Վիքիպեդիա

Երկաթե կամուրջ

Երկաթե կամուրջ (անգլ.՝ Iron Bridge), թուջե կամարաձև կամուրջ Շրոփշիրում՝ կառուցված Սևեռն գետի վրա։ Բացվել է 1781 թվականին և հանդիսանում է թուջից կառուցված աշխարհի ամենախոշոր կամուրջը։ Կամրջի հաջող կառուցումից հետո թուջը լայն կիրառում է գտել շինարարության մեջ, որի ադյունքում կամուրջը դարձել է արդյունաբերական հեղափոխության խորհրդանիշ։

Երկաթե կամուրջ
Երկիր Միացյալ Թագավորություն[1][2]
ՏեղանքԳորջ
Տեսակերթևեկելի կամարավոր կամուրջ և ճանապարհային կամուրջ
ՆյութԹուջ[3] և puddled iron?[4]
Թռիչքների քանակ3
Հատում էՍևերն
ՃարտարապետԹոմաս Ֆարնալս Փրիթչարդ[3]
Երկարություն60 մետր
Բացման տարեթիվհունվարի 1, 1781
Ժառանգության կարգավիճակ1-ին աստիճանի ցուցակագրված շենք և հատուկ պահպանվող հուշարձան[1]
Քարտեզ
Քարտեզ

Վերջին սառցե դարաշրջանում, սառցադաշտային գործընթացների արդյունքում առաջացած Այրնբրիջ խորը կիրճի աշխարհագրությունը ցույց է տալիս, որ մակերևույթին մոտ կան ածխի, երկաթի հանքաքարի, կրաքարի և հրակայուն կավի արդյունաբերական օգտակար հանքավայրեր։ Նման աշխարհագրական պայմաններում դժվար էր գետի վրայով կամրջի կառուցումը։ Ափերի անկայունությանը դիմակայելու և գետը նավարկելի պահելու համար Թոմաս Ֆարնալս Փրիթչարդը առաջարկել է երկաթե կամուրջ կառուցել մեկ թևով։ Երկաթի օգտագործման վերաբերյալ նախնական անորոշությունից հետո շինարարությունը տևել է ավելի քան 2 տարի։ Երկաթի գործարանի ղեկավարը Աբրահամ Դարբի III-ն էր։ Կամուրջը հատում է կիրճը 100 ֆուտ 6 դյույմ (30,63 մ) հիմնական բացվածքով, ինչը թույլ է տալիս նավակներին հեշտությամբ անցնել տակով։

1934 թվականին այն համարվել է պլանային հուշարձան և փակվել տրանսպորտային միջոցների համար։ Հետիոտներից անցավճար էր գանձվում մինչև 1950 թվականը, երբ կամուրջը դարձավ հանրային սեփականություն։ Երկար ժամանակ անբարեկարգ վիճակում գտնվելուց հետո 20-րդ դարի երկրորդ կեսին վերականգնողական լայնածավալ աշխատանքներ են սկսվում կամրջի վրա։ Կամուրջը, հարակից Այրնբրիջ բնակավայրի և Այրնբրիջի կիրճի հետ միասին համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Այրնբրիջ կիրճ Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ։

Պատմություն խմբագրել

Պատմական հիմքեր խմբագրել

Այրնբրիջի կիրճը ձևավորվել է վերջին սառցե դարաշրջանի ավարտին՝ Լապորտ լճի վարարումից, որի հետևանքով մակերևույթ են դուրս եկել այնպիսի հանածոներ, ինչպիսիք են ածուխը, երկաթի հանքաքարը, հրակայուն կավը և կրաքարը[5]։ Քանի որ գետը ծառայում էր որպես տեղափոխման միջոց, տարածքը կարևոր կենտրոն էր ի հայտ եկող արդյունաբերական հեղափոխության համար[6]։

Աբրահամ Դարբի I-ը 1709 թվականին առաջին անգամ հալեցրեց տեղական երկաթի հանքաքարը Քոալբրուքդեյլի ածխից ստացված կոքսով, իսկ հաջորդ տասնամյակներում Շրոփշիրը դարձավ արդյունաբերության կենտրոն՝ տեղական հանքերից ստացված վառելիքի ցածր գների շնորհիվ։ Սևեռն գետն օգտագործվում էր որպես տարանցիկ առևտրային ուղի, բայց նաև խոչընդոտ էր հանդիսանում խորը Այրնբրիջի կիրճով ճանապարհորդելու համար, հատկապես այն ժամանակվա կարևոր արդյունաբերական շրջանների՝ Բրոսլի և Մադլի միջև, իսկ մոտակա կամուրջը գտնվում էր Բիլդվասում 2 մղոն (3,2 կմ) հեռավորության վրա [7] [8][9]։ Հետևաբար, առաջարկվեց կառուցել երկաթե կամուրջ՝ արդյունաբերական Բրաուսլի քաղաքը Մեդլի հանքարդյունաբերական քաղաքի և Քոալբրուքդեյլի արդյունաբերական կենտրոնի հետ կապելու համար։ Գետի օգտագործումը նավակների երթևեկության համար և կիրճի զառիթափ լանջերը նշանակում էին, որ ցանկացած կամուրջ պետք է լինի իդեալական և այնքան բարձր, որ բարձր նավերը կարողանան տակով անցնել[9][10]։ Ափերի զառիթափությունն ու անկայունությունը խնդրահարույց էին կամրջի կառուցման համար, և չկար մի տեղ, որտեղ գետի հակառակ կողմերի ճանապարհները միանային[11]։

Երկաթե կամուրջն իր տեսակի մեջ առաջինն էր։ Նման կամուրջ մասամբ կառուցվել է Լիոնում 1755 թվականին, բայց կիսատ է մնացել է ծախսերի պատճառով[12], իսկ 1769 թվականին Յորքշիր նահանգի Կիրքլես քաղաքում կառուցվել է 72 ֆուտ 10 դյույմ (22,2 մ) երկարությամբ կռած երկաթե կամուրջ դեկորատիվ ջրային ճանապարհի վրա[13][14]։

Առաջարկ խմբագրել

1773 թվականին ճարտարապետ Թոմաս Ֆարնոլս Փրիթչարդը գրեց իր «երկաթի խելագար» ընկերոջը և տեղի երկաթգործ Բրոսելիցի Ջոն Ուիլկինսոնին՝ առաջարկելով թուջե կամուրջ կառուցել[15][16]։ Չնայած նա մասնագիտացած էր ծխնելույզների, ներքին հարդարման իրերի և թաղման հուշարձանների նախագծման մեջ, նա նախկինում նախագծել էր նաև փայտե և քարե կամուրջներ[17][18]։

1773–1774 թվականների ձմռանը տեղական թերթերում առաջարկություն հրապարակվեց՝ խնդրել խորհրդարանին թույլ տալ 120 ֆուտ (37 մ) բարձրությամբ երկաթե կամուրջ կառուցել։[19] 1775 թվականին բաժանորդագրությունը հանգանակեց 3000 - 4000 ֆունտ ստերլինգ, և Աբրահամ Դարբի I-ի թոռը՝ երկաթուղային վարպետ Աբրահամ Դարբի III-ը, ով աշխատում էր Քոալբրուքդոյլում, նշանակվեց նախագծի գանձապահ[19]։

1776 թվականի մարտին կամուրջ կառուցելու որոշումը հաստատվեց թագավորի կողմից։ Այն մշակվել էր հոգաբարձուների քարտուղար Թոմաս Ադդենբրուկի և լոնդոնյան փաստաբան Ջոն Հարրիսի կողմից, այնուհետև Համայնքների պալատին ներկայացվել էր Շրոփշիրի պատգամավոր Չարլզ Բալդուինի կողմից[20]։ Աբրահամ Դարբի III-ին հանձնարարվում է ձուլել և կառուցել կամուրջը[9][21]։ 1776 թվականի մայիսին հոգաբարձուների խորհուրդը հետ են վերցնում Դարբիի հանձնաժողովի որոշումը և փոխարենը հայտարարում են մեկ կամարանոց կամրջի կառուցման ծրագրի մասին, ըստ որի կամուրջը պետք է կառուցվի քարից, աղյուսից կամ փայտից[22]։ Ոչ մի գոհացուցիչ առաջարկ չստանալով՝ հոգաբարձուների խորհուրդը համաձայնում է շարունակել Փրիթչարդի նախագիծը, սակայն երկաթի օգտագործման հարցում դեռ անորոշություն կար, ուստի  պայմաններ են սահմանվում շինարարության արժեքի և տևողության համար[22]։ 1777 թվականի հուլիսին կամրջի բացվածքը կրճատվում է մինչև 27 մ, այնուհետև կրկին մեծացվում՝ մինչև 30․6 մ, հավանաբար քարշակային ուղի ստեղծելու համար[23]։

Կառուցում խմբագրել

Երկաթե կամրջի հավաքման ժամանակակից վերակառուցում Վիկտորիանական Բլիսթս Հիլ քաղաքում։

Կամրջի կառուցման համար ընտրվել էր Մադլիի և Բենթալի միջև ընկած տարածքը, որտեղով լաստանավերն անցնում էին, քանի որ երկու կողմերից էլ բարձր էր և գետինն էլ համեմատաբար ավելի ամուր էր[9]։ Խորհրդարանի որոշման մեջ նկարագրվում էր, որ կամուրջը պետք է անցներ Բենթալ շրջանի մի կետից՝ Սամուել Բարնետի տան մոտից, մինչև հակառակ ափին գտնվող մի կետ՝ Թոմաս Քրեմփթոնի տան մոտ[24]։ Փրիթչարդը մահացավ 1777 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Սևեռնի վրա գտնվող Էյտոնի իր աշտարակում, աշխատանքի սկսվելուց ընդամենը մեկ ամիս անց, ավելի քան մեկ տարի հիվանդ լինելուց հետո[15][25]։

Կամուրջը կառուցված է հինգ հատվածային թուջե կողերից, որոնք տալիս են 30․6 մ բացվածք[26]։ Կամուրջի կառուցման համար օգտագործվել է 384․6 տ երկաթ, և կան գրեթե 1700 առանձին բաղադրիչներ, որոնցից ամենածանրը կշռում է 5․3 տ[27]։ Բաղադրիչները ձուլվել են առանձին, որպեսզի տեղավորվեն միմյանց հետ, այլ ոչ թե ստանդարտ չափսերի, տարբեր վայրերում «նույնական» բաղադրիչների միջև մինչև մի քանի սանտիմետր անհամապատասխանություններով[28]։

Որմնաքարերը և հենասյուները կառուցվել են 1777-1778 թվականներին, իսկ կողմնային մասերը տեղադրվել են 1779 թվականի ամռանը[26][29]։ Կամուրջն առաջին անգամ բացվել է գետի վրա 1779 թվականի հուլիսի 2-ին, իսկ երթևեկության համար բացվել է 1781 թվականի հունվարի 1-ին[30][31]։

1997 թվականին Ստոկհոլմի թանգարանում հայտնաբերվել է Էլիաս Մարտինի ջրաներկով արված նկարը, որտեղ պատկերված էր 1779 թվականին կառուցվող կամուրջը[30]։ Նկարում պատկերված է շարժական փայտե լաստակ, որը բաղկացած է գետի հունում կանգնած սյուներից, որոնք օգտագործվում են որպես կռունկ կամրջի կես կողերը տեղադրելու համար, որոնք նավով տեղ են հասցվել Դարբիի ձուլարանից 500 մետր ներքև։ Օգտագործելով նկարում պատկերված մոտեցումը՝ 2001 թվականին կառուցվել է կամրջի հիմնական հատվածի կեսի կրկնօրինակը՝ BBC-ի Timewatch ծրագրի հետազոտության շրջանակներում, որը ցուցադրվել է հաջորդ տարի[30][32]։

Դիզայն խմբագրել

 
Կառուցվածքը՝ հինգ թուջե կողերով

Կամուրջի կառուցվածքային կողերի միջև դեկորատիվ օղակները և ելուստները հուշում են, որ վերջնական դիզայնը եղել է Փրիթչարդինը, քանի որ նույն տարրերն առկա են նաև նրա վերակառուցած ամառանոցում[29][33]։ Ձուլարանի վարպետ Թոմաս Գրեգորին մանրամասն գծագրեր է գծել անդամների համար, ինչի արդյունքում օգտագործվել են ատաղձագործության միացման մանրամասները, ինչպիսիք են ատաղձագործական հոդերը և կեռերը[9][26][34]։

Երկու արտաքին կողերի վրա փորագրված են հետևյալտողերը. «Այս կամուրջը ձուլվել է Քոալբրուք-Դեյլում և կառուցվել է MDCCLXXIX թվականին»։ Նմանատիպ թուջե կոնստրուկցիայի երկու լրացուցիչ կամարները տեղափոխում են քարշակ հարավային ափին և գործում են նաև որպես ջրհեղեղի կամարներ[31]։ Աղյուսե կամարով քարե կամարը փոքրիկ արահետ է տանում դեպի հյուսիսային (քաղաքային) ափ[35]։

Կազմություն խմբագրել

Երկաթե կամուրջը պատրաստված է թուջից։ Այն հեշտությամբ սեղմվում է շնորհիվ իր փխրունության և ավելի ցածր առաձգական ուժի, բայց զիջում է պողպատին և կռած երկաթին, երբ ենթարկվում է առաձգական կամ ճկման[36]։ Երկաթե կամրջի կամարի և սյան վերլուծության արդյունքում պարզվել են տարրերի հետևյալ կազմությունները[37]․

Տարեր Հարաբերակցություն
Կամար Հենարան
Ածխածին 2.65% 3.25%
Սիլիցիում 1.22% 1.48%
Մանգան 0.46% 1.05%
Ծծումբ 0.102% 0.037%
Ֆոսֆոր 0.54% 0.54%

Թուջի մեջ 0,1% ծծմբի առկայությունը թույլատրելի վերին սահմանին է, սակայն բավարար քանակությամբ մանգանի առկայությունը հանգեցնում է անվնաս մանգանի սուլֆիդի առաջացմանը[37]։

Դարբնոցային երկաթը շատ ավելի լավ կառուցվածքային նյութ էր, քան թուջը, բայց այն հասանելի դարձավ 1800 թվականից հետո, և դարձավ նախընտրելի նյութ կամուրջների, ռելսերի, նավերի և շենքերի կառուցման համար, մինչև պողպատի արտադրության նոր գործընթացները, ինչպիսին Բեսեմերյան պրոցեսն է, մշակվեցին 19-րդ դարի վերջին[38]։

Ծախս խմբագրել

Դարբին համաձայնել էր կառուցել կամուրջը 3250 ֆունտ ստեռլինգով, որը հավաքվել էր նախագծի բաժանորդների կողմից, հիմնականում Բրոսելիից։

Թեև կամրջի իրական արժեքը հայտնի չէ, ժամանակակից գրառումները վկայում են, որ այն կազմել է մինչև 6000 ֆունտ, և Դարբին, ով արդեն իսկ պարտք էր այլ ձեռնարկություններին, համաձայնել է ծածկել ավելցուկը[39]։ 1790-ականների կեսերին, սակայն, կամուրջը շատ շահութաբեր էր դարձել, քանի որ տուրքերը բաժնետերերին տարեկան 8 տոկոս շահաբաժին էին տալիս[40]։

Հետագա պատմություն խմբագրել

 
Երկաթե կամրջի տեսքը երկնքից 2008թ․

Կամրջի բացումը հանգեցրեց կիրճի բնակավայրի փոփոխության, և կամրջի շրջակայքի ճանապարհները բարեկարգվեցին կառուցմանը հաջորդած տարիներին[41]։ Այրնբրիջ քաղաքը, որն իր անունը ստացել է կամրջից, կառուցվել է հյուսիսային ծայրից[41]։ Հոգաբարձուները, ինչպես նաև տեղի հյուրանոցների տերերը և տրանսպորտային ցանցի օպերատորները բարձրացրել են հասարակության հետաքրքրությունը կամրջի նկատմամբ[41]։

Վերանորոգումներ խմբագրել

1783 թվականի հուլիսին 32 մ պատ կառուցվեց, որպեսզի հյուսիսային ափը չսահի գետը[26][42]։ 1784 թվականի դեկտեմբերին հարավային կողմում գտնվող քարե ցամաքային պահոցում ճեղքեր են հայտնաբերվել, իսկ հարակից հենակետի վրա՝ շարժման նշաններ[43]։ Ենթադրվում էր, որ կիրճի կողմնային մասերը շարժվում էին դեպի գետը, որի հետևանքով կամարի ներբանները մոտեցել են միմյանց, և 1784, 1791 և 1792 թվականներին վերանորոգումներ են կատարվել[26][42]։

Այն միակ կամուրջն էր Սևերն գետի վրա, որը կանգուն մնաց 1795 թվականի փետրվարի ջրհեղեղից հետո՝ իր ամրության և ջրհեղեղի ջրերի նկատմամբ փոքր դիմադրության շնորհիվ[44]։ Բիլդվասի միջնադարյան կամուրջը փոխարինվեց Թոմաս Թելֆորդի թուջե կամրջով, որը գերազանց դիզայնի շնորհիվ պահանջում էր  երկաթի կեսը՝ չնայած իր երկար՝ 39 մ բացվածքին[45][46]։ Բիլդվասի կամուրջը կանգուն է մնացել մինչև 1906 թվականը[45]։

1800թ.-ին հոգաբարձուները հանձնարարել են վերանորոգե կամուրջը, ինչը ներառում է քարե ցամաքային կամարների փոխարինումը փայտե կամարներով՝ հիմնական բացվածքի վրա ճնշումը թուլացնելու համար[26][42]։ Հենարանների միջև կոշտ հենարան ստեղծելու առաջարկը, որպեսզի դրանք իրարից հեռու պահեն, անհնարին էր առկա տեխնոլոգիայի շնորհիվ, որը սակայն ձեռք բերվեց կամրջի ավելի ուշ վերականգնման ժամանակ՝ 1970-ականներին[47]։ 1812 թվականին Չարլզ Հաթոնը կառուցումը նկարագրվեց որպես «շատ վատ», և նա կանխատեսեց, որ այն երկար չի գոյատևի, «թեև  ոչ թե երկաթի թերության», այլ քարերի վրա առաջացած ճաքերի պատճառով[48]։ Փայտե կամարները փոխարինվեցին թուջե կամարներով 1820 թվականի դեկտեմբերին, և 19-րդ դարի մնացած ժամանակահատվածում անհրաժեշտ էր հետագա վերանորոգումներ իրականացնել[26][49]։

1870թ. Սըր Բ. Բեյքերը հայտարարել է․ «Վերանորոգումը իննսուն տարի կտևի, քանի որ կամարն ու բարձր կողային կամարները միասին չեն գործի։ Ընդարձակման հետևանքով կոտրվել է բարձր կամարն ու խզվել կամարների միջև կապը։ Հետո կոտրվել են նաև պտուտակները։ Նա նշել է, որ ոչ մի վտանգավոր բան չկա. այն կատարյալ ամուր է, իսկ կենսական մասերում լարվածությունը՝ չափավոր։ Մնում էր միայն բռնել բարձր կամարների կոտրված կողերը, ձկան մեջ ձվաձև անցքեր անել ու պտուտակները շատ չձգել»[50]։

1902 թվականի օգոստոսի 24-ին 9.1 մ երկարությամբ պարապետը փլուզվում է գետը, իսկ 1903 թվականի հուլիսին մոտ 250 կգ կշռով տախտակամածի մի կտոր ընկնում է կամրջից[49]։ 1909 թվականին անվճար բետոնե կամրջի բացումը անհանգստություն առաջացրեց հոգաբարձուների շրջանում, սակայն այն շարունակում էր շահագործվել ավտոմեքենաների և հետիոտների կողմից[51][52]։

Տրանսպորտային միջոցների արգելում խմբագրել

Ինժեներական խորհրդատուներ Մոթի, Հեյի և Անդերսոնի 1923 թվականի զեկույցում նշվում էր, որ բացի ներկած մասերից, կամրջի հիմնական բացվածքը լավ վիճակում է։ Համարվում էր, որ կամրջի մետաղյա տախտակամածը վտանգավոր ծանր է, և որ սեփական կշիռը հեռացնելուց հետո կամուրջը պետք է վերաբացվի 2 տոննայից ոչ ավելի կշիռ ունեցող մեքենաների համար և սահմանափակում իրականացվի ճանապարհի կենտրոնով[53]։ Սահմանվեց մինչև 4 տոննա քաշ, սակայն 1930-ականների բնակարանաշինության բումով պայմանավորված, Ջեքֆիլդում արտադրված սալիկներ բաժանող վարորդները պնդում էին, որ իրենց թույլ տրվեր օգտվել կամրջից, ուստի հոգաբարձուները որոշում կայացրեցին փակել այն տրանսպորտային միջոցների համար 1934 թվականի հունիսի 18-ից[53]։ Հետիոտների համար վճարները գանձվում էին մինչև 1950 թվականը, երբ կամրջի սեփականությունը փոխանցվեց Շրոպշիր շրջանի խորհրդին[54]։ Գանձված վճարները միայն աննշան են ծածկել հավաքագրման ծախսերը՝ պահպանման համար բյուջե չթողնելով, և կամուրջը երկար տարիներ չի մաքրվել կամ ներկվել[53]։ Ոչ բարվոք վիճակի պատճառով 1940-1970-ական թվականներին մի շարք առաջարկություններ են արվել կամուրջը քանդելու և փոխարինելու կամ այն այլ վայր տեղափոխելու վերաբերյալ։ 1956 թվականին շրջանային խորհուրդը կամուրջը քանդելու և նորով փոխարինելու առաջարկ է արել, սակայն այս ծրագիրը չի իրականացվել[10]։ Այրնբրիջ Գորջ թանգարանային վստահությունը ստեղծվել է 1967 թվականին՝ նպատակ ունենալով պաշտպանել արդյունաբերական ժառանգությունը Այրնբրիջ կիրճում, և կարողացել է ֆինանսավորում ապահովել խորհրդի կողմից՝ վերանորոգումներ իրականացնելու համար[55]։

Վերակառուցում խմբագրել

Շրոփշիր շրջանի խորհրդի, Անգլիայի պատմական շենքերի խորհրդի և նորաստեղծ Այրնբրիջ Գորջ թանգարանային վստահության ֆինանսավորմամբ կամրջի հիմքերի վրա 1972-ից 1975 թվականներին իրականացվել է վերանորոգման ծրագիր 147․000 ֆունտ ստերլինգ արժողությամբ[55][56]։ Խորհրդատու ինժեներներ Սենդֆորդը, Ֆոսեթը, Ուիլթոնը և Բելը որոշեցին գետի տակ տեղադրել երկաթբետոնե շրջված կամար՝ կամրջի հենարանների դեպի ներս շարժմանը հակազդելու համար[26][57]։ Կամարը կառուցվել է Tarmac Construction Company-ի կողմից՝ սկսած 1973 թվականի գարնանից, սակայն հորդառատ ամառային ջրհեղեղները ողողել են ամբարտակը՝ մարելով մեկ ամառվա ընթացքում աշխատանքը իրականացնելու հույսերը[58]։ Հարավային հենակետից հանվել է լցանյութ՝ քաշը նվազեցնելու համար, և դրա միջով կամարն ամրացվել է բետոնով[59]։ Ճանապարհի մակերեսը փոխարինվել է ավելի թեթև ասֆալտով, նորոգվել է հենարանների քարը և վերականգնվել է վճարովի խցիկը որպես տեղեկատվական կենտրոն[60]։ 1980 թվականին կառույցն առաջին անգամ ներկվել է, և աշխատանքը ավարտվել է բացման երկու հարյուրամյակին, որը նշվել է 1981 թվականի հունվարի 1-ին[61]։

1999-ից 2000 թվականներին կամուրջը կառուցվել է փայտամած՝ անգլիական ժառանգության կողմից փորձաքննություն թույլ տալու համար։ Կամուրջը ներկվել է և փոքր վերանորոգումներ են կատարվել[62]։ 2017 թվականի հունվարին Անգլիական Ժառանգությունը հայտարարեց 1.2 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ արժողությամբ Երկաթե կամրջի վերականգնման նախագիծ, որը կսկսվի 2017 թվականի սեպտեմբերից՝ հանդիսանալով «անգլիական ժառանգության կողմից երբևէ իրականացված ամենամեծ պահպանության նախագիծը»[63]։ Արժեքը գնահատվել է 2018 թվականին 3.6 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ, իսկ անգլիական ժառանգությունը այն նկարագրել է որպես «իր կողոսկրերի և կամարների, քարաշենության և տախտակամածների հավակնոտ պահպանում»[64]։ Նախագիծը ստեղծվել է, երբ տարածքի լայնածավալ ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պատմական կառույցը վտանգի տակ է սկզբնական շինարարության երկաթյա աշխատանքների, դարերի ընթացքում հողի շարժման և 19-րդ դարում տեղի ունեցած երկրաշարժի պատճառով։

Բացի կառուցվածքային վերականգնումից, կամուրջը նաև կապույտ-մոխրագույնից վերադարձվել է իր սկզբնական կարմիր-շագանակագույն գույնին, երբ դատաբժշկական վերլուծությունը ցույց են տվել, թե ինչպիսի տեսք է ունեցել կամուրջը, երբ այն առաջին անգամ կանգնեցվել է[65][66]։

Ծրագիրը մասամբ ֆինանսավորվել է քրաուդֆանդինգի միջոցով, որի արդյունքում հավաքվել է 47,545 ֆունտ ստեռլինգ։ Այն նաև ստացել է 1,000,000 եվրո նվիրատվություն Hermann Reemtsma գերմանական հիմնադրամից, որը հիմնականում խթանում է մշակութային և սոցիալական նախագծերը հյուսիսային Գերմանիայում։ Սա նաև կլինի հիմնադրամի առաջին ֆինանսավորումը Միացյալ Թագավորությունում[67]։ Աշխատանքներից հետո կամուրջը վերաբացվել է 2018 թվականի դեկտեմբերի 6-ին[68]։

Ճանաչում խմբագրել

Կամուրջը, հարակից Այրնբրիջ բնակավայրի և Այրնբրիջի կիրճի հետ միասին կազմում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Այրնբրիջ Գորջ համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ, որը ստեղծվել է 1986 թվականին[69]։ Կամուրջը I կարգի շենք է, և պատկանում է Թելֆորդին և Վրեկին խորհրդին[9]։

1934 թվականին այն համարվել է պլանավորված հնագույն հուշարձան[26][35], իսկ 1979 թվականին կամուրջը ճանաչվել է Ամերիկյան Քաղաքացիական ինժեներների միության կողմից որպես Միջազգային քաղաքացիական ճարտարագիտական ուղենիշ[70]։

2020 թվականին կամրջի պահպանման և վերականգնման աշխատանքները արժանացել են Եվրոպական ժառանգության մրցանակների/Եվրոպա Նոստրա մրցանակաբաշխության, որը ներառում է մինչև 30 ամենաակնառու ժառանգության նախագծերը Եվրոպայի բոլոր մասերից՝ ԵՄ-ի և ԵՏՏ-ի շրջանակներում[71][72]։

Կամրջի դիզայնի կրած ազդեցությունը խմբագրել

Կամուրջը, լինելով մետաղից կառուցված հսկայական չափի առաջին կամուրջը, ունեցել է «զգալի ազդեցություն տեխնոլոգիայի և ճարտարապետության զարգացումների վրա»[69]։ 1781 թվականին թուջի հաջող օգտագործումը առաջացրել է այդ նյութի ընտրությունը մեծացրել է այդ նյութի կիրառությունը հետագա շինարարությունների մեջ, և զգալի թվով չուգունե կամարներ կառուցվել են 18-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին։

  • 1786 թվականին հեղափոխական և խորագետ Թոմաս Պաունը ստեղծեց կամրջի մոդելներ՝ ցույց տալով չուգունի օգտագործման ձևը Փարիզի Գիտությունների ակադեմիայում և Անգլիայի թագավորական հասարակության մեջ։ Նա շարունակեց պատրաստել եւ կառուցել «90 ֆուտ երկարությամբ ամբողջական կողոսկրը, և 5 ֆուտ բարձրությամբ ակորդներ դեպի կամարի կենտրոն», երեք տոննա կշռով։ Դրան հաջորդեց հինգ կողոսկրորով և 210 ֆուտ (64 մ) լայն կամուրջ, որը զուտ ցուցադրման նպատակով առանց հենարանների տեղադրեց Պադինգտոնի դաշտում, իսկ մեկ տարի անց այն ապամոնտաժվեց[73]։
  • 1793-1796 թվականներին կառուցվել է 235 ֆուտանոց (72 մ) Վերմութի կամուրջը, որը նման էր մասոնական կամրջի[50]։ Կամրջի երկաթի մի մասը բերվում էր Փեյի կամրջից, որը հանձնվել էր Ռոթերհեմի ձուլարանին[74]։
  • 1795 թվականին Սևեռն գետի վրա տեղի ունեցած մեծ ջրհեղեղը քշեց տարածքի բոլոր կամուրջները, բացառությամբ Երկաթե կամրջի, որի բաց կառուցվածքը թույլ էր տալիս հեղեղների ջրերը դուրս թափվեին։ Թոմաս Թելֆորդն այն ժամանակ Շրոփշիրում հասարակական աշխատանքների տեսուչ էր[75]։ Նրա Բիլդվաս կամրջի փոխարինման նախագիծը ներառում էր Երկաթե կամրջի նման բարձր կամար, բայց ուներ 30 ֆուտ (9,1 մ) ավելի լայն բացվածք և օգտագործում էր նույնքան երկաթ[76]։ Թելֆորդը նախագծել է մի շարք թուջե կամուրջներ. ամենահինը, որը պահպանվել է Քրեյգելաչի կամուրջն է[77]։
  • 1799թվականին Ջրհեղեղից հետո Քոալպորտի կամուրջը վերակառուցվեց երեք թուջե կողերով մեկ բացվածքով։ 1799 թվականի այս տարբերակը վերամոդելավորվել է 1818 թվականին երկու լրացուցիչ կողերով և պահպանվել է մինչև մեր օրերը[78]։
 
Վերմութի կամուրջ (1793–96թթ․)
Վերմութի կամուրջ (1793–96թթ․)  
 
Բիլդվասի կամուրջ Թոմաս Թելֆորդ կողմից (1795–96թթ․)
Բիլդվասի կամուրջ Թոմաս Թելֆորդ կողմից (1795–96թթ․)  
 
Քոալպորտի կամուրջ (1818թ․)
Քոալպորտի կամուրջ (1818թ․)  
 
Քրեյգելաչի կամուրջ (1814թ․) Թելֆորդի կողմից
Քրեյգելաչի կամուրջ (1814թ․) Թելֆորդի կողմից  

Գեղարվեստական պատկերներ խմբագրել

 
Կամրջի սկզբնական կարմրաշագանակագույն գույնը կարելի է տեսնել Աբրահամ Դարբի III-ի կողմից պատվիրված նկարում (1780թ․)[65]

Կամրջի բուն կարմիր շագանակագույն գույնը կարելի է տեսնել Ուիլյամ Ուիլյամսի 1780 նկարում, որը հանձնարարվել է Աբրահամ Դարբի III- ի կողմից[29]։ 1750-1830թթ. ավելի քան հիսուն նկարիչներ և փորագրիչներ ժամանել են Քոալբրուքդեյլ ականատես լինելու և արձանագրելու արդյունաբերության աճը և լանդշաֆտի փոփոխությունը։ Կամրջի առաջին նկարիչներից մեկը Ուիլյամ Ուիլյամսն էր, որին վճարվել է 10 գոն (1.235 ֆունտ 2016 թ.)[79]։ Հայտնի է նաև Միքայել Անժելո Ռուկարի կողմից արված փորագրությունը, իսկ պատճենը ձեռք է բերվել Թոմաս Էֆերսոնի կողմից և ցուցադրվել Մոնտիկելոյի ճաշասենյակում[80]։ 1979-ին Արվեստի թագավորական ակադեմիան անցկացրեց ցուցահանդես՝ «Տեսարան երկաթյա կամուրջից» խորագրով, կամրջի երկու հարյուրամյա տարեդարձի առթիվ[81]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 National Heritage List for England
  2. ↑ archINFORM (գերմ.) — 1994.
  3. ↑ 3,0 3,1 https://structurae.net/structures/iron-bridge
  4. ↑ https://www.2min.fr/tech/quest-ce-que-le-fer-puddle-9284
  5. ↑ Wills, L.J. (1924). «The Development of the Severn Valley in the Neighbourhood of Iron-Bridge and Bridgnorth». Quarterly Journal of the Geological Society. 80 (1–4): 274–308. doi:10.1144/GSL.JGS.1924.080.01-04.15. S2CID 130464410. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 7-ին.
  6. ↑ «The Ironbridge Gorge World Heritage Site Management Plan» (PDF). Telford and Wrekin Council. 2017 թ․ փետրվար. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին.
  7. ↑ Cossons & Trinder (2002), էջ. 3.
  8. ↑ Cossons & Trinder (2002), էջեր. 3–4.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 «History and Research: Iron Bridge». English Heritage. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 4-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 «John Wilkinson and the Iron Bridge». Broseley Local History Society. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 4-ին.
  11. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 4–5
  12. ↑ Charlton 2002, էջ. 11
  13. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 9
  14. ↑ «Iron bridges close to home». Halifax Courier. 2009 թ․ օգոստոսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Thomas Farnolls Pritchard». ironbridge.org.uk. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 4-ին.
  16. ↑ Beggs-Humphreys 2013, էջ. 26
  17. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 10–11
  18. ↑ «Pritchard, Thomas Farnolls». Oxford Dictionary of National Biography (online ed.). Oxford University Press. doi:10.1093/ref:odnb/37866. (Subscription or UK public library membership required.)
  19. ↑ 19,0 19,1 Cossons & Trinder (2002), էջ. 19.
  20. ↑ Cossons & Trinder (2002), էջ. 23.
  21. ↑ «Why build an Iron Bridge in Coalbrookdale?». Ironbridge Gorge Museum Trust. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 4-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 Cossons & Trinder 2002, էջ. 15
  23. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 16
  24. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 23
  25. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 17
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 26,7 26,8 «The Iron Bridge». engineering-timelines.com. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 13-ին.
  27. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 24
  28. ↑ «Secrets of the past: How Ironbridge was built». sean.co.uk. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 13-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Smith 1979, էջ. 4
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 de Haan, David (2011 թ․ փետրվարի 17). «The Iron Bridge – How was it Built?». BBC. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 14-ին.
  31. ↑ 31,0 31,1 «The Iron Bridge». English Heritage. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 4-ին.
  32. ↑ «Solved – The mystery of Ironbridge». BBC. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 10-ին.
  33. ↑ «GAZEBO IN GARDEN OF NUMBER 5 (NOT INCLUDED), Ludlow - 1219113». historicengland.org.uk (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մարտի 7-ին. {{cite web}}: Text "Historic England" ignored (օգնություն)
  34. ↑ Tilly (2002), էջ. 167.
  35. ↑ 35,0 35,1 «The Iron Bridge, The Gorge - 1015325». historicengland.org.uk (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մարտի 7-ին. {{cite web}}: Text "Historic England" ignored (օգնություն)
  36. ↑ Dyke, Shawn Van (2004). The History of Wrought and Cast Iron (Master's Thesis). University of Tennessee.
  37. ↑ 37,0 37,1 Tylecote 1992, էջ. 123
  38. ↑ Misa 1995
  39. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 29
  40. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 30
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Cossons & Trinder 2002, էջեր. 31–33
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Cossons & Trinder 2002, էջ. 47
  43. ↑ «Landslides in the Ironbridge Gorge, Shropshire». British Geological Survey. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 14-ին.
  44. ↑ Petroski 1996, էջ. 161
  45. ↑ 45,0 45,1 Lay 1992, էջ. 272
  46. ↑ Powell 2013, էջ. 57
  47. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 48
  48. ↑ Hutton 1812, էջ. 146
  49. ↑ 49,0 49,1 Cossons & Trinder 2002, էջ. 50
  50. ↑ 50,0 50,1 Chisholm (1911), էջ. 542.
  51. ↑ «A Watching Brief at the Free Bridge, Jackfield, Shropshire». shropshirehistory.org.uk. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 20-ին.
  52. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 50–51
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Cossons & Trinder 2002, էջ. 51
  54. ↑ Briggs 1979, էջեր. 50–51
  55. ↑ 55,0 55,1 Emma Kasprzak (2011 թ․ նոյեմբերի 26). «Iron Bridge 'may have been scrapped'». BBC News. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 28-ին.
  56. ↑ «Ironbridge Gorge gets £12m government grant». BBC News. 2012 թ․ հոկտեմբերի 4. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 13-ին.
  57. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 52
  58. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 53–54
  59. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 52–53
  60. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 54
  61. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 54–55
  62. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջ. 55
  63. ↑ «Work on Shropshire's Iron Bridge to start soon». Shropshire Star. 2017 թ․ հունվարի 3. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 24-ին.
  64. ↑ Bloomfield, Paul (2018 թ․ մարտ). «Attention span». English Heritage Members' Magazine. էջ 25.
  65. ↑ 65,0 65,1 «English Heritage Experts Uncover Original Colour of the Iron Bridge». English Heritage. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 6-ին.
  66. ↑ Growcott, Mat (2018 թ․ օգոստոսի 31). «Iron Bridge true colour found to be red». Shropshire Star. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 27-ին.
  67. ↑ «Project Iron Bridge receives funding from German foundation». BBC News. 2017 թ․ նոյեմբերի 13. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 27-ին.
  68. ↑ Smith, Rob (2018 թ․ դեկտեմբերի 6). «Iron Bridge reopens following restoration». Shropshire Star. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 27-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 «World Heritage List: Ironbridge Gorge». UNESCO. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  70. ↑ «Iron Bridge». American Society of Civil Engineers. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին.(չաշխատող հղում)
  71. ↑ «Winners». europeanheritageawards.eu. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 4-ին.
  72. ↑ «English Heritage's Iron Bridge project wins European Heritage Award / Europa Nostra Award». europanostra.org.uk. 2020 թ․ հունիսի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 4-ին.
  73. ↑ Thomas Paine. «The Construction of Iron Bridges: Letter to US Congress, dated June 1803». Thomas Paine National Historical Association. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  74. ↑ Armytage, W. H. G. (1951). «Thomas Paine and the Walkers: An Early Episode in Anglo-American Co-operation». Pennsylvania History: A Journal of Mid-Atlantic Studies. 18 (1): 16–30. JSTOR 27769176.
  75. ↑ «Telford – The builder of Britain». BBC. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  76. ↑ «Buildwas Bridge, site of». engineering timelines. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  77. ↑ «Bridge Engineering». Encyclopedia Britannica. 2020 թ․ փետրվարի 20. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite encyclopedia}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  78. ↑ «Coalport Bridge». Grace's Guide. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  79. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 33–34
  80. ↑ Cossons & Trinder 2002, էջեր. 35–36
  81. ↑ Smith 1979

Աղբյուրներ խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Երկաթե_կամուրջ&oldid=9806329» էջից