Վիքիպեդիա

Երկրորդ տաճար

Երկրորդ տաճար (եբրայերեն՝ בֵּית הַמִּקְדָּשׁ הַשֵּׁנִי‎ - բիգ-համիգդաշ հաշենի), վերակառուցված Երուսաղեմի տաճար, որն օգտագործվում էր մ.թ.ա. 516 թվականից մինչև մ.թ. 70 թվականի կործանումը։ Իր վերջին փուլում այն ​​բարելավել է Հերովդես Մեծի օրոք, արդյունքում այն հետագայում կոչվել է Հերովդեսի տաճար: Հերովդեսի վերանորոգումը մեծ մասշտաբով է եղել՝ տաճարը դարձնելով հին աշխարհի ամենահոյակապ կառույցներից մեկը։ Երկրորդ Տաճարը կանգնեցվել է որպես հրեական ինքնության առանցքային խորհրդանիշ և կենտրոնական նշանակություն է ունեցել Երկրորդ տաճարային հուդայականության համար. այն պաշտամունքի, ծիսական զոհաբերության (քորբան) և հրեաների համայնքային հավաքների գլխավոր վայրն էր: Որպես կրոնական պրակտիկայի գլխավոր վայր՝ այն գրավել է հրեա ուխտավորներին հեռվից, հատկապես՝ Երեք ուխտագնացության տոների ժամանակ՝ Զատիկ, Շավուոտ և Սուքոթ, երբ հրեաներն ամբողջ հին աշխարհից մեկնել են Երուսաղեմ՝ տաճարում երկրպագելու:

Երկրորդ տաճար
Հիմնական տվյալներ
ՏեսակCategory:Destroyed religious buildings and structures? և Պաշտամունքային կառույցներ
ԵրկիրՀուդայի թագավորություն Հուդայի թագավորություն
ՏեղագրությունԵրուսաղեմ
Դավանանքհուդայականություն
ՆվիրվածՏետրագրամոն
Քարտեզ
Քարտեզ
 Second Jewish temple in Jerusalem Վիքիպահեստում

Երկրորդ տաճարի կառուցումը սկսվել է այն բանից հետո, երբ Պարսկական կայսրությունը գրավել է Բաբելոնը և թույլ տվել հրեա ժողովրդին վերադառնալ Երուսաղեմ: Սա նշանավորել է հրեա ժողովրդի համար նոր դարաշրջանի սկիզբը Բաբելոնի պաշարման հետևանքով առաջացած ավերածություններից և Առաջին տաճարի կործանումից հետո։ Վերջինս հայտնի է որպես Սողոմոնի տաճար, ավերվել էր Հուդայի Թագավորության հետ մեկտեղ՝ որպես ամբողջություն, բաբելոնյան Երուսաղեմի պաշարման հետևանքով մոտ մ.թ.ա. 587 թվականին։

Երկրորդ Տաճարը շարունակել է լինել հրեական կյանքի կենտրոնական հաստատությունը մինչև մ.թ. 70-ական թվականներին հռոմեացիների կողմից դրա վերջնական ոչնչացումը, ինչը նշանավորել է հրեական պատմության մի դարաշրջանի ավարտը[1]։

Աքեմենյան կայսրությանը միացնելուց հետո պարսից թագավոր Կյուրոս Մեծն արձակել է հայտնի` Կյուրոսի հրամանագիրը։ Եբրայերեն Աստվածաշնչում նկարագրված այս հրամանագիրը հրեա ժողովրդին թույլատրել և խրախուսել է վերադառնալ Երուսաղեմ՝ նշանավորելով հրեական պատմության մեջ կարևոր իրադարձություն, որը հայտնի է որպես «Վերադարձ Սիոն»։

Պարսկական տիրապետության ներքո նախկին «Հուդայի թագավորությունը» վերակազմավորվել է ինքնակառավարվող հրեական նահանգի՝ Յեհուդ Մեդինատա անունով։ Այս տեղաշարժը հրեա ժողովրդին տրամադրել է որոշակի ինքնավարություն Բաբելոն աքսորվելուց հետո: Երկրորդ տաճարի ավարտը պարսից թագավոր Դարեհ I-ի օրոք նշանավորել է կրոնական վերածննդի և հրեա ժողովրդի հույսի վերականգնումը: Երկրորդ տաճարը կանգնած էր որպես նրանց հավատքի և ինքնության վերականգնման խորհրդանիշ Բաբելոնյան աքսորից և Սողոմոնի տաճարի կործանումից հետո:

Ըստ աստվածաշնչյան աղբյուրների՝ Երկրորդ տաճարի սկզբնական կառուցվածքը համեմատաբար համեստ էր՝ համեմատած հետագա ընդարձակումների և վերանորոգումների։ Այն կառուցվել է Պարսկական կայսրության կողմից նշանակված Յեհուդ Մեդինատայի հրեա կառավարիչ Զերուբաբելի գլխավորությամբ։ Զերաբաբելը Հուդայի նախավերջին թագավոր Հեքոնիայի թոռն էր, և տաճարի վերակառուցումը վերահսկելու նրա դերը վճռորոշ դեր է ունեցել Հուդայի երկրում հրեական համայնքի հոգևոր և մշակութային նորացման գործում: Երկրորդ Տաճարի վերակառուցումը ոչ միայն իրականացրել է կրոնական և ազգային ձգտումը, այլև խորհրդանշել է հրեական կյանքի և պաշտամունքի ավելի լայն վերականգնումը Երուսաղեմում պարսկական հովանավորության ներքո՝ հիմք դնելով տաճարի հետագա ընդլայնումը և նրա կենտրոնական դերին հրեական կյանքում մինչև դրա կործանումը մ.թ. 70 թվականին[2]։

1-ին դարում Երկրորդ Տաճարը ենթարկվել է զգալի վերանորոգման և ընդարձակման Հերովդես Մեծի օրոք։ Հերովդեսը, ձգտելով ամրապնդել իր իշխանությունը և ձեռք բերել հրեա բնակչության բարեհաճությունը, ձեռնարկել է համեստ կառույցը մեծ ու տպավորիչ հուշարձանի վերածելու հավակնոտ ծրագիր: Արդյունքը ուշագրավ կերպարանափոխություն էր՝ մեծ, հոյակապ շենքերով և ճակատներով, որոնք նախագծված էին բարձրացնելու և՛ տաճարի վեհությունը, և՛ նրա կրոնական նշանակությունը: Ժամանակակից մոդելները, ինչպիսիք են Իսրայելի թանգարանում գտնվող Երուսաղեմի մոդելը, առաջարկում են Հերովդեսի ընդարձակման տեսողական ներկայացում` ընդգծելով տաճարի և նրա շրջակա բակի չափն ու շքեղությունը[3]։ Հերովդեսի ամենաուշագրավ ձեռքբերումներից մեկը Տաճարի լեռան ընդլայնումն էր, այն հարթակը, որի վրա կանգնած էին և՛ Սողոմոնի տաճարը, և՛ Երկրորդ տաճարը։ Հերովդեսի վերանորոգումը կրկնապատկեց Տաճարի լեռան չափը՝ վերածելով հին աշխարհի ամենամեծ կրոնական սրբավայրի։

Այնուամենայնիվ, մ.թ. 70 թվականին, Առաջին հրեա-հռոմեական պատերազմի գագաթնակետին, Երկրորդ տաճարը ավերել են հռոմեացիները Երուսաղեմի երկարատև պաշարումից հետո: Այս իրադարձությունը նշանավորել է հրեաների պատմության աղետալի և փոխակերպման պահը, քանի որ Երկրորդ Տաճարի կորուստը ոչ միայն ֆիզիկական ոչնչացում էր, այլև հարված հրեա ժողովրդի կրոնական և ազգային ինքնությանը: Տաճարի ավերումով ավարտվել է տաճարային ծեսերի վրա հիմնված պաշտամունքի ավանդական համակարգը[4]։ Ի պատասխան այս ճգնաժամի, ռաբինական հուդայականությունը դարձել է հրեական պրակտիկայի գերիշխող ձև: Առանց տաճարի հրեական կրոնական կյանքը տաճարային ծեսերից, ներառյալ զոհաբերությունները, տեղափոխվել է սինագոգային պաշտամունք, աղոթք և Թորայի ուսումնասիրություն: Այս տեղաշարժը հիմք է դրել հուդայականության այլ ձևի, որը շարունակում է կիրառել այսօր ամբողջ աշխարհի հրեաների մեծամասնությունը: Երկրորդ տաճարի ավերումն այսպիսով նշանավորել է ոչ միայն դարաշրջանի ավարտը, այլև հրեական կրոնական մտքի և պրակտիկայի զարգացման նոր գլխի սկիզբը։

Աստվածաշնչյան պատմություն

խմբագրել
 
Տաճարի վերակառուցումը Սուրբ Աստվածաշնչից
պատկերազարդող Գուստավ Դորե, 1866 թվական

Մ.թ.ա. 559 թվականին Աքեմենյան կայսրության գահին Կյուրոս Մեծի գահ բարձրանալը հնարավոր է դարձրել Երուսաղեմի վերահաստատումը և Տաճարի վերակառուցումը։ Առաջին տաճարի կործանումից և հրեա ժողովրդի Բաբելոն աքսորվելուց հետո սկզբնական տաճարի տեղում շարունակվել են ծիսական զոհաբերությունների տարրական ձևեր իրականացնել, թեև կենտրոնական կառույցը քանդված էր։ Մ.թ.ա. 539 թվականին Կյուրոսի իշխանության գալը և այնուհետև Բաբելոնի գրավումը փոխել են հրեական պատմության ընթացքը, քանի ըստ նրա արձակած հրամանագրի` հրեա աքսորյալներին թույլատրվում էր վերադառնալ իրենց հայրենիք և վերակառուցել իրենց կրոնական կենտրոնը[5]։ Համաձայն Տարեգրության Երկրորդ գրքի և Եզրասի և Ներմիայի գրքերի վերջին համարների, երբ հրեա աքսորյալները վերադարձան Երուսաղեմ՝ ի պատասխան Կյուրոսի հրամանագրի (Եզրաս 1:1–4, Բ Մնացորդաց 36:22–23), նրանք սկսեցին շինարարությունը Սողոմոնի տաճարի զոհասեղանի սկզբնական տեղում՝ նշանավորելով Երկրորդ տաճարի վերակառուցման սկիզբը։ Այս իրադարձությունը ներկայացնում է եբրայական Աստվածաշնչի պատմական նյութի վերջին բաժինը, որը կարևոր պահ է հրեական պաշտամունքի և ինքնության վերականգնման գործում աքսորի տրավմայից հետո[1][6]։

 
Երուսաղեմի ժամանակակից վերակառուցումը մ.թ.ա. 10-րդ դարում, որը ցույց է տալիս Սողոմոնի տաճարը, որը գտնվում էր տեղում մինչև Երկրորդ տաճարի կառուցումը։

Նեեմիայի (եբրայերեն՝ נחמיה‬‎) Գիրքը, որը պատմում է աքսորից վերադարձին հաջորդած իրադարձությունների մասին, ենթադրվում է, որ ի սկզբանե գոյություն է ունեցել որպես առաջին դեմքի հուշագրություն, որը հավանաբար գրել է հենց Նեեմիան։ Մ.թ.ա. մոտ 400 թվականին այս հուշագրությունը կարող էր զուգակցվել Եզրասի գրքի առանցքի հետ, իսկ հետագա խմբագրումը շարունակվել է մինչև հելլենիստական ​​դարաշրջանը, երբ հրեական համայնքը հարմարվել է օտարների տիրապետության տակ գտնվող կյանքին[7]։

Ըստ Աստվածաշնչյան պատմության` բաբելոնյան գերությունից վերադառնալուց հետո հրեա ժողովուրդն անմիջապես միջոցներ է ձեռնարկել ավերված Յեհուդ նահանգը վերակառուցելու, որը Հուդայի թագավորության անկումից հետո յոթանասուն տարի ավերակ դարձած վիճակում էր։ Ուխտավորների մի մեծ խումբ` մոտ 42,360 մարդ[8], Եփրատ գետի ափերից Երուսաղեմ մոտ չորս ամսվա երկար ու դժվարին ճանապարհը հաղթահարելուց հետո, իրենց բոլոր գործողություններում դրդված լինելով ուժեղ կրոնական եռանդով, անցել են Տաճարի վերականգնման գործին` դրան վերաբերվելով որպես հիմնական առաջնահերթություն: Տաճարի վերակառուցումը ոչ միայն կրոնական նվիրվածության ակտ էր, այլ նաև հրեական ինքնության խորհրդանշական վերականգնում և Աստծո ներկայության ֆիզիկական հիշեցում Նրա ժողովրդի հետ: Այս ջանքերի հիմքում ընկած կրոնական ազդակը խթան էր նրանց վճռականության համար՝ վերակառուցելու ավերված պաշտամունքի հինավուրց տունը, հիմք դնելով Երկրորդ Տաճարին, որը գալիք դարերի ընթացքում լինելու էր որպես հրեական կրոնական կյանքի սիրտը։

Յեհուդի կառավարիչ Զորաբաբելի հրավերով, ով ուշագրավ առատաձեռնություն դրսևորելով անձամբ նվիրել էր 1000 ոսկե դարիկ այլ նվերների հետ միասին, ժողովուրդը եռանդով նվիրատվություններ է արել սուրբ գանձարան՝ աջակցելու Տաճարի վերակառուցմանը: Զորաբաբելի ղեկավարությունը վերադարձողների շրջանում ներշնչել է համայնքի և նվիրվածության ուժեղ զգացում[9]։ Վերականգնման աշխատանքները սկսվել են Աստծո զոհասեղանի կանգնեցմամբ և նվիրագործմամբ այն ճիշտ տեղում, որտեղ զոհասեղանը կանգնած էր եղել Սողոմոնի տաճարում: Սա նշանակալից պահ էր հրեա ժողովրդի կրոնական վերածննդի մեջ: Այնուհետև վերադարձողները մաքրել են ածխացած բեկորները, որոնք կուտակվել էին հին տաճարի տեղում՝ նախապատրաստելով այն վերակառուցման հաջորդ փուլին: Մ.թ.ա. 535 թվականին, նրանց վերադարձից հետո երկրորդ տարվա երկրորդ ամսին, դրվել են Երկրորդ Տաճարի հիմքերը հասարակական մեծ ոգևորությամբ և ցնծությամբ: Այս իրադարձությունը դիտվել է որպես կարևոր իրադարձություն, որը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել մարդկանց շրջանում, թեև որոշ խմբերի համար այն հակասական զգացմունքներ է առաջացրել[10]։

Այդպիսի խմբերից էին սամարացիները, ովքեր ցանկություն ունեին օգնել վերակառուցման ջանքերին։ Այնուամենայնիվ, Զորաբաբելը և հրեա երեցները, հավատարիմ մնալով այն սկզբունքին, որ պետք է հրեաները վերակառուցեն Տաճարը` առանց արտաքին միջամտության, մերժել են նրանց օգնության առաջարկը: Այս որոշումը լարվածություն է առաջացրել, և սամարացիներն արձագանքել են՝ չար տեղեկություններ տարածելով հրեաների և նրանց աշխատանքի մասին: Ըստ Եզրաս 4։ 5-ի աստվածաշնչյան պատմության՝ սամարացիները փորձում էին խափանել հրեաների նպատակը՝ սուրհանդակներ ուղարկելով Էկբատան և Սուսա, որոնք Պարսկական կայսրության առանցքային քաղաքներն էին, փորձելով պարսից իշխանություններին դեմ հանել նախագծին։ Արդյունքում Տաճարի աշխատանքները դադարեցվել են՝ հետաձգելով վերակառուցումը։

Կյուրոս Մեծի մահից յոթ տարի անց, ով հրեաներին թույլ էր տվել վերադառնալ հայրենիք և վերակառուցել տաճարը, գահ է բարձրացել նրա որդին՝ Կամբյուզեսը։ Այնուամենայնիվ, Կամբյուզեսի մահից հետո մի խաբեբա, որը հայտնի էր որպես «կեղծ Սմերդիս», գահը վերցրել է յոթից ութ ամիս կարճ ժամանակահատվածով: Այս խաբեբայի տապալումից հետո Դարեհ I-ն է դարձել Աքեմենյան կայսրության թագավոր մ.թ.ա. 522 թվականին։ Դարեհի գահակալության երկրորդ տարում վերսկսվել է Տաճարի վերակառուցման երկար ձգձգված աշխատանքը։ Այս նորացման թափը մասամբ եկավ Հագայ և Զաքարիա մարգարեների մարգարեական խրախուսանքից և խրատներից, որոնց խոսքերը մղել են հրեական համայնքին շարունակել ծրագիրը՝ չնայած իրենց առջև ծառացած բազմաթիվ մարտահրավերներին: Նրանց ջանքերի շնորհիվ գործն առաջ է ընթացել, և Տաճարը վերջապես պատրաստ էր օծման մ.թ.ա. 516 թվականի գարնանը՝ հրեաների՝ աքսորից առաջին վերադարձից ավելի քան քսան տարի անց[11]։ Տաճարն ավարտվել է Ադար ամսվա երրորդ օրը՝ Դարեհի թագավորության վեցերորդ տարում, և այդ իրադարձությունը նշանավորվել է հրեա ժողովրդի մեջ մեծ ուրախությամբ: Այնուամենայնիվ, պարզ էր, որ հրեաներն այլևս անկախ ազգ չէին, քանի որ նրանք այժմ գտնվում էին Պարսկական կայսրության ենթակայության ներքո[2]։

Հագայի (եբրայերեն՝ ספר חגי‎) Գիրքը ներառում է մի մարգարեություն, որտեղ ասվում է, որ Երկրորդ Տաճարի փառքը կգերազանցի Սողոմոնի կողմից կառուցված Առաջին Տաճարին[12]։ Թեև Երկրորդ տաճարի օծումը, հավանաբար, տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 516 թվականին, ենթադրվում է, որ շինարարությունը և հետագա ընդլայնումը կարող էր շարունակվել մինչև մ.թ.ա. 500 թվականը, տաճարի համալիրը աստիճանաբար վերածելով ավելի մեծ կառույցի[13]։

Սողոմոնի տաճարի ավերումից հետո մ.թ.ա. 586 թվականին, դրա հետ կապված սրբազան արտեֆակտներից շատերը կորել են կամ չեն հիշատակվել հետագա պատմական աղբյուրներում, ինչը հանգեցնում է այն ենթադրության, որ դրանք կամ ավերվել են կամ անհետացել։ Այս բացակայող իրերի թվում էին առանցքային կրոնական առարկաներ, ինչպիսիք են Ուխտի տապանակը որտեղ ավանդաբար պահվում էին Քարե տախտակները (Տասը պատվիրանները), ինչպես նաև մանանայի կաթսան, Ահարոնի գավազանը, Ուրիմը և Թումիմը (օգտագործվում էին գուշակության համար և պարունակվում էին Հոսենը կամ քահանայապետի զրահը), սուրբ յուղը և սուրբ կրակը։ Այս առարկաները Առաջին Տաճարում կատարվող պաշտամունքի անբաժանելի մասն էին և խորհրդանշական նշանակություն ունեին հրեական ավանդույթի մեջ, բայց դրանք ներկա չէին Երկրորդ տաճարում: Չնայած այս կոնկրետ արտեֆակտների բացակայությանը, Երկրորդ Տաճարն իրոք ներառում էր ոսկու բնօրինակ սկահակներից շատերը, որոնք վերցրել էին բաբելոնացիները Առաջին տաճարի կործանման ժամանակ: Այս սուրբ իրերը հետագայում վերականգնվեցին Կյուրոս Մեծի կողմից, ինչպես նկարագրված է Աստվածաշնչի Եզրասի գրքում՝ ընդգծելով պարսից թագավորի ջանքերը՝ սուրբ առարկաները վերադարձնելու հրեա ժողովրդին, երբ նրանք վերակառուցում էին իրենց տաճարը[14]։

Եբրայերեն Աստվածաշնչում չկա Երկրորդ տաճարի մանրամասն ճարտարապետական ​​նկարագրությունը: Այնուամենայնիվ, ներկայացված են որոշ մանրամասներ, ինչպես օրինակ այն փաստը, որ տաճարը վաթսուն կանգուն էր թե՛ լայնությամբ, թե՛ բարձրությամբ և կառուցվել էր քարի և փայտանյութի համադրությամբ։ Թեև կառույցը շքեղ էր, Երկրորդ Տաճարը նկարագրված չէր այնպես, ինչպես Առաջին տաճարը, որն ուներ ավելի մանրամասն նկարագրություններ իր ճարտարապետության մասին[15]։ Երկրորդ Տաճարի նախագծման մեջ էական տարբերություններից մեկն այն էր, թե ինչպես է առանձնացվել Սուրբ Սրբոցը (Կոդեշ Հակոդաշիմ), տաճարի ամենաներքին և ամենասուրբ մասը: Ի տարբերություն Առաջին Տաճարի, որտեղ Սրբոց Սրբությունը բաժանված էր ամուր պատով, Երկրորդ տաճարում այն ​​բաժանված էր վարագույրներով՝ խորանի ձևավորման նման (շարժական սրբավայր, որն օգտագործում էին իսրայելացիները մինչև տաճարի կառուցումը)։ Ծիսական առարկաների առումով Երկրորդ Տաճարը պահպանեց մի քանի սուրբ սկահակներ Առաջին Տաճարից, այդ թվում՝ Մենորան (ոսկե մոմակալ), որը կանգնած էր Հեխալում (տաճարի գլխավոր սրահում), Ցուցահացերի սեղանը (որում պահվում էին տասներկու հացերը Աստծուն մատուցված հացից), և խունկի ոսկե զոհասեղանը, որն օգտագործվում էր Աստծուն խունկ ծխելու համար, ինչպես նաև ոսկյա բուրվառներ վառելու խունկը. Երկրպագության այս տարրերը, թեև գուցե ավելի պարզ, քան Առաջին Տաճարում, վճռորոշ նշանակություն ունեին հրեական կյանքի և հավատքի համար առանցքային կրոնական սովորույթները պահպանելու համար։

Ռաբինական գրականություն

խմբագրել

Ըստ Ռաբինական ավանդույթի` Երկրորդ Տաճարը կանգուն է եղել 420 տարի: Հիմնվելով 2-րդ դարի Սեդեր Օլամ Ռաբբայի տեքստի վրա՝ ենթադրվում է, որ Տաճարի շինարարությունը սկսվել է մ.թ.ա. 356 թվականին (եբրայական օրացույցով՝ 3824 թվական), որը 164 տարի ուշ է, քան ժամանակակից պատմաբանների գնահատականը։ Այս ավանդույթի համաձայն՝ տաճարը ավերվել է մ.թ. 68 թվականին (եբրայական օրացույցով՝ 3828 թվական)[16]:

Միշնան նկարագրում է «Հիմնաքարը»՝ Տաճարի նշանակալից հատկանիշը: Այս քարը նշանավորում էր այն տեղը, որտեղ մի ժամանակ հանգչում էր Ուխտի տապանակը: Յոմ Կիպուր Քահանայապետն իր բուրվառը դնում էր այս քարի վրա՝ օրվա սուրբ ծեսերի ժամանակ: Միշնան՝ հրեական բանավոր օրենքի հիմնական տեքստը, իր հինգերորդ կարգը՝ Կոդաշիմը, նվիրում է Տաճարային ծառայության օրենքներին և գործելակերպին: Այս հրամանը մանրամասնում է զոհաբերությունների համակարգը, ներառյալ կենդանիների, թռչունների ընծաները և ճաշի զոհաբերությունները: Այն նաև ուրվագծում է հատուկ ընծաներ բերելու կանոնները, ինչպիսին է մեղքի ընծան, և ներառում է սուրբ գույքի յուրացման մասին օրենքներ: Բացի այդ, Կոդաշիմը պարունակում է հենց Երկրորդ Տաճարի նկարագրությունները Middot թերթում, ինչպես նաև Tamid թերթում ամենօրյա զոհաբերությունների կանոններն ու ընթացակարգերը[17][18][19]: Բաբելոնյան Թալմուդը նշում է էական տարբերություն Առաջին և Երկրորդ Տաճարների միջև: Ի տարբերություն Առաջին Տաճարի, Երկրորդ Տաճարը չուներ Շեխինան (աստվածային ներկայությունը) կամ Ռուաչ ՀաԿոդեշը (սուրբ հոգին), որոնք կենտրոնական էին Առաջին Տաճարում[20]:

Վերաօծում Մակաբայեցիների կողմից

խմբագրել

Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից Հրեաստանը գրավելուց հետո շրջանը մտավ Եգիպտոսի Պտղոմեոսյան թագավորության կազմի մեջ։ Այս շրջանը տևեց մինչև մ.թ.ա. 200 թվականը, երբ Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս III Մեծը հաղթեց փարավոն Պտղոմեոս V Եպիփանեսին Պանեյոնի ճակատամարտում՝ Հրեաստանը փոխանցելով Սելևկյան կայսրությանը։

Մ.թ.ա. 167 թվականին Անտիոքոս IV Եպիփանեսը՝ Սելևկյան տիրակալը, փորձեց ճնշել հրեական կրոնական սովորույթները և հրամայեց Զևսի զոհասեղան կանգնեցնել Երկրորդ Տաճարում։ Ըստ Հովսեփոս պատմիչի՝ Անտիոքոսը հրեաներին նույնպես ստիպել է հրաժարվել իրենց կրոնական օրենքներից։ Նա արգելեց թլփատությունը՝ հրեական կենտրոնական ծեսը, և հրեաներին հանձնարարեց զոհաբերել խոզի միսը, ինչը խորապես վիրավորական է հրեական համոզմունքներին, տաճարի զոհասեղանի վրա։ Նրանք, ովքեր դիմադրեցին այս հրամանագրերին, այդ թվում՝ բազմաթիվ բարեպաշտ և հարգված անհատներ, մահապատժի ենթարկվեցին իրենց անհնազանդության համար[21]: Այս ճնշումը հարուցեց Մակաբայական ապստամբությունը՝ հրեական ապստամբությունը Սելևկյան կայսրության դեմ։ Իրենց հաղթանակից հետո Մակաբայեցիները վերանվիրեցին Երկրորդ Տաճարը՝ մաքրելով այն օտար ազդեցությունից և վերականգնելով նրա սրբությունը։ Այս վերանվիրումը դարձավ հրեական պատմության կենտրոնական իրադարձություն և նշվում է ամեն տարի Հանուկայի տոնի ժամանակ, որը ոգեկոչում է տաճարի վերականգնումը և հրեական հավատքի ու ինքնության կայունությունը[22]:

Հասմոնյան դինաստիա և հռոմեական մրցակցություն

խմբագրել

Հասմոնյան տիրապետության ժամանակ կան հնագիտական ​​ապացույցներ, որոնք հուշում են Երկրորդ Տաճարի կառուցվածքի և նրա շրջակա տարածքների հետագա փոփոխությունները: Հասմոնյան թագավորության թագուհի Սալոմե Ալեքսանդրան իր ավագ որդուն՝ Հիրկանոս II-ին, նշանակեց Հրեաստանի Քահանայապետ։ Սակայն նրա կրտսեր որդին՝ Արիստոբուլոս II-ը, վճռական էր տրամադրված գահին հավակնելու հարցում։ Նրա մահից հետո Արիստոբուլոսը զավթեց իշխանությունը։ Հիրկանոսը, հաջորդը իրավահաջորդության համար, ի սկզբանե ընդունեց իր քահանայապետի պաշտոնը և չվիճարկեց Արիստոբուլոսին գահի համար: Այս իրավիճակը փոխվեց, երբ Անտիպատրը՝ Եդոմի կառավարիչը, համոզեց Հիրկանոսին չհրաժարվել իր պահանջից։ Հիրկանոսը ի վերջո օգնություն խնդրեց Նաբաթեացիների թագավոր Արետաս III-ից և բանակով վերադարձավ Հրեաստան՝ գահը վերականգնելու համար։ Նա ճակատամարտում հաղթեց Արիստոբուլոսին և պաշարեց Երուսաղեմը։ Այս ընդհարման ժամանակ հռոմեացի զորավար Պոմպեոսը, ով զբաղված էր հայերի դեմ Միհրիդատյան երրորդ պատերազմով, գտնվում էր Սիրիայում և ուղարկեց լեյտենանտ Հրեաստանում վեճը քննելու համար։ Ե՛վ Հիրկանոսը, և՛ Արիստոբուլոսը նրան աջակցության խնդրանքով դիմեցին։ Պոմպեոսը ջանասիրաբար չէր որոշում կայացնում այս մասին, ինչը ստիպեց Արիստոբուլոսին դուրս գալ։ Նրան հետապնդեց Պոմպեոսը և հանձնվեց, բայց նրա հետևորդները փակեցին Երուսաղեմը Պոմպեոսի ուժերի համար։ Մ.թ.ա. 63 թվականին հռոմեացիները պաշարեցին և գրավեցին Երուսաղեմը։ Պաշարման ժամանակ Տաճարում գտնվող քահանաները շարունակեցին իրենց կրոնական սովորույթները անվրդով: Կարևորն այն է, որ Երկրորդ տաճարը հռոմեացիները ոչ թալանել են, ոչ էլ վնասել: Քաղաք մտնելուց հետո Պոմպեոսն ինքը մտավ Սուրբ Սրբոց՝ խորապես սրբազան տարածք Տաճարում: Թեև նրա գործողությունները կարող էին պատահական լինել, սակայն հրեական ավանդույթներում դրանք համարվում էին ծանր պղծություն: Այս խնդիրը լուծելու համար Պոմպեոսը հրամայեց քահանաներին հաջորդ օրը վերամաքրել տաճարը և վերսկսել կանոնավոր կրոնական արարողությունները՝ դրանով իսկ վերականգնելով նրա սրբությունը[23]։

Հերովդեսի տաճար

խմբագրել
 
Հերովդեսի տաճարը, ինչպես պատկերված է Երուսաղեմի Հոլիլենդ մոդելում, դեպի արևելք՝ ներքևում
 
Տաճարի լեռան տեսքը 2013 թվականին, Արևելք ներքևում

Երկար տարիներ Երկրորդ Տաճարի նախագիծն ու կառուցվածքը մինչև մ.թ. 70-ական թվականների կործանումը հիմնականում վերակառուցվել են՝ հիմնվելով 1-ին դարի հրեա պատմաբան Ֆլավիոս Հովսեփոսի գրվածքների և Միշնայի Միդդոտի թերթիկի նկարագրությունների վրա։ Այս աղբյուրները մանրամասն նկարագրություններ են ներկայացրել Տաճարի չափերի, հատակագծի և գործառույթների մասին՝ հիմք հանդիսանալով Տաճարի ճարտարապետության վերաբերյալ գիտական ​​և կրոնական քննարկումների համար[1]։ 20-րդ դարում Մեռյալ ծովի մատյաններից մեկի՝ Տաճարի մագաղաթի հայտնաբերումը նոր հեռանկար ավելացրեց։ Տաճարի մագաղաթը ներառում է Տաճարի տեսիլքը, որը որոշ առումներով տարբերվում է Հովսեփոսի և Միշնայի պատմություններից: Արդյունքում, այն համարվում է լրացուցիչ ռեսուրս՝ հասկանալու համար Տաճարի դիզայնը և կրոնական նշանակությունը: Այնուամենայնիվ, ըստ գիտնական Լոուրենս Շիֆմանի, Հովսեփոսի պատմությունները Տաճարի մագաղաթի տեղեկությունների հետ համեմատելուց հետո Հովսեփոսը հայտնվում է որպես պատմականորեն առավել հուսալի աղբյուր: Թեև Տաճարի մագաղաթը կարող է արտացոլել Տաճարի իդեալիզացված կամ տեսլական հայեցակարգը, Հովսեփոսի գրվածքները հիմնված են նրա անմիջական գիտելիքների և դիտարկումների վրա՝ դրանք դարձնելով կարևոր ռեսուրս Երկրորդ Տաճարի պատմական իրականությունը վերակառուցելու համար[24]։

Թեմենոսի ընդլայնում, ամսաթիվ և տևողությունը

խմբագրել

Երկրորդ տաճարի վերակառուցումը Հերովդես Մեծի օրոք նշանավորեց Տաճարի և նրա շրջակա համալիրի զգալի վերափոխումը: Հերովդեսը նախաձեռնեց Տաճարի լեռան հարթակի զանգվածային ընդլայնումը, որը նաև հայտնի է որպես թեմենոս: Ի սկզբանե զբաղեցնելով մոտավորապես 7 հեկտար (17 ակր) տարածք՝ Հերովդեսը կրկնապատկեց դրա չափը՝ հասնելով 14,4 հեկտարի (36 ակր)՝ դարձնելով այն հին աշխարհի ամենամեծ սրբազան վայրերից մեկը[25]։ Տաճարի վերաբերյալ Հերովդեսի աշխատանքի ժամանակացույցը փոքր-ինչ տարբերվում է գիտնականների շրջանում: Ավանդաբար, շինարարությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 20/19-ից մինչև մ.թ.ա. մոտավորապես 12/11 կամ 10 մ.թ.ա. Այնուամենայնիվ, գրող Բիեկ Մահիուն առաջարկում է, որ Տաճարի պարիսպների վրա աշխատանքները սկսվել են ավելի վաղ՝ մ.թ.ա. 25-ին, մինչդեռ Տաճարի շենքի շինարարությունը սկսվել է մ.թ.ա. 19-ին, և պարիսպների և տաճարի նվիրագործումը տեղի է ունեցել մ.թ.ա. նոյեմբերի 18-ին[26]։

Չնայած շինարարության և վերանորոգման լայնածավալ ջանքերին, կրոնական պաշտամունքը և տաճարային ծեսերը շարունակվեցին անխափան ողջ գործընթացում: Սա երաշխավորեց, որ Տաճարը մնար կենտրոնական պաշտամունքի վայր և հոգևոր խարիսխ հրեա ժողովրդի համար, նույնիսկ վերակառուցման լայնածավալ ծրագրի ընթացքում[27]։

Ծավալը և ֆինանսավորումը

խմբագրել

Երկրորդ տաճարը, որն ի սկզբանե կառուցվել է Զորաբաբելի կողմից, փոխարինվել է Հերովդես Մեծի օրոք հոյակապ և հոյակապ կառույցով: Հերովդեսի տաճարը դարձավ մ.թ.ա. 1-ին դարի ամենակարևոր շինարարական նախագծերից մեկը՝ ցուցադրելով ինչպես ճարտարապետական ​​շքեղություն, այնպես էլ մոնումենտալ մասշտաբներ[28]։ Ըստ Հովսեփոսի՝ Հերովդեսի նման ծավալուն շինարարական ծրագրեր ձեռնարկելու մղումն էր իր անունը հավերժացնելու ցանկությունը։ Նրա շինարարական ծրագրերը հավակնոտ էին և համատարած, որոնք հիմնականում ֆինանսավորվում էին իր հպատակների վրա ծանր հարկեր սահմանելով։ Նրա բոլոր նախագծերից Երուսաղեմի տաճարը առանձնանում էր որպես նրա թագ նվաճում, որը համարվում էր նրա գլուխգործոցը և նրա ժառանգության վկայությունը: Որպես Տաճարի աշխուժացման մի մաս, սրբավայրի շեքելը վերականգնվեց՝ դրա գործառնությունները ֆինանսավորելու համար[28]։

Տաճարային այս հարկը դարձավ կարևոր ֆինանսական մեխանիզմ՝ աջակցելու Տաճարի և նրա կրոնական ծառայությունների պահպանմանը՝ ապահովելով դրա շարունակական կենտրոնական դերը հրեական կրոնական կյանքում[29]։

Տարրեր

խմբագրել
 
Հերովդեսի տաճարը, Սուրբ Գրքի գործնական մեկնաբանությունից

Հարթակ, ենթակառուցվածքներ, հենապատեր

խմբագրել

Մորիա լեռը, Երկրորդ Տաճարի տեղը, իր հյուսիսային ծայրում մի սարահարթ էր, մինչդեռ հարավային լանջը կտրուկ իջնում ​​էր: Հերովդես Մեծը պատկերացնում էր ամբողջ լեռը վերածել հսկայական քառակուսի հարթակի՝ ստեղծելով ընդարձակ և հարթ Տաճարի լեռ։ Տաճարի լեռան սկզբնական պլանն այն էր, որ այն դառնա 1600 ոտնաչափ (490 մետր) լայնություն, 900 ոտնաչափ (270 մետր) լայնություն և 9 հարկ բարձրություն՝ 16 ֆուտ (4,9 մետր) հաստությամբ պատերով: Այնուամենայնիվ, շինարարությունը երբեք ամբողջությամբ չի ավարտվել։ Այս մոնումենտալ ընդլայնմանը հասնելու համար բանվորները լեռան շուրջը խրամատ են փորել՝ կայուն հիմք ապահովելու համար, և հսկայական քարե բլոկներ են դրվել կառույցին աջակցելու համար: Այս քարե բլոկները անսովոր մեծ էին, որոնցից ոմանց քաշը գերազանցում էր 100 տոննան։ Արձանագրված ամենամեծ բլոկի չափերը՝ 44,6 ոտնաչափ (13,6 մետր) երկարություն, 11 ոտնաչափ (3,4 մետր) բարձրություն և 16,5 ֆուտ (5,0 մետր) հաստություն՝ 567-ից 628 տոննա քաշով: Այս շինարարության ճշգրտությունն ու մասշտաբը մնում են հրաշք՝ ցույց տալով Հերովդեսի նախագծի ուշագրավ ճարտարագիտությունն ու հավակնոտությունը[30]։

Հեթանոսների դատարանը

խմբագրել

Հեթանոսների դատարանը՝ Երկրորդ Տաճարի համալիրի զգալի տարածքը, հիմնականում աշխույժ շուկա էր: Վաճառողները վաճառում էին տարբեր ապրանքներ, այդ թվում՝ հուշանվերներ, զոհաբերվող կենդանիներ և սնունդ։ Բացի այդ, արժույթի փոխանակումը կարևոր գործունեություն էր, երբ հռոմեական արժույթը փոխանակվում էր տիրական փողի հետ, որը պահանջվում էր տաճարային գործարքների համար: Այս շուկայական կարգավորումը հատկապես հիշատակված է Նոր Կտակարանում՝ Հիսուսի և դրամափոխների մասին պատմությունում, որը տեղի է ունեցել Զատրկի ժամանակ: Այդ ժամանակ Երուսաղեմը լեփ-լեցուն էր հրեա ուխտավորներով, որոնց թիվը կազմում էր մոտ 300000-400000[31][32]:

Տաճարի պատերի վրա գտնվող Հուլդա դարպասների վերևում գտնվում էր Թագավորական ստոան՝ ընդարձակ և տպավորիչ բազիլիկ։ Հովսեփոսը գովաբանել է որպես «առավել արժանի հիշատակման, քան արևի տակ գտնվող ցանկացած այլ կառույց», նրա ամենավառ առանձնահատկությունը Սյունակների սրահն էր, որը բաղկացած էր չորս շարքով դասավորված 162 սյուներից։ Թագավորական ստոայի վեհությունն ու մասշտաբը այն դարձրեցին Տաճարի ճարտարապետական ​​շքեղության կենտրոնը[33]։

 
Թագավորական ստոան Երուսաղեմի Հոլիլենդ մոդելում

Թեև Թագավորական ստոան լայնորեն վերագրվում է Հերովդես Մեծի շինարարական նախագծերին, Արևմտյան պատի թունելների վերջին հնագիտական ​​գտածոները հարցեր են բարձրացրել դրա ժամանակացույցի վերաբերյալ: Որոշ վկայություններ ցույց են տալիս, որ այն կարող էր կառուցվել ավելի ուշ՝ մ.թ. 1-ին դարում, Ագրիպպա I-ի օրոք, այլ ոչ թե Հերովդեսի օրոք՝ մ.թ.ա. 1-ին դարում[34]։

Գագաթնակետ

խմբագրել

Մատթեոսի և Ղուկասի Ավետարաններում Քրիստոսի գայթակղության պատմությունները նկարագրում են մի դեպք, երբ Սատանան Հիսուսին տանում է Երուսաղեմի Տաճար և մարտահրավեր նետում Նրան՝ ասելով. «Եթե Աստծո Որդին ես, քեզ այստեղից ցած նետիր»: Հատվածը ենթադրում է, որ Երկրորդ Տաճարն ուներ մեկ կամ մի քանի գագաթներ,

  «Եթե Աստծո Որդին ես, քեզ այստեղից ցած նետիր»[35]։  

Այս հատվածներում «գագաթ» համար օգտագործվող հունարեն բառն է πτερύγιον (pterugion), որը բառացիորեն թարգմանվում է որպես աշտարակ, պարիսպ կամ գագաթ[36]։ Ըստ Strong's Concordance-ի, բառը կարող է նշանակել նաև «փոքր թեւ» կամ, ըստ ընդլայնման, թևի նմանվող որևէ բան, օրինակ՝ պատնեշ կամ պարապետ։ Սա ենթադրում է, որ գագաթը կարող էր լինել Տաճարի կառույցի նշանավոր, բարձրադիր մաս[37]։ Հայտնի հնագետ Բենջամին Մազարն առաջարկեց, որ այս Ավետարաններում հիշատակված «գագաթը» կարող է լինել Տաճարի լեռան հարավ-արևելյան անկյունը, որը նայում է Կիդրոն հովտին։ Տաճարի այս հատվածը ամենադրամատիկ և բարձր վայրերից մեկն էր, ինչը նրան դարձնում էր հավանական թեկնածու այն վայրի համար, որտեղ տեղի ունեցավ գայթակղությունը:

Ներքին դատարաններ

խմբագրել

Ըստ հրեա պատմաբան Ֆլավիոս Հովսեփոսի՝ Երկրորդ տաճարի համալիրն ուներ տասը մուտք դեպի ներքին գավիթներ։ Դրանք բաշխվեցին հետևյալ կերպ՝ չորսը հարավում, չորսը՝ հյուսիսում, մեկը՝ արևելքում, և մեկը, որը տանում էր Կանանց գավիթից դեպի Իսրայելի գավիթը, որը կոչվում էր Նիկանորի դարպաս։ Նիկանորի դարպասը հատկապես կարևոր էր, քանի որ այն կապում էր Տաճարի այս երկու կարևոր հատվածները՝ հեշտացնելով հրեա հավատացյալների մուտքը[38]: Հովսեփոսը նաև արձանագրեց, որ Հերովդես Մեծը հանձնարարել է ոսկե արծիվ կանգնեցնել Տաճարի մեծ դարպասի վերևում: Այս ոսկե արծիվը հռոմեական իշխանության խորհրդանիշն էր, քանի որ այն կապված էր Հռոմեական կայսրության հետ և ներկայացնում էր կայսերական իշխանությունը: Այնուամենայնիվ, այս արծվի տեղադրումը զգալի հակասությունների առիթ դարձավ: Շատ հրեաների կողմից այն ընկալվում էր որպես տաճարի սրբության խախտում, քանի որ այն ներկայացնում էր կռապաշտությունը և օտար տերության գերակայությունը: Ի վերջո, այն հեռացվեց լայնածավալ բողոքներից հետո՝ արտացոլելով Հերովդեսի օրոք հռոմեական տիրապետության և հրեական կրոնական զգայունության միջև լարվածությունը[39]։

Տանիքներ

խմբագրել

Ըստ Յոահիմ Բուֆլեի, Նահման Ավիգադի (1969–1980) ղեկավարած թիմերի կողմից իրականացված հնագիտական ​​աշխատանքները Հերոդիական Երուսաղեմում և Յիգաել Շիլոհի կողմից՝ (1978–1982) Դավթի քաղաքում վկայում են այն մասին, որ Երկրորդ Տաճարի տանիքները գմբեթ չեն ունեցել։ Այս հայտնագործությունը համընկնում է հին հրեա պատմիչ Հովսեփոսի նկարագրության հետ, որը գրել է, որ Երկրորդ տաճարը գմբեթավոր տանիք չուներ[40]։

Ուխտագնացություններ

խմբագրել

Հռոմեական կայսրության հեռավոր վայրերից եկած հրեաները, ովքեր ուխտագնացություններ էին անում դեպի Երուսաղեմի Երկրորդ տաճար, հաճախ սկսում էին իրենց ճանապարհորդությունը՝ նավով հասնելով Յաֆա նավահանգիստ: Յաֆայից նրանք միանում էին քարավաններին՝ եռօրյա արշավելու դեպի Սուրբ քաղաք։ Երուսաղեմ ժամանելուն պես այս ճանապարհորդները սովորաբար ապահովում էին կացարանները բազմաթիվ հյուրանոցներից կամ հանրակացարաններից մեկում, որոնք սպասարկում էին ուխտավորներին: Որպես իրենց կրոնական արարողության մի մաս՝ նրանք փոխանակում էին իրենց արտարժույթը, հաճախ սրբապիղծ հունական և հռոմեական մետաղադրամները, հրեական կամ տիրական փողերի հետ, որոնք հարմար էին համարվում տաճարում օգտագործելու համար։ Դա պայմանավորված էր նրանով, որ հրեական օրենքը միայն որոշ արժույթներ էր համարում ընդունելի տաճարային ընծաների և գործարքների համար՝ ապահովելով, որ դրանք համապատասխանում են կրոնական չափանիշներին: Փողի փոխանակումը ուխտավորների համար կարևոր գործընթաց էր, որը թույլ էր տալիս նրանց լիարժեք մասնակցել Երկրորդ տաճարի կրոնական ծեսերին[41][42]։

Ոչնչացում

խմբագրել
 
Երուսաղեմի պաշարումը և ոչնչացումը հռոմեացիների կողմից (1850 թվականի նկար՝ Դեյվիդ Ռոբերթսի կողմից)
 
Ժամանակակից տեսարան դեպի Տաճարի լեռը, որը նայում է հարավ-արևմուտք, որի կենտրոնում գտնվում է Ժայռի ոսկե գմբեթը և ծառերի ետևում գտնվող ձախ մասում գտնվող Ալ-Աքսա մզկիթը: Լեռան շուրջը տեսանելի են Երուսաղեմի Հին քաղաքի մասերը։

66 թվականին հրեա բնակչությունը ապստամբություն նախաձեռնեց Հռոմեական կայսրության դեմ, որը հայտնի է որպես Առաջին հրեա-հռոմեական պատերազմ կամ Մեծ ապստամբություն։ Հակամարտությունը գագաթնակետին հասավ չորս տարի անց՝ եբրայական օրացուցային Տիշա Բ'Ավ ամսաթվին, կամ մ.թ. 70 օգոստոսի 4-ին, կամ 70-ի օգոստոսի 30-ին, երբ հռոմեական լեգեոնները Տիտոսի հրամանատարությամբ վերագրավեցին Երուսաղեմը և ավերեցին քաղաքի մեծ մասը, ներառյալ Հերովդեսի տաճարը[43]։ Պատմաբան Հովսեփոսը տաճարի այրումը վերագրում է հռոմեացի զինվորի իմպուլսիվ գործողությանը, չնայած Տիտոսի՝ կառույցը պահպանելու հրամանին։ Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ քրիստոնեական աղբյուրները, որոնք հետևում են հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսին, ենթադրում են, որ Տիտոսն ինքը թույլ է տվել տաճարի կործանումը։ Այս վերջին տեսակետը ներկայումս հավանություն է տալիս շատ ժամանակակից գիտնականների, թեև հարցի շուրջ բանավեճերը շարունակվում են[44]:

Հրեաստանում Տիտոսի հաղթանակը հիշատակելու համար Հռոմում կառուցվեց Տիտոսի կամարը։ Այս հաղթական կամարը հայտնի կերպով պատկերում է հռոմեական հաղթանակը, որը ցույց է տալիս զինվորներին, որոնք ավար են տանում Տաճարից, ներառյալ սուրբ մենորան: Բացի այդ, Կոլիզեումի վրա գրվածը հուշում է, որ կայսր Վեսպասիանոսը՝ Տիտոսի հայրը, ֆինանսավորել է դրա կառուցումը մ.թ. 79 թվականին՝ օգտագործելով պատերազմական ավարեր՝ հավանաբար ներառյալ Երկրորդ տաճարից թալանված գանձերը[45]: Երկրորդ տաճարի ավերումը մ.թ. 70 թվականին նշանակալի տեղաշարժ սկսեց հուդայականության կրոնական և սոցիալական լանդշաֆտում։ Շատ հրեական աղանդներ, ինչպիսիք են սադուկեցիները, որոնք սերտորեն կապված էին Տաճարի քահանայության հետ, անկում ապրեցին[46]։

Տաճարն ինքը կանգնած էր այն տեղում, որտեղ այժմ գտնվում է Ժայռի գմբեթը, իր դարպասներով՝ ավելի ուշ կառուցված Ալ-Աքսա մզկիթի մոտ[27]։ Չնայած քաղաքի ավերմանը, որոշ հրեաներ շարունակեցին ապրել Երուսաղեմում։ Այնուամենայնիվ, մ.թ. 135-ին Բար Կոխբայի ձախողված ապստամբությունից հետո կայսր Հադրիանը Երուսաղեմը վերանվանեց որպես Աելիա Կապիտոլինա, հիմնեց այն որպես հռոմեական գաղութ և ավերված տաճարի տեղում հռոմեական տաճար կառուցեց՝ հռոմեական կրոնը խթանելու համար: Այս ապստամբությունից հետո բազմաթիվ հրեական համայնքներ կոտորվեցին, և հրեաների մուտքը քաղաք արգելվեց[23]

Պատմական պատմությունները վկայում են, որ ոչ միայն հրեական տաճարն է ավերվել, այլև ամբողջ Ներքին քաղաքը՝ Երուսաղեմը[47]։ Այնուամենայնիվ, ըստ Հովսեփոսի, Տիտոսը ամբողջությամբ չի քանդել աշտարակները (ինչպես, օրինակ, Փասայելի աշտարակը, որն այժմ սխալմամբ կոչվում է Դավթի աշտարակ)՝ դրանք պահելով որպես քաղաքի հզորության հիշատակ[48][49]։ Միդրաշ Ռաբբան (Էյխա Ռաբբա 1:32) պատմում է քաղաքի կործանման հետ կապված նմանատիպ դրվագ, ըստ որի Ռաբբան Յոհանան բեն Զաքքայը Երուսաղեմի հռոմեական պաշարման ժամանակ Վեսպասիանից խնդրել է, որ նա խնայի քաղաքի ամենաարևմտյան դարպասները ( եբրայերեն՝ פילי מערבאה), որոնք տանում են դեպի Լիդդա (Լոդ): Երբ քաղաքը ի վերջո գրավվեց, արաբ օժանդակ ուժերը, որոնք կռվել էին հռոմեացիների կողքին իրենց գեներալ Ֆանջարի ղեկավարությամբ, նույնպես խնայեցին այդ ամենաարևմտյան պատը կործանումից[50]։

Հրեական էսխատոլոգիայում մնում է խորը արմատավորված համոզմունք, որ Երկրորդ Տաճարը մի օր կփոխարինվի Երուսաղեմի Երրորդ Տաճարով, որը խորհրդանշում է վերականգնման և փրկագնման ապագա դարաշրջանը[51]։

Տաճարի հնագիտություն

խմբագրել

Տաճարի նախազգուշական արձանագրություններ

խմբագրել
 
Սորեգի արձանագրությունը զգուշացնում է ոչ հրեաներին Երկրորդ Տաճարի սրբավայր մտնելուց

1871 թվականին Երուսաղեմի Տաճարի լեռան վրա կատարված հնագիտական ​​հայտնագործության արդյունքում ի հայտ եկավ 60 սմ x 90 սմ (24 դյույմ x 35 դյույմ) չափերով սրբատաշ քար: Հունական ունցիալներով փորագրված այս քարը (գրելու ոճ, որը սովորաբար օգտագործվում էր հին արձանագրություններում), ֆրանսիացի հնագետ Շառլ Սիմոն Կլերմոն-Գաննոյի կողմից նույնականացվել է որպես Տաճարի նախազգուշացնող արձանագրություն։ Այս քարի նշանակությունը կայանում է նրանում, որ այն կապված է հին հրեական տաճարի, մասնավորապես Երկրորդ տաճարի հետ, որը եղել է կենտրոնական պաշտամունքի վայր և հրեական կրոնական կյանքի կենտրոնական կետ: Տաճարի նախազգուշացման գրությունը ծառայեց որպես հստակ և խիստ նախազգուշացում ոչ հրեա անհատներին, որոնք հաճախ կոչվում են «օտարներ», տաճարի սրբազան ներքին տարածքներ մտնելու մասին: Տաճարի համալիրում ցածր պարիսպը կամ միջնապատը, որը կոչվում էր սորեգ, նշում էր սահմանը հեթանոսների արտաքին դատարանի և ներքին գավթների միջև: Արտաքին դատարանը հասանելի էր բոլորին, ներառյալ ոչ հրեաներին, բայց ներքին դատարանները սահմանափակված էին միայն հրեա երկրպագուներով, ովքեր ծիսական մաքուր էին: Գրությունը ուրվագծում էր այս սահմանը և ընդգծում այն ​​առանց թույլտվության հատելու ծանր հետևանքները։ Արձանագրությունը յոթ տողով ասվում է.

ΜΗΟΕΝΑΑΛΛΟΓΕΝΗΕΙΣΠΟ

ΡΕΥΕΣΟΑΙΕΝΤΟΣΤΟΥΠΕ

ΡΙΤΟΙΕΡΟΝΤΡΥΦΑΚΤΟΥΚΑΙ

ΠΕΡΙΒΟΛΟΥΟΣΔΑΝΛΗ

ΦΘΗΕΑΥΤΩΙΑΙΤΙΟΣΕΣ

ΤΑΙΔΙΑΤΟΕΞΑΚΟΛΟΥ

ΘΕΙΝΘΑΝΑΤΟΝ

Թարգմանություն․ «Ոչ մի օտարերկրացի թող մտնի պարապետի և այն միջնապատի մեջ, որը շրջապատում է Տաճարի տարածքը: Յուրաքանչյուր ոք, ով բռնվում է խախտման մեջ, պատասխանատվություն կկրի իր հետագա մահվան համար»:

Այս նախազգուշացումը ընդգծում է ներքին Տաճարի սրբությունը պահպանելու խիստ միջոցները: Այս սահմանը խախտելու համար պատիժը մահն էր, ինչը ընդգծում է այն լրջությունը, որով հին հրեական իշխանությունները վերաբերվում էին սուրբ տարածությանը: Արձանագրության համար հունարենի ընտրությունը ուշագրավ է, քանի որ այդ ժամանակաշրջանում հունարենը լայնորեն խոսված և հասկանալի լեզու էր: Սա երաշխավորեց, որ նախազգուշացումը հասկանալի էր ավելի լայն լսարանի համար, ներառյալ Տաճարի լեռ այցելող ոչ հրեա այցելուներին:

Այսօր «Տաճարի նախազգուշական արձանագրություն» քարը, որն ի սկզբանե հայտնաբերվել է 1871 թվականին, պահպանվում է Ստամբուլի հնագիտական թանգարանում, որտեղ այն մնում է Երուսաղեմի Երկրորդ տաճարի պատմական և կրոնական նշանակությունը ներկայացնող կարևոր արտեֆակտ: Արձանագրությունը այն սակավաթիվ պահպանված ֆիզիկական մնացորդներից մեկն է, որոնք ուղղակիորեն կապված են հնագույն Տաճարի հետ և անգնահատելի պատկերացումներ է տալիս այն կանոնների և գործելակերպերի վերաբերյալ, որոնք կարգավորում են մուտքը դեպի սուրբ տարածքներ[52]:

1935թ.-ին ևս մեկ ուշագրավ հայտնագործություն արվեց, երբ հայտնաբերվեց Տաճարի նախազգուշացնող գրության մի հատված: Այս հատվածը, թեև անավարտ, ամրապնդեց սկզբնական հայտնագործության նշանակությունը և հաստատեց բազմաթիվ նման արձանագրությունների առկայությունը, որոնք, հավանաբար, դրված էին խորշի շուրջը գտնվող առանցքային կետերում, որը բաժանում էր հեթանոսների դատարանը տաճարի ներքին գավիթներից[52]:

«Օտար» տերմինը, ինչպես օգտագործվում է մակագրության մեջ, եղել է գիտական ​​բանավեճի առարկա: Դրա ճշգրիտ իմաստը մնում է երկիմաստ և բաց մեկնաբանության համար: Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ տերմինը վերաբերում է բոլոր հեթանոսներին՝ անկախ նրանց ծիսական մաքրությունից կամ կրոնական պատկանելությունից, ինչը փաստացի արգելում է նրանց մուտքը ներքին դատարաններ։ Այս տեսակետը ենթադրում է խիստ սահմանազատում հրեաների և ոչ հրեաների միջև Տաճարի ամենասուրբ տարածքներ մուտք գործելու հարցում[53]: Այնուամենայնիվ, այլ գիտնականներ առաջարկում են ավելի նուրբ մեկնաբանություն: Նրանք ենթադրում են, որ «օտար» տերմինը կարող էր կիրառվել հատուկ չհավատափոխ հեթանոսների համար, ի տարբերություն նրանց, ովքեր անցել էին հուդայականություն ընդունելու պաշտոնական գործընթաց։ Այս մեկնաբանությունը առանձնահատուկ կշիռ է ստանում, երբ դիտարկվում է Հերովդես Մեծի համատեքստը, ով հանձնարարել է տաճարի ընդլայնումը: Հերովդեսն ինքն էլ դարձի եկած իդումացի էր (եդոմացի), տոհմ, որը կարող էր նրան և իր սերունդներին բացառել, եթե «օտար» մեկնաբանվեր որպես ընդհանուր տերմին։ Թվում է, թե անհավանական է, որ Հերովդեսը հաստատեր նման գրությունը, եթե այն ենթադրի սահմանափակումներ իր կամ իր ընտանիքի վրա։

Շեփորահարության վայր

խմբագրել

Մեկ այլ հետաքրքրաշարժ հնագույն արձանագրություն, որը մասամբ պահպանվել է քարի վրա, հայտնաբերվել է Երուսաղեմի Հերովդյան տաճարի լեռան հարավ-արևմտյան անկյունում: Այս մակագրությունը պարունակում է «դեպի շեփորի տեղը» բառերը, որոնք տեղեկություն են տալիս տաճարի հետ կապված ծիսական և կրոնական սովորությունների մասին: Քարի ձևից կարելի է ենթադրել, որ այն եղել է պարապետի մի մաս, որը հավանաբար գտնվում է Տաճարի լեռան վրա նշանակված տեղում։ Այս վայրը նկարագրել է առաջին դարի հրեա պատմիչ Հովսեփոսը։ Ըստ նրա գրածների՝ սա մի տեղ էր, որտեղ քահանան կանգնում էր փող հնչեցնելու։ Այս գործողության նպատակն էր ազդարարել շաբաթ օրվա հետ կապված նշանակալից պահերը. կեսօրից հետո փողը ազդարարում էր մոտեցող Շաբաթ օրը, իսկ հաջորդ օրը երեկոյան ազդարարում էր Շաբաթի ավարտը: Այս հայտարարություններն օգնում էին մարդկանց պահպանել սուրբ հանգստյան օրվա սկզբի և ավարտի ճիշտ ժամանակացույցը: Այս պրակտիկայի նկարագրությունը սերտորեն համընկնում է Թալմուդում արձանագրվածի հետ, որը լրացուցիչ վկայություն է տալիս Տաճարի դերի մասին հրեական համայնքային և կրոնական կյանքի ռիթմը նշելու և պահպանելու գործում: Արձանագրությունը Հովսեփոսի պատմության և թալմուդյան հիշատակումների հետ միասին առաջարկում է Երկրորդ Տաճարի ժամանակաշրջանի խորապես արմատացած ծեսերի համոզիչ պատկերը[54]։

Տաճարի համալիրի պատեր ու դարպասներ

խմբագրել

1967 թվականից հետո հնագիտական ​​հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ Տաճարի լեռան պատերը ամբողջությամբ տարածվել են հարթակի շուրջը և եղել են նաև Առյուծների դարպասի մոտ գտնվող քաղաքի պարսպի մի մասը։ Այս գտածոն պարզաբանեց, որ Տաճարի լեռան պահպանված մնացորդները չեն սահմանափակվում միայն Արևմտյան պատով, որն ամենահայտնի և լայնորեն ճանաչված հատվածն է: Փոխարենը, ամբողջ կառույցը, ներառյալ լրացուցիչ հատվածներն ու առանձնահատկությունները, մնում են Երուսաղեմի հնագույն ժառանգության անբաժանելի մասը: Ուշագրավ առանձնահատկություններից է Ռոբինսոնի կամարը, որն անվանվել է ամերիկացի գիտնական Էդվարդ Ռոբինսոնի պատվին: Այս կառույցը ներկայացնում է հնագույն կամարի սկիզբը, որը մի ժամանակ տարածվում էր Տաճարի լեռան հարթակի գագաթի և ավելի հեռու գտնվող բարձր գետնի միջև ընկած բացը: Հին ժամանակներում այցելուներն ու ուխտավորները Տաճարի լեռ էին մուտք գործում տարբեր դարպասներով, ներառյալ հարավային կողմում գտնվողները: Թեև այս դարպասներն այժմ կնքված են, դրանք մնում են տեսանելի և ժամանակին հավատացյալների սյունաշարերի միջով առաջնորդում էին մինչև հարթակի գագաթը: Հարավային պատը, մասնավորապես, նախագծվել է որպես մեծ մուտք՝ արտացոլելով Տաճարի կարևորությունը որպես պաշտամունքի և ուխտագնացության կենտրոն:[55] Վերջին հնագիտական ​​պեղումները Տաճարի լեռան հարավային մատույցների մոտ հայտնաբերել են բազմաթիվ միքվեներ՝ ծիսական բաղնիքներ։ Այս բաղնիքները երկրպագուների կողմից օգտագործվում էին ծիսական մաքրման համար՝ նախքան սուրբ տարածքներ մտնելը, ընդգծելով ժամանակի կրոնական սովորույթները և խիստ մաքրության օրենքները: Բացի այդ, հնագետները հայտնաբերել են մեծ սանդուղք, որը տանում է դեպի այժմ արգելափակված հարավային մուտքերից մեկը։ Այս աստիճանավանդակը հանդիսավոր ճանապարհ է ծառայել դեպի Տաճար բարձրացող ուխտավորների համար[55]։

Ստորգետնյա կառույցներ

խմբագրել

Տաճարի լեռան պատերի ներսում հարթակը հենվում էր թաղածածկ կամարների բարդ համակարգով։ Այս կառույցները, որոնք այժմ կոչվում են Սողոմոնի ախոռներ, մինչ օրս գոյություն ունեն։ Չնայած իրենց անվանը, Սողոմոնի հետ կապը ավելի ուշ ավանդույթ է, քանի որ կամարներն ի սկզբանե եղել են ինժեներական նախագծման մի մասը, որը ստեղծվել է Հերոդիական ժամանակաշրջանում՝ վերևում գտնվող հսկայական հարթակն աջակցելու համար[56]։ Սողոմոնի ախոռներ անվանումը առաջացել է խաչակիրների ժամանակաշրջանում, երբ տարածքը վերափոխվել է ձիերի ախոռների համար՝ նպաստելով դրա ժամանակակից նշանակմանը։ Վերջին տարիներին Վակֆը՝ իսլամական հավատարմությունը, որը պատասխանատու է Տաճարի լեռը կառավարելու համար, ձեռնարկել է վերանորոգումներ այս տարածքում: Այնուամենայնիվ, այս վերանորոգումները զգալի հակասությունների տեղիք են տվել: Քննադատները, հատկապես հնագիտական ​​և հրեական համայնքներից, պնդում են, որ վերանորոգումները անդառնալի վնաս են հասցրել տեղանքի պատմական և հնագիտական ​​ամբողջականությանը: Միջազգային ժառանգության կազմակերպությունների հետ վերահսկողության և համակարգման բացակայությունը հանգեցրել է արժեքավոր արտեֆակտների և պատմական համատեքստի կորստի մտահոգությունների:

Քարհանք

խմբագրել

2007 թվականի սեպտեմբերի 25-ին Իսրայելի հնությունների վարչության հնագետ Յուվալ Բարուխը հայտարարեց քարհանքի մի համալիրի հայտնաբերման մասին, որը, ենթադրաբար, մատակարարել է Հերովդես թագավորի կողմից Տաճարի լեռան վրա իր Տաճարը կառուցելու համար օգտագործված հսկայական քարերը: Հերովդեսի տաճարի հետ քարհանքի կապը հաստատող ապացույցները ներառում են մետաղադրամներ, խեցեղեն և տեղում հայտնաբերված երկաթե ցից: Այս արտեֆակտները թվագրում են քարհանքի գործունեությունը մոտավորապես մ.թ.ա. 19 թվականին, ինչը կատարելապես համապատասխանում է Հերովդեսի տաճարի կառուցման ժամանակագրությանը։ Հնագետ Էհուդ Նեթցերը, որը հերոսական ճարտարապետության առաջատար հեղինակություն է, հետագայում ուսումնասիրեց տեղանքը և հաստատեց, որ քարի կտրվածքների մեծ ուրվագծերը ցույց են տալիս, որ այն մասսայական հանրային նախագծի մի մասն է: Հանքահանման աշխատանքների ծավալը ցույց է տալիս, որ հարյուրավոր ստրուկներ են աշխատել քարերը հանելու և ձևավորելու համար։ Այս քարերը, որոնցից մի քանիսը կշռում էին մի քանի տոննա, տեղափոխվեցին Տաճարի լեռ՝ ստեղծելու հսկայական հարթակ և պատեր, որոնք դեռևս կանգնած են որպես Հերովդեսի տաճարի խորհրդանշական մնացորդներ[57]։

Հատակի սալիկապատում

խմբագրել

Տաճարի լեռան նախագծի վերջին հայտնագործությունները նոր լույս են սփռել Երկրորդ Տաճարի վեհության վրա, հատկապես այդ ժամանակաշրջանի հատակի սալիկների նույնականացման միջոցով: Ծրագիրը, որը մեկնարկել է Տաճարի լեռան վիճահարույց վերանորոգման ժամանակ հեռացված բեկորներից արտեֆակտները վերականգնելու համար, հայտնաբերել է իրերի գանձարան, որոնք թվագրվում են Երկրորդ տաճարի դարաշրջանից, ներառյալ հատակի բարդ դիզայնով սալիկներ։ Մասնագետները վերլուծել են հատակի բեկորները և վերակառուցված հատվածները՝ բացահայտելով երկրաչափական նախշեր և գունավոր նմուշներ՝ պատրաստված ներկրված քարերից, ինչպիսիք են ալաբաստը և գունավոր մարմարը: Արհեստագործությունը համապատասխանում է Հերովդեսի օրոք տարածված հռոմեական ոճին, որն արտացոլում է ինչպես տեղական հնարամտությունը, այնպես էլ միջերկրածովյան աշխարհից ստացված ազդեցությունները[58]։

Մագդալա քարի մեկնաբանություն

խմբագրել

Մագդալայի քարը արտասովոր հնագիտական ​​գտածո է, որը համարվում է Երկրորդ տաճարի պատկերը, որը փորագրվել է մինչև մ.թ. 70-ական թթ. կործանումը: Հայտնաբերվել է 2009 թվականին Մագդալայում՝ Գալիլեայի ծովի ափին գտնվող հնագույն սինագոգի վայրում, քարը եզակի և նշանակալի հայացք է տալիս ժամանակի գեղարվեստական ​​և կրոնական սիմվոլիզմին։ Մագդալա քարը մեծ, խճճված փորագրված բլոկ է, և դրա ամենաակնառու հատկանիշը Երկրորդ Տաճարի մանրամասն, եռաչափ պատկերն է: Ենթադրվում է, որ այս փորագրությունն արտացոլում է տաճարի կառուցվածքը՝ յոթ ճյուղավորված մենորայի, զոհասեղանի և տաճարի սրբազան տարածքի հետ կապված այլ տարրերի հստակ պատկերներով։ Քարի վրա մենորայի պատկերումը հատկապես կարևոր է, քանի որ այն ապահովում է այս խորհրդանիշի եզակի պահպանված գեղարվեստական ​​ներկայացումներից մեկը, որը ժամանակին պահվել է Տաճարի Սրբոցում։ Այն փաստը, որ Մագդալայի քարը փորագրվել է տաճարի կործանումից առաջ՝ մ.թ. 70-ին, հաստատվում է ինչպես դրա ոճով, այնպես էլ համատեքստով: Հնագետները քարը թվագրել են ուշ Երկրորդ Տաճարի ժամանակաշրջանով, և սինագոգը, որտեղ այն գտնվել է, ենթադրվում է, որ օգտագործվել է Հիսուսի օրոք[59]։

Երկրորդ տաճարային հուդայականություն

խմբագրել

Երկրորդ տաճարի կառուցման և հռոմեացիների կողմից դրա ավերման միջև ընկած ժամանակահատվածը պատմական հսկայական ցնցումներից և կրոնական նշանակալի վերափոխումներից էր: Այս դարերը վճռորոշ նշանակություն ունեցան ոչ միայն հուդայականության ձևավորման, այլև ազդելու քրիստոնեության և իսլամի` մյուս երկու հիմնական աբրահամյան կրոնների զարգացման վրա: Երկրորդ տաճարի կառուցումը հրեա ժողովրդի համար նշանավորեց նոր դարաշրջանի սկիզբ՝ բաբելոնյան աքսորից հետո։ Տաճարը դարձավ հրեական պաշտամունքի կենտրոնը, և նրա ծեսերն ու զոհաբերությունները անբաժանելի էին հրեա ժողովրդի կրոնական կյանքի համար: Այնուամենայնիվ, Տաճարի կառուցմանը հաջորդած դարերը նշանավորվեցին զգալի քաղաքական և մշակութային փոփոխություններով։ Տարածաշրջանը նվաճվել և կառավարվել է տարբեր կայսրությունների կողմից, այդ թվում՝ պարսիկների, հույների և հռոմեացիների կողմից, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հետքն է թողել հրեական հասարակության և կրոնի վրա։ Այս ժամանակաշրջանի կարևորագույն զարգացումներից մեկը սուրբ գրության հեղինակության բարձրացումն էր: Բաբելոնյան աքսորի և հետագայում Իսրայելի երկիր վերադարձի ժամանակ հրեա կրոնական առաջնորդներն ու գիտնականները սկսեցին կենտրոնանալ սուրբ տեքստերի պահպանման և ծածկագրման վրա։ Սա հանգեցրեց եբրայերեն Աստվածաշնչի զարգացմանը, քանի որ սուրբ գրությունները դարձան կրոնական պրակտիկայի, բարոյական վարքագծի և համայնքային կյանքի կենտրոնական իշխանություն: Սուրբ գրության կարևորությունը մեծացավ, երբ հրեա կրոնական առաջնորդները սկսեցին շեշտը դնել այս տեքստերի ուսումնասիրության և մեկնաբանության վրա: Այդ ժամանակաշրջանը նաև ականատես եղավ Թորայի և Հալախայի (հրեական օրենք) զարգացմանը, որը դարձավ հրեական կրոնական ինքնության հիմքը: Օրենքի և բարոյականության կենտրոնականությունը կրոնում այս ընթացքում ավելի ու ավելի կարևոր դարձավ, և դա հիմք դրեց հետագա հրեական իրավական ավանդույթների համար: Օրենքի այս շեշտադրումը տարածվեց հրեական էթիկական ուսմունքների ձևավորման և սինագոգի վրա կենտրոնացած համայնքային շրջանակի ստեղծման վրա, որը հայտնվեց որպես ուսումնասիրության, աղոթքի և երկրպագության վայր, հատկապես՝ մ.թ. 70 թվականին Երկրորդ տաճարի կործանումից հետո:

Տես նաև

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել
  • Grabbe, Lester. 2008. A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period. 2 vols. New York: T&T Clark.
  • Nickelsburg, George. 2005. Jewish Literature between the Bible and the Mishnah: A Historical and Literary Introduction. 2nd ed. Minneapolis, Minnesota: Fortress.
  • Schiffman, Lawrence, ed. 1998. Texts and Traditions: A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism. Hoboken, New Jersey: KTAV.
  • Stone, Michael, ed. 1984. The Literature of the Jewish People in the Period of the Second Temple and the Talmud. 2 vols. Philadelphia, Pennsylvania: Fortress.

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Schiffman, Lawrence H. (2003). Understanding Second Temple and Rabbinic Judaism. New York: KTAV Publishing House. էջեր 48–49. ISBN 978-0-88125-813-4. Արխիվացված օրիգինալից 2023-08-30-ին. Վերցված է 2019-08-19-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Ezra 6:15,16 HE
  3. ↑ Feissel, Denis (23 December 2010). Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palaestinae: Volume 1 1/1: Jerusalem, Part 1: 1-704. Hannah M. Cotton, Werner Eck, Marfa Heimbach, Benjamin Isaac, Alla Kushnir-Stein, Haggai Misgav. Berlin: De Gruyter. էջ 41. ISBN 978-3-11-174100-0. OCLC 840438627.
  4. ↑ Karesh, Sara E. (2006). Encyclopedia of Judaism. Facts On File. ISBN 978-1-78785-171-9. OCLC 1162305378. «Until the modern period, the destruction of the Temple was the most cataclysmic moment in the history of the Jewish people. [...] The sage Yochanan ben Zakkai, with permission from Rome, set up the outpost of Yavneh to continue develop of Pharisaic, or rabbinic, Judaism.»
  5. ↑ Zevit, Ziony (2008). «From Judaism to Biblical Religion and Back Again». The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. New York University Press. էջ 166. ISBN 978-0-8147-3187-1. Արխիվացված օրիգինալից 2023-08-30-ին. Վերցված է 2022-10-17-ին.
  6. ↑ Albright, William (1963). The Biblical Period from Abraham to Ezra: An Historical Survey. HarperCollins College Division. ISBN 978-0-06-130102-5.
  7. ↑ Cartledge, Paul; Garnsey, Peter; Gruen, Erich S., eds. (1997). Hellenistic Constructs: Essays In Culture, History, and Historiography. California: University of California Press. էջ 92. ISBN 978-0-520-20676-2.
  8. ↑ Ezra 2:65 HE
  9. ↑ Ezra 2
  10. ↑ Haggai 2:3 HE, Zechariah 4:10 HE
  11. ↑ Ezra 5:6–6:15 HE
  12. ↑ Haggai 2:9 HE
  13. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud: A History of the Persian Province of Judah. Library of Second Temple Studies 47. Vol. 1. T&T Clark. էջեր 282–285. ISBN 978-0-567-08998-4.
  14. ↑ Ezra 1:7–11 {{{3}}}
  15. ↑ Ezra 6:3–4 HE
  16. ↑ Seder Olam Rabbah chapter 30; Tosefta (Zevahim 13:6); Jerusalem Talmud (Megillah 18a); Babylonian Talmud (Megillah 11b–12a; Arakhin 12b; Baba Bathra 4a), Maimonides, Mishneh Torah (Hil. Shmita ve-yovel 10:3). Cf. Goldwurm, Hersh. History of the Jewish people: the Second Temple era Արխիվացված 2023-08-30 Wayback Machine, Mesorah Publications, 1982. Appendix: Year of the Destruction, p. 213.
  17. ↑ Birnbaum, Philip (1975). «Kodashim». A Book of Jewish Concepts. New York: Hebrew Publishing Company. էջեր 541–542. ISBN 978-0-88482-876-1.
  18. ↑ Epstein, Isidore, ed. (1948). «Introduction to Seder Kodashim». The Babylonian Talmud. Vol. 5. Singer, M. H. (translator). London: The Soncino Press. էջեր xvii–xxi.
  19. ↑ Arzi, Abraham (1978). «Kodashim». Encyclopedia Judaica. Vol. 10 (1st ed.). Jerusalem: Keter Publishing House Ltd. էջեր 1126–1127.
  20. ↑ «Yoma 21b:7». www.sefaria.org. Արխիվացված օրիգինալից 2022-01-07-ին. Վերցված է 2019-08-05-ին.
  21. ↑ Josephus, Flavius (2012-06-29). «The Wars of the Jews». էջ i. 34. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-29-ին. Վերցված է 2019-01-26-ին.
  22. ↑ Goldman, Ari L. (2000). Being Jewish: The Spiritual and Cultural Practice of Judaism Today. Simon & Schuster. էջ 141. ISBN 978-0-684-82389-8.
  23. ↑ 23,0 23,1 Lester L. Grabbe (2010). An Introduction to Second Temple Judaism: History and Religion of the Jews in the Time of Nehemiah, the Maccabees, Hillel, and Jesus. A&C Black. էջեր 19–20, 26–29. ISBN 978-0-567-55248-8. Արխիվացված օրիգինալից 2023-08-30-ին. Վերցված է 2015-04-03-ին.
  24. ↑ Lawrence Schiffman "Descriptions of the Jerusalem Temple in Josephus and the Temple Scroll" in Chapter 11 of "The Courtyards of the House of the Lord", Brill, 2008 978-90-04-12255-0
  25. ↑ Petrech & Edelcopp, "Four stages in the evolution of the Temple Mount", Revue Biblique (2013), pp. 343–344
  26. ↑ Mahieu, B., Between Rome and Jerusalem, OLA 208, Leuven: Peeters, 2012, pp. 147–165
  27. ↑ 27,0 27,1 Leen Ritmeyer and Kathleen Ritmeyer (1998). Secrets of Jerusalem's Temple Mount.
  28. ↑ 28,0 28,1 Flavius Josephus: The Jewish War
  29. ↑ Exodus 30:13 {{{3}}}
  30. ↑ Dan Bahat: Touching the Stones of our Heritage, Israeli ministry of Religious Affairs, 2002
  31. ↑ E. P. Sanders The Historical Figure of Jesus. Penguin, 1993. p. 249
  32. ↑ Robert W. Funk and the Jesus Seminar. The Acts of Jesus: The Search for the Authentic Deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998.
  33. ↑ Mazar, Benjamin (1979). «The Royal Stoa in the Southern Part of the Temple Mount». Proceedings of the American Academy for Jewish Research. 46/47: 381–387. doi:10.2307/3622363. ISSN 0065-6798. JSTOR 3622363.
  34. ↑ «Israel Antiquities Authority». Արխիվացված օրիգինալից 2021-03-05-ին. Վերցված է 2017-01-09-ին.
  35. ↑ Luke 4:9 NKJV
  36. ↑ Kittel, Gerhard, ed. (1976) [1965]. Theological Dictionary of the New Testament: Volume III. Translated by Bromiley, Geoffrey W. Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans. էջ 236.
  37. ↑ Mazar, Benjamin (1975). The Mountain of the Lord, Doubleday. p. 149.
  38. ↑ Josephus, War 5.5.2; 198; m. Mid. 1.4
  39. ↑ Josephus, War 1.648–655; Ant 17.149–63. On this, see inter alia: Albert Baumgarten, 'Herod's Eagle', in Aren M. Maeir, Jodi Magness and Lawrence H. Schiffman (eds), 'Go Out and Study the Land' (Judges 18:2): Archaeological, Historical and Textual Studies in Honor of Hanan Eshel (JSJ Suppl. 148; Leiden: Brill, 2012), pp. 7–21; Jonathan Bourgel, "Herod's golden eagle on the Temple gate: a reconsideration Արխիվացված 2023-08-30 Wayback Machine," Journal of Jewish Studies 72 (2021), pp. 23–44.
  40. ↑ Bouflet, Joachim (2023). «Fraudes Mystiques Récentes – Maria Valtorta (1897–1961) – Anachronismes et incongruités». Impostures mystiques [Mystical Frauds] (ֆրանսերեն). Éditions du Cerf. ISBN 978-2-204-15520-5.
  41. ↑ Sanders, E. P. The Historical Figure of Jesus. Penguin, 1993.
  42. ↑ Bart D. Ehrman Jesus, Interrupted, HarperCollins, 2009. 978-0-06-117393-6
  43. ↑ Bunson, Matthew (1995). A Dictionary of the Roman Empire (English). Oxford University Press. էջ 212. ISBN 978-0-19-510233-8. Արխիվացված օրիգինալից 2023-08-30-ին. Վերցված է 2022-02-11-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  44. ↑ Goldenberg, Robert (2006), Katz, Steven T. (ed.), «The destruction of the Jerusalem Temple: its meaning and its consequences», The Cambridge History of Judaism: Volume 4: The Late Roman-Rabbinic Period, The Cambridge History of Judaism, Cambridge: Cambridge University Press, vol. 4, էջեր 194–195, doi:10.1017/chol9780521772488.009, ISBN 978-0-521-77248-8, Վերցված է 2024-09-16-ին
  45. ↑ Bruce Johnston (15 June 2001). «Colosseum 'built with loot from sack of Jerusalem temple'». Telegraph. Արխիվացված օրիգինալից 2022-01-11-ին.
  46. ↑ Alföldy, Géza (1995). «Eine Bauinschrift aus dem Colosseum». Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. 109: 195–226. JSTOR 20189648.
  47. ↑ Josephus (The Jewish War 6.6.3. Արխիվացված 2023-08-30 Wayback Machine). Quote: "...So he (Titus) gave orders to the soldiers both to burn and plunder the city; who did nothing indeed that day; but on the next day they set fire to the repository of the archives, to Acra, to the council-house, and to the place called Ophlas; at which time the fire proceeded as far as the palace of queen Helena, which was in the middle of Acra: the lanes also were burnt down, as were also those houses that were full of the dead bodies of such as were destroyed by famine."
  48. ↑ Josephus (The Jewish War 7.1.1.), Quote: "Caesar gave orders that they should now demolish the entire city and temple, but should leave as many of the towers standing as were of the greatest eminence; that is, Phasael, and Hippicus, and Mariamme, and so much of the wall as enclosed the city on the west side. This wall was spared, in order to afford a camp for such as were to lie in garrison; as were the towers also spared, in order to demonstrate to posterity what kind of city it was, and how well fortified, which the Roman valour had subdued."
  49. ↑ Ben Shahar, Meir (2015). «When was the Second Temple Destroyed? Chronology and Ideology in Josephus and in Rabbinic Literature». Journal for the Study of Judaism in the Persian, Hellenistic, and Roman Period (անգլերեն). Brill. 46 (4/5): 562. doi:10.1163/15700631-12340439. JSTOR 24667712.
  50. ↑ Midrash Rabba (Eikha Rabba 1:32)
  51. ↑ «A Christian view of the coming Temple – opinion». The Jerusalem Post – Christian World. Արխիվացված օրիգինալից 2022-08-07-ին. Վերցված է 2022-07-24-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 Zion, Ilan Ben. «Ancient Temple Mount 'warning' stone is 'closest thing we have to the Temple'». The Times of Israel. Արխիվացված օրիգինալից 2023-08-30-ին. Վերցված է 2022-10-16-ին.
  53. ↑ Thiessen, Matthew (2011). Contesting Conversion: Genealogy, Circumcision, and Identity in Ancient Judaism and Christianity. Oxford University Press. էջեր 87–110. ISBN 9780199914456.
  54. ↑ «'To the place of trumpeting …,' Hebrew inscription on a parapet from the Temple Mount». Jerusalem: The Israel Museum. Արխիվացված օրիգինալից 30 August 2023-ին. Վերցված է 24 July 2020-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 Mazar, Eilat (2002). The Complete Guide to the Temple Mount Excavations. Jerusalem: Shoham Academic Research and Publication. էջեր 55–57. ISBN 978-965-90299-1-4.
  56. ↑ «Debris removed from Temple Mount sparks controversy». The Jerusalem Post | Jpost.com. Արխիվացված օրիգինալից 2022-10-04-ին. Վերցված է 2020-07-25-ին.
  57. ↑ Gaffney, Sean (2007-09-24). «Herod's Temple quarry found». USA Today.com. Արխիվացված օրիգինալից 2010-08-09-ին. Վերցված է 2013-08-31-ին.
  58. ↑ «Second Temple Flooring restored». Haaretz. Արխիվացված օրիգինալից 16 May 2022-ին. Վերցված է 13 October 2019-ին.
  59. ↑ Kershner, Isabel (8 December 2015). «A Carved Stone Block Upends Assumptions About Ancient Judaism». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 6 May 2020-ին. Վերցված է 9 December 2015-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Երկրորդ տաճար» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Երկրորդ_տաճար&oldid=10214746» էջից