` վերջ տալով խաչակիրների իշխանությանը Սուրբ քաղաքում։ Սալահեդդինը ոչ միայն վերահաստատել է Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Աբրահամ Երուսաղեմցու (1180-1191թթ.) ներկայացրած քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության իրավունքները, այլեւ դրանք տարածում է խաչակիրների մի քանի եկեղեցիների եւ վանքերի վրա։ Մինչեւ 1311թ. Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը գտնվել է Կիլիկիայի հայոց թագավորների եւ Սսում նստող Հայոց կաթողիկոսների իշխանության ներքո։ Չընդունելով Օշին թագավորի, Գրիգորի Է. Անավարզեցի եւ Կոստանդին Գ. Կեսարացի կաթողիկոսների լատինամետ քաղաքականությունը եւ չենթարկվելով 1307թ. Սսի ժողովի որոշումներին` Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարք Սարգիսը՝ Հայ Եկեղեցու վարդապետությունը անաղարտ պահելու համար Եգիպտոսի սուլթանից հրովարտակ ձեռք բերելով, անջատել է իր Աթոռը կիլիկիայի քաղաքական եւ եկեղեցական իշխանությունից։ 1311թ. Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը դարձել է անկախ, ինչը հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների կարծելու, թե Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը հիմնադրվել է այդ թվին։ 1613-1646 թվականներին գահակալել է աստվածաշնորհ եւ եռամեծար Գրիգոր Գանձակեցի (Պարոնտեր) պատրիարքը։ Օսմանյան տիրապետության տարիներին, Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության գերիշխանությունը տարածվել է Սիրիայի, Լիբանանի, Կիպրոսի եւ մինչեւ 1839թ. Եգիպտոսի թեմերի վրա։ 1664թ. Եղիազար Այնթապցին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հետ ունեցած խնդիրների պատճառով Երուսաղեմում հաստատել է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին հակաթոռ Կաթողիկոսություն` իրեն երթարկելով օսմանյան տերության տարածքում գործող եկեղեցական թեմերը ինչպես նաեւ վայելուչ կերպով կատարել Կաթողիկոսին վերապահված բոլոր արարողակարգերը։ 1682թ., Եղիազար Ա. Այնթապցու` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ընտրվելուց (1681թ.) հետո, Երուսաղեմի կաթողիկոսությունը վերացվել է։ 1702թ. Կ. Պոլսի Հայոց Պատրիարք Ավետիք Եվդոկացին զբաղեցրել է նաեւ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության աթոռը, եւ մինչեւ 1715թ. Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը կառավարել են Կ.Պոլսից նշանակված աշխարհական փոխանորդները։ Պատրիարքությունն ընկել է պարտքերի տակ։ 1715թ. Կ. Պոլսի Պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցին վերահաստատել է Երուսաղեմի ինքնուրույն պատրիարքությունը եւ Գրիգոր Շղթայակիր Պատրիարքը (1715-1749թթ.) ընտրվել է Երուսաղեմի Պատրիարք։ Հակառակ հույների եւ լատինների ոտնձգությունների Շնորհազարդ եւ Սրբակենցաղ Հայրապետը մարել է պարտքերը եւ ձեռնամուխ եղել շինարարական աշխատանքների՝ Սրբատեղիներում եւ Վանքերում։ 1833թ. Ս. Հակոբյանց վանքում հիմնադրվել է տարածաշրջան առաջին տպարանը. այստեղ են տպագրվել Հովհաննես Դրասխանակերտցու «Պատմութիւն Հայոց» (1843թ.), Եսայի Հասան-Ջալալյանի « Պատմութիւն Աղուանից երկրի» (1868թ.) եւ այլ գրքեր։ Մեծ ուշադրություն է դարձվել տպարանին, որտեղ մինչ օրս լույս են տեսնում հայագիտական, կրոնական, պատմական եւ այլ բնույթի մեծարժեք գրքեր։ Պատրիարքությունը 1843 թվականին Զաքարիա Կոփեցի Պատրիարքի ջանքերով ձեռնամուխ է լինում Հայ Եկեղեցում առաջին անգամ բացել Աստվածաբանական դպրոց որտեղ պատրաստվելու էին ապագա հոգեւորականները, հետագայում այն կրում է Ժառանգավորաց Վարժարան Անունը։ Պատրիարքությունը ունի հարուստ Մատենադարան որտեղ կան մի քան տասնյակ հազար գրքեր ինչպես նաեւ Ս. Հակոբյանց վանքում է գտնվում Երուսաղեմի ձեռագրատունը՝ աշխարհում իր քանակով հայերեն ձեռագրերի երկրորդ հավաքածուն շուրջ 4հզ.: Ելնելով որոշ ձեռագրերի ստեղծման թվականից` ենթադրվում է, որ հավաքածուն սկզբնավորվել է ԺԲ.-ԺԳ. դարերց սկսած։ 1866թ. լույս է տեսնում Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության պաշտոնական «Սիոն» ամսագիրը (1877-1927թթ. ընդհատվել է) մինչ օրս տպագրվում է ։ 1921 թվականին Երուսաղեմ են հասնում մեծաթիվ որբեր եւ գաղթականներ, որոնց պատրիարքությունը տրամադրում է ժամանակավոր կացարաններ։ Նրանք ժամանակի ընթացքում ձեւավորում են հայ համայնքներ ոչ միայն Երուսաղեմում այլեւ այլ խոշոր քաղաքներում։ 1929թ. Երուսաղեմի Պատրիարք Եղիշե Դուրյանը կառուցում է տարածաշրջանում առաջին երկսեռ դպրոցը՝ Թարգմանչաց Վարժարան։ 1929թ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության համաձայնությամբ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը ժամանակավորապես Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսությանն է զիջել Դամասկոսի եւ Լիբանանի թեմերը, սակայն մինչեւ այսօր դրանք չեն վերադարձվել ։ Ներկայումս Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության իրավասության տակ են միայն Իսրայելի հայակական եկեղեցիները, Բեթղեհեմի եւ Հորդանանի հոգեւոր հովվությունները։ ԽՍՀՄ տարիերիներին Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքության միաբանների ջանքերով են պահվում Հայ Թեմերը Սփյուռքում իսկ

1975թվականին մեծաթիվ հոգեւորականներ պատրաստելու ակնկալիքով Երուսաղեմի Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Եղիշե Արքեպիսկոպոս Տերտերյանի ջանքերով կառուցվում է Ժառանգավորաց Վարժարանի շքեղազարդ շենքը։

2022թ. Վերաբացվում է Հելլեն եւ Էդուարդ Մարտիկյան թանգարանը։

Պատրիարքը Ս. Հակոբյանց վանքի հոգեւոր եւ վարչական պետն է, Երուսաղեմի քաղաքական իշխանությունների առջեւ հայ համայնքի ներկայացուցիչը, (սակայն այսօր նաեւ ունենք Հայ դեսպան)։ Նրան ընտրում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց միաբանական ընդհանուր ժողովը, որին եւ հաշվետու է Պատրիարքը։ Ընտրությունը հաստատում են Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, Իսրայելի, Հորդանանի եւ Պաղեստինի իշխող տերերը ։

Հորդանանի հոգեւոր հովվության կենտրոնը Ամմանի Ս. Թադեւոս եկեղեցին է, Հոգեւոր հովիվը նաեւ Հորդանանում Հայոց փոխպատրիարքն է։ Ում նշանակում է Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքը։ Հորդանանի հայ համայնքի ազգային-եկեղեցական գործերով զբաղվում է տեղական խորհուրդը (թաղականությունը)։ Գաղութը ձեւավորվել է Մեծ եղեռնից հետո։ Հայերը հիմնականում բնակվում են Ամմանում, սակավ թվով` Ռուսեյֆա, Մատարա, Աքաբա քաղաքներում։ Համագաղութային բնույթի բոլոր միջոցառումները կազմակերպվում են Ազգային առաջնորդարանի սրահում։ 1997թ. Ամմանում լույս է տեսնում Ազգային Առաջնորդարանի «Սուրբ Թադէոս» թերթը։ Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքարանը գտնվում է Հին Քաղաքի Հայկական թաղամասում։ Մայրավանքն է Սուրբ Հակոբ

Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունի կայքի հասցեն է՝ www.armenian-patriarchate.com

Տես նաև

• Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքների ցանկ
• Պոլսո հայոց պատրիարքություն
• Երուսաղեմի սուրբ Հակոբյանց միաբանություն

Արտաքին հղումներ

• ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔՈՒԹՅՈՒՆ
• Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 643)։