Վիքիպեդիա

Դելֆին

Դելֆին, ջրային կաթնասունների ընդհանուր անվանումն է՝ ստորերկրյա Կետանմանների կարգում։

Կենդանիների խումբ
Աֆալինա
Անվանում
Դելֆին
Անվանման կարգավիճակ
Լատիներեն անվանում
Delphinidae
Մայր տաքսոն
Որոշված չէ Անվանումը որոշված չէ
նշված չէ
Պատկերը վիքիդարանումՊատկերներ Վիքիդարանում

Դելֆինների չափսերը հասնում են՝ 1,7 մ (5,6 ֆտ) երկարության 50 կգ-ի (110 լբ) Մաուի դելֆինը մինչև 9,5 մ (31 ֆտ) և 10 տ (11 կարճ տոննա) խոյադելֆինը։ Մի քանի տեսակներ դրսևորում են սեռական դիորֆիզմ, քանի որ արուները ավելի մեծ են, քան էգերը։ Նրանք ունեն ուղղաձիգ մարմիններ և երկու վերջույթներ, որոնք փոփոխված են լողաթևերի։ Չնայած նույնքան ճկուն չեն, որքան ծովաշներինը, որոշ դելֆիններ կարող են լողալ 55.5 կմ / ժամ արագությամբ (34,5 մղոն / ժամ)։ Դելֆինները օգտագործում են իրենց կոնաձև ատամները արագ շարժվող որսը գրավելու համար։ Նրանք ունեն լավ զարգացած լսողություն, որը հարմարեցված է ինչպես օդի, այնպես էլ ջրի համար, այնքան զարգացած, որ որոշները կարող են գոյատևել, անգամ եթե կույր են։ Որոշ տեսակներ լավ հարմարեցված են մեծ խորություններ սուզվելու համար։ Նրանք մաշկի տակ ունեն ճարպի հաստ մի շերտ, սառը ջրում տաքություն պահելու համար։

Չնայած դելֆինները տարածված են, տեսակների մեծ մասը գերադասում են ավելի տաք արևադարձային ջրեր, բայց որոշները, ինչպես, օրինակ, կետանման դելֆինները, նախընտրում են ավելի ցուրտ կլիմա։ Դելֆինները հիմնականում սնվում են ձկներով և կաղամարներով, բայց որոշները, ինչպես խոյադելֆինը, սնվում են խոշոր կաթնասուններով, ծովաշների նման։ Արական դելֆինները սովորաբար ամեն տարի զուգավորվում են բազմաթիվ էգերի հետ, բայց էգերը զուգավորվում միայն երկու-երեք տարին մեկ անգամ։ Ձագերը սովորաբար ծնվում են գարնան և ամռան ամիսներին, և էգը նրանց մեծացնելու պատասխանատվությունն է կրում։ Որոշ տեսակների մայրեր պահում և կերակրում են իրենց ձագերին համեմատաբար երկար ժամանակահատվածով։ Դելֆինները արտաբերում են մի շարք վոկալիզմներ, սովորաբար կտտոցների և սուլոցների տեսքով։

Երբեմն դելֆինները որս են դառնում օրինակ Ճապոնիայում, մի գործընթացում, որը հայտնի է թիավարումով դելֆինի որս անվանումով։ Թիավարումով որսից բացի, նրանց սպառնում են նաև բնակության վայրերի կորուստներ և ծովային աղտոտումներ։ Դելֆինները պատկերվել են աշխարհի տարբեր մշակույթներում։ Դելֆինները երբեմն հայտնվում են գրականության և կինոյի մեջ, ինչպես «Ազատ կամք» ֆիլմում։ Դելֆինները երբեմն պահվում են գերության մեջ և մարզվում են հնարքներ կատարելու համար։ Գերության մեջ դելֆինների ամենատարածված տեսակներից աֆալինա դելֆիներն են, մինչդեռ կան շուրջ 60 գերի խոյադելֆիններ։

Ստուգաբանություն խմբագրել

Անունը գալիս է հունարեն δελφίς (delphís), «դելֆին» բառից[1], որը կապված էր հունական δελφίς (delphus), «արգանդ» բառի հետ[1]։ Հետևաբար կենդանու անունը կարելի է մեկնաբանել որպես «արգանդ ունեցող ձուկ»[2]։ Անունը փոխանցվել է լատիներեն դելֆինուսի միջոցով[3] (հին հունարենի ռոմանիզացիայից δελφῖνος- դելֆինոս[1]), որը միջնադարյան լատիներենում դարձել է դոլֆինուս, իսկ հին ֆրանսիական դելֆինում, որն էլ բառի,եջ մտցրել «ph» տառերը։ «Mereswine» տերմինը (այսինքն՝ «ծովա խոզ») նույնպես օգտագործվել է պատմականորեն[4]։

«Դելֆին» տերմինը կարող է օգտագործվել՝ Odontoceti կարգի ներքո, Delphinidae ընտանիքի (օվկիանոսային դելֆիններ) և Iniidae ընտանիքի (Հարավային Ամերիկայի գետի դելֆիններ), Pontoporiidae (Լա Պլատա դելֆին ), Lipotidae (Յանցզի գետի դելֆին) Platanistidae (Գանգես գետի դելֆին և Ինդուս գետի դելֆին) բոլոր տեսակների համար[5]։ Այս տերմինը հաճախ չարաշահվել է Միացյալ Նահանգներում, հիմնականում ձկնորսության արդյունաբերության մեջ, որտեղ բոլոր մանր կետանմանները (դելֆիններ և ծովային խոզեր) համարվում են ծովախոզեր[6], մինչդեռ դորադո ձկները կոչվում են դելֆին ձուկ[7]։ Ընդհանուր օգտագործման դեպքում, «Whale» տերմինը օգտագործվում է միայն խոշոր կետանմաններ տեսակների համար[8], իսկ կեռ կամ ավելի երկար քթով փոքրերը համարվում են «դելֆիններ»[9]։ «Դելֆին» անվանումը սովորաբար օգտագործվում է որպես աֆալինա դելֆինների հոմանիշ՝ դելֆինների ամենատարածված և ծանոթ տեսակը[10]։ Գոյություն ունեն դելֆինների վեց տեսակ, որոնք սովորաբար կոչվում են կետեր, հավաքականորեն հայտնի են որպես սև ձկներ ` խոյադելֆին, կլորագլուխ դելֆին, փիգմի խոյադելֆին, փոքր խոյադելֆին և գրինդայի երկու տեսակներ, որոնք բոլորն էլ դասակարգվել են Delphinidae ընտանիքում և որակվում են որպես դելֆիններ[11]։ Չնայած «դելֆին» և «ծովային խոզ» տերմինները երբեմն օգտագործվում են փոխանակելիորեն, ծովախոզորը չեն համարվում դելֆիններ և ունեն տարբեր ֆիզիկական հատկություններ, ինչպիսիք են ավելի կարճ քիթ և սրավուն ատամներ. նրանք նաև տարբերվում են իրենց պահվածքից։ Ծովային խոզերը պատկանում են Phocoenidae ընտանիքին և Delphinidae-ի հետ ընդհանուր ծագում ունեն[10]։

Դելֆինների մի խումբը կոչվում է «վտառ» կամ «խումբ»։ Արական դելֆինները կոչվում են «արու», իգականը` «էգ», իսկ փոքր դելֆինները` «ձագ»[12]։

Տաքսոնոմիա և բաշխում խմբագրել

 
Հասարակ դելֆին
 
Աֆալինա դելֆին
 
Բծավոր դելֆին
 
Ատլանտյան բծավոր դելֆին
 
Կոմերսոնի դելֆին
 
Սև դելֆին
 
Խոյադելֆին
 
Ամազոնի դելֆին
  • Պարվորդր Օդոդոկետի՝ ատամնավոր կետեր
  • Platanistidae-ի (լատինական անվանում) ընտանիքից
  • Գանգեսի և Ինդուսի, գետային դելֆիններ Platanista gangetica (լատին․ անվանում) երկու ենթատեսակով
  • Գանգես գետի դելֆիններ (կամ Սուսու), Platanista gangetica (լատին․ անվանում)
  • Ինդուս գետի դելֆիններ, գետային դելֆիններ Platanista gangetica (լատին․ անվանում)
  • Iniidae-ի ընտանիքից
  • Ամազոն գետի դելֆիններ (կամ Բոտո), Inia geoffrensis (լատին․ անվանում)
  • Օրինոկո գետի դելֆիններ (Օրինոկո-յի ենթատեսակներ), Inia geoffrensis humboldtiana (լատին․ անվանում)
  • Արագուայա գետի դելֆիններ (Արագուայա Բոտո), Inia araguaiaensis (տեսակ)
  • Բոլիվիա գետի դելֆիններ, Inia boliviensis (տեսակ)
  • Lipotidae-ի ընտանիքից
  • Բայիջի (կամ Չինական գետի ֆելֆիններ), Lipotes vexillifer (լատին․ անվանում), (հավանաբար ոչնչացվել է, 2006 թվականի դեկտեմբերից)
  • Pontoporiidae-ի ընտանիքից
  • Լա Պլատա դելֆին (Ֆրանցիսկանա) Pontoporia blainvillei (լատին․ անվանում)
  • Delphinidae-ի ընտանիքից, օվկիանոսային դելֆիններ
  • Delphinus (լատին․ անվանում) տեսակ
  • Երկարաքիթ դելֆին, Delphinus capensis (լատին․ անվանում)
  • Սպիտակակող դելֆին, Delphinus delphis (լատին․ անվանում)
  • Tursiops (լատին․ անվանում) տեսակ
  • Աֆալինա դելֆին, Tursiops truncatus (լատին․ անվանում)
  • Հնդկական աֆալինա դելֆին, Tursiops aduncus (լատին․ անվանում)
  • Burrunan դելֆին, Tursiops australis (լատին․ անվանում), 2011-ի սեպտեմբերին Մելբուրնի շրջակայքում գտնվող ծովից նոր հայտնաբերված տեսակ[13]։
  • Lissodelphis (լատին․ անվանում) տեսակ
  • Հյուսիսային կետանման դելֆիններ, Lissodelphis borealis (լատին․ անվանում)
  • Հարավային կետանման դելֆիններ, Lissodelphis peronii (լատին․ անվանում)
  • Sotalia տեսակ (լատին․ անվանում)
  • Սպիտակ դելֆին, Sotalia fluviatilis (լատին․ անվանում)
  • Գվիանա դելֆին,Sotalia guianensis (լատին․ անվանում)
  • Sousa (լատին․ անվանում) տեսակ
  • Հնդե-խաղաղօվկիանոսյան սապատավոր դելֆին, Sousa chinensis (լատին․ անվանում)
  • Չինական սպիտակ դելֆին, Sousa chinensis
  • Ատլանտյան սապատավոր դելֆին, Sousa teuszii
  • Stenella (լատին․ անվանում) տեսակ
  • Ատլանտյան բծավոր դելֆին, Stenella frontalis
  • Կլիմեն դելֆին, Stenella clymene
  • Պանտրոպիկ բծավոր դելֆին, Stenella attenuata
  • Երկարաքիթ դելֆին, Stenella longirostris
  • Զոլավոր դելֆին, Stenella coeruleoalba
  • Steno (լատին․ անվանում) տեսակ
  • Խոշոր ատամնավոր դելֆին, Steno bredanensis
  • Cephalorhynchus տեսակ
  • Սպիտակավուն դելֆին, Cephalorhynchus eutropia
  • Կոմերսոնի դելֆին, Cephalorhynchus commersonii
  • Հեվիսայդի դելֆին, Cephalorhynchus heavisidii
  • Դելֆին Հեկտորի, Cephalorhynchus hectori (լատին․ անվանում)
  • Grampus տեսակ
  • Մոխրագույն դելֆին, Grampus griseus
  • Lagenodelphis տեսակ
  • Մալայզիական դելֆին, Lagenodelphis hosei
  • Lagenorhynchus տեսակ
  • Ատլանտյան սպիտակավուն դելֆին, Lagenorhynchus acutus
  • Սև դելֆին, Lagenorhynchus obscurus
  • Խաչաձև դելֆին, Lagenorhynchus cruciger
  • Խաղաղօվկիանոսյան սպիտակավուն դելֆին, Lagenorhynchus obliquidens
  • Հարավային սպիտակավուն դելֆին, Lagenorhynchus australis
  • Սպիտակադեմ դելֆին, Lagenorhynchus albirostris (լատին․ անվանում)
  • Orcaella տեսակ
  • Ավստրալիական դելֆին, Orcaella heinsohni
  • Իրավադի դելֆին, Orcaella brevirostris
  • Peponocephala տեսակ
  • Կլորագլուխ կետ, Peponocephala electra (լատին․ անվանում)
  • Orcinus տեսակ
  • Խոյադելֆին, (օրկա), Orcinus orca
  • Feresa տեսակ
  • Փիգմի խոյադելֆին, Feresa attenuata
  • Pseudorca տեսակ
  • Փոքր խոյադելֆին, Pseudorca crassidens (լատին․ անվանում)
  • Globicephala տեսակ
  • Երկար գրինդա դելֆին, Globicephala melas
  • Կարճ գրինդա դելֆին, Globicephala macrorhynchus
  • Australodelphis տեսակ
  • Australodelphis mirus (լատին․ անվանում)
  • Delphinidae ընտանիքից վեց տեսակ առհասարակ կոչվում են կետեր, բայց գենետիկորեն դելֆիններ են։ Դրանք երբեմն էլ կոչվում են սևաձուկ։
  • Կլորագլուխ կետ, Peponocephala electra
  • Խոյադելֆին, (օրկա), Orcinus orca
  • Փիգմի խոյադելֆին, Feresa attenuata
  • Փոքր խոյադելֆին, Pseudorca crassidens
  • Երկար գրինդա դելֆին, Globicephala melas
  • Կարճ գրինդա դելֆին, Globicephala macrorhynchus (լատին․ անվանում)

Օվկիանոսի դելֆիններ խմբագրել

Անվանում Վերաբաշխում Նկար
Հեվիսայդի դելֆին Աֆրիկա (հարավ-արևմուտք)
 
Ատլանտյան սապատավոր դելֆին Աֆրիկա (արևմուտք)
 
Ատլանտյան բծավոր դելֆին Ատլանտյան
 
Կլիմեն դելֆին Ատլանտյան
 
Երկար գրինդա դելֆին Ատլանտյան (հյուսիս) և Հարավային օվկիանոս
 
Ատլանտյան սպիտակավուն դելֆին Ատլանտյան (հյուսիս), Հյուսիսային և Բալթիկ ծով
 
Սպիտակադեմ դելֆին Ատլանտյան (հյուսիս), Հյուսիսային և Բալթիկ ծով
Պատկեր:Witsnuitdolfijn- Lagenorhynchus albirostris.jpg
Ավստրալիական դելֆին Ավստրալիա (հյուսիս)
 
Ավստրալիական սապատավոր դելֆին Ավստրալիա (հյուսիս)և Նոր Գվինեա
 
Burrunan դելֆին Ավստրալիա (հարավ-արևելք)
 
Երկարաքիթ դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Սպիտակակող դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Աֆալինա դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Բծավոր դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Ատամնավոր դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Մոխրագույն դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Խոյադելֆին կոսմոպոլիտ
 
Փոքր խոյադելֆին կոսմոպոլիտ
 
Կարճ գրինդա դելֆին կոսմոպոլիտ
 
Հնդե-խաղաղօվկիանոսյան աֆալինա դելֆին Հնդե-խաղաղօվկիանոսյան
Պատկեր:Tursiops aduncus, Port River, Adelaide, Australia- 2003.jpg
Հնդե-խաղաղօվկիանոսյան սապատավոր դելֆին Հնդե-խաղաղօվկիանոսյան
 
Իրավադի դելֆին Հնդե-խաղաղօվկիանոսյան
 
Դելֆին Հեկտորի Նոր Զելանդիա (Հարավային կղզի)
 
Հյուսիսային կետանման դելֆին Խաղաղ օվկիանոս (հյուսիս)
Պատկեր:Anim1749- Flickr- NOAA Photo Library.jpg
Խաղաղօվկիանոսյան սպիտակավուն դելֆին Խաղաղ օվկիանոս (հյուսիս)
 
Զոլավոր դելֆին պանտրոպ
 
Երկարաքիթ դելֆին պանտրոպ
 
Մալայզիական դելֆին պանտրոպ
 
Կլորագլուխ կետ պանտրոպ
 
Փիգմի խոյադելֆին պանտրոպ
 
Լա Պլատա դելֆին Հարավային Ամերիկա (արևելք)
 
Գվիանա դելֆին Հարավային Ամերիկա (հյուսիս և արևելք)
 
Կոմերսոնի դելֆին Հարավային Ամերիկա (հարավ-արևելք)
 
Հարավային սպիտակավուն դելֆին Հարավային Ամերիկա (հարավ-արևմուտք)
 
Սպիտակավուն դելֆին Հարավային Ամերիկա (հարավ)
 
Սև դելֆին Հարավային կիսագունդ
 
Հարավային կետանման դելֆիններ, Հարավային օվկիանոս
Պատկեր:Anim0796- Flickr- NOAA Photo Library.jpg
Խաչաձև դելֆին Հարավային օվկիանոս
 

Գետի դելֆիններ խմբագրել

Անվանում Վերաբաշխում Նկար
Բայիջի Յանցզի գետ
 
Գետային դելֆիններ Ասիա (հարավ)
 
Ամազոն գետի դելֆին Ամազոն ավազան
 
Արագուայա գետի դելֆին Ամազոն (արևելք)
 
Բոլիվիա գետի դելֆին Ամազոն (Բոլիվիա)
 
Սպիտակ դելֆին Ամազոն ավազան
 

Խաչասերում խմբագրել

1933 թ.-ին, երեք հիբրիդային դելֆիններ ափ դուրս եկան՝ Իռլանդիայի ծովափից, դրանք Ռիսոյի և աֆալինայի խաչասերում էին[14]։ Այս զուգավորումն ավելի ուշ կրկնվեց գերության մեջ՝ ծնելով հիբրիդային ձագ։ Գերության մեջ, աֆալինան և խոշոր ատամնավոր դելֆինը ստեղծեցին խաչասերված սերունդ[15]:Կալիֆոռնիայում, SeaWorld- ում ապրում է սովորական աֆալինա հիբրիդը:.[16] Այլ դելֆինային հիբրիդները գերության մեջ ապրում են ամբողջ աշխարհում կամ, ինչպես հաղորդվում է, վայրի բնության մեջ, ինչպիսին է աֆալինա-ատլանտյան խոշորադեմ դելֆին հիբրիդը[17]։ Ամենահայտնի հիբրիդը վոլֆինն է՝ փոքր խոյադելֆինի և աֆալինա դելֆինի խաչասերումից։ Վոլֆինը ամենա պտղաբեր հիբրիդն է։ Երկու վոլֆիններ ներկայումս ապրում են Հավայան կղզիների Sea Life Park- ում․ առաջինը ծնվել է 1985 թ.-ին, խաչասերումից`արուն՝ փոքր խոյադելֆին, էգը՝ աֆալիա։ Վոլֆիններ նկատվել են նաև վայրի բնության մեջ[18]։

Էվոլյուցիա խմբագրել

 
Դելֆինները ցույց են տալիս կոնվերգենտ էվոլյուցիան ձկների և ջրային սողունների հետ

Դելֆինները արդիդակտիլ կարգի ցամաքային կաթնասունների սերունդներ են (երկսմբակավորներ)։ Դրանք կապված են Ինդոհյուսի, անհետացած շեվրթեյնսի (կճղակավորների նման) հետ, որից նրանք բաժանվել են մոտ 48 միլիոն տարի առաջ[19][20]։

Առաջնային կետանմանները կամ հնագույն կետերը առաջին անգամ ծով դուրս եկան մոտավորապես 49 միլիոն տարի առաջ և 5-10 միլիոն տարի անց ամբողջովին ջրային դարձան[21]։

Archaeoceti-ը հնագույն կետերի կարգին է պատկանում։ Այս հնագույն կետերը ժամանակակից կետերի նախնիներն են, որոնք էլ ձգվում են ետ իրենց նախնիները, որոնք իրենց կյանքը անցկացրել են ջրի մոտ, (հազվադեպ) ջրի մեջ։ Նմանապես, հնագույն կետերը կարող են լինել ցանկացած վայրից՝ ամբողջովին երկրային, կիսա-ջրայինից մինչև լիովին ջրային, բայց այն, ինչը որոշում է archaeocete-ը, տեսանելի ոտքերի կամ ասիմետրիկ ատամների առկայությունն է[22][23][24][25]։ Նրանց հատկությունները հարմարեցվել են ծովային միջավայրում ապրելու համար։ Հիմնական անատոմիական փոփոխությունները ներառում են լսողական ապարատը, որը ալիքավորում է տատանումները ծնոտից մինչև ականջը, տեղի է ունեցել Ambulocetus-ի հետ 49 միլիոն տարի առաջ, մարմնի աշխուժացում և պոչի վրա տատանումների աճ, որը տեղի է ունեցել Protocetus-ի հետ մոտ 43 միլիոն տարի առաջ, քթի բացվածքների տեղափոխումը դեպի գանգի գագաթը և նախաբազուկների ձևափոխումը լողաթևերի, որոնք տեղի են ունեցել Basilosaurus-ի հետ 35 միլիոն տարի առաջ, և թիկնային վերջույթների կարճացումը և վերջնական անհետացումը, որը տեղի է ունեցել առաջին odontocetes-ի և mysticetes-ի հետ 34 միլիոն տարի առաջ[26][27][28]։ Ժամանակակից դելֆինային կմախքը ունի երկու փոքր, գավազանաձև կոնքային ոսկորներ, որոնք, կարծես, վեստիգիալ հետևի վերջույթներ են։ 2006 թ. հոկտեմբերին Ճապոնիայում գերեվարվեց անսովոր աֆալինա դելֆինը. այն իր սեռական թեքության յուրաքանչյուր կողմում ուներ փոքր ֆիններ, որոնք գիտնականները կարծում են, որ վեստիգիալ հետևի վերջույթների անսովոր արտահայտված զարգացումըն է[29]։

Այսօր կետանմանների ամենամոտ ապրող հարազատները սովորական գետաձիերն են. նրանք ունեն կիսա-ջրային նախնիք, որոնք մոտ 60 միլիոն տարի առաջ անջատվել են երկսմբակավորներից[30]։ Շուրջ 40 միլիոն տարի առաջ, նրանց ընդհանուր նախնին անջատված է կետանմանների և անթրակոտերների միջև. անթրակոտերները ոչնչացել են Pleistocene-ի ավարտին՝ երկուուկես միլիոն տարի առաջ, ի վերջո թողնելով միայն մեկ գոյատևող տոհմային տիպ՝ հիպո[31][32]։

Անատոմիա խմբագրել

 
Դելֆինի անատոմիան, որը ցույց է տալիս իր կմախքը, հիմնական օրգանները, պոչը և մարմնի ձևը

Դելֆիններն ունեն տորպեդիաձև մարմիններ, ընդհանուր առմամբ, ոչ ճկուն պարանոցներ, վերջույթները ձևափոխված լողաթևերի, պոչի լողակ և լամպաձև գլուխներով։ Դելֆինի գանգերն ունեն փոքր աչքի ուղեծիր, երկար դնչեր և գլխի կողմերի վրա տեղակայված աչքեր. բացակայում են ականջի արտաքին փականները։ Դելֆինների չափսերն հասնում են՝ 1,7 մետր (5,6 ֆտ) երկարության և 50 կիլոգրամ (110 լբ) Մաուիի դելֆինը մինչև 9,5 մետր (31 ֆուտ) և 10 մետր տոննա (11 կարճ տոննա) խոյադելֆինը։ Ընդհանուր առմամբ, նրանք հակված են Cetartiodactyl- ներին նմանվելու։ Մի քանի տեսակներ հատկապես էգերը ունեն սեռական դիորֆիզմ, ընդ որում էգերը ավելի մեծ են, քան արուները[33][34]։

Դելֆիններն ունեն կոնաձև ատամներ՝ ի տարբերություն ծովային խոզերի ատամների։ Այս կոնաձև ատամները օգտագործվում են արագ որսը բռնելու համար, օրինակ ձուկ, կաղամար կամ խոշոր կաթնասուններ, օրինակ՝ ծովաշուն[34]։

Շնչառությունը ներառում է ոչ թարմ օդի հեռացումը իրենց շնչուղուց, որը նկատվում է ցուրտ օդում, որին հաջորդում է թարմ օդի ներթափանցումը թոքեր։ Դելֆինները բավականին փոքր, քիթ ունեն[34][35]։

Բոլոր դելֆինները ունեն ճարպի հաստ շերտ, հաստությունը կախված է կլիմայի փոփոխությամբ։ Այս ճարպը կարող է օգնել լողունակությանը, ինչ-որ չափով պաշտպանությանը, քանի որ գիշատիչները կդժվարանան ճարպի հաստ շերտը անցնել, իսկ էներգիան՝ ավելի վատ օրերի համար. ճարպի առաջնային օգտագործումը կոշտ կլիմայից մեկուսացումն է։ Ընդհանրապես, ձագերը ծնվում են ճարպի բարակ շերտով, որը տարբեր տեմպերով է զարգանում` բնակավայրից կախված[34][36]։

Դելֆիններն ունեն երկխոռոչանի ստամոքս, որը կառուցվածքային առումով նման է երկրային մսակերների։ Նրանք ունեն հիմնարար և պիլորային խոռոչներ[37]։

Դելֆինների վերարտադրողական օրգանները գտնվում են մարմնի ներսում, սեռական օրգանները փորոքի (փոր) կողմում։ Արուների մոտ երկուսն են, մեկը թաքցնում է առնանդամը, իսկ մյուսը՝ անուսը[38]։ Էգերի սեռական օրգանը մեկն է, որում հեշտոցն է և անուսը, երկու կողմերում կա կաթնագեղձեր[39][40][41]։

Լոկոմոտիվ խմբագրել

Դելֆիններն ունեն կրծքային լողաթևեր, որոնք պարունակում են չորս մատներ, անոսկոր թիկնային լողաթև կայունության համար և պոչը որպես շարժիչ ուժ։ Չնայած դելֆինները չունեն արտաքին հետևի վերջույթներ, որոշներն ունեն հստակ անջատ ռուդիմենտային հավելումներ, որոնք կարող են պարունակել ոտքեր և մատներ։ Դելֆինները արագ լողորդներ են `համեմատած ծովաշների, որոնք սովորաբար լողում են ժամում 9–28 կիլոմետրի վրա (5.6–17.4 մղոն / վրկ). խոյադելֆինը (orca), համեմատության մեջ, կարող է ճանապարհորդել մինչև 55,5 կմ / ժամ արագությամբ (34,5 մղոն / ժամ)։ Պարանոցի ողերը միավորված են, մինչդեռ բարձր արագությամբ լողալիս կայունությունը ճկունությունը նվազում են, ինչը նշանակում է, որ նրանք ի վիճակի չեն գլուխը շրջել[42][43]։ Գետի դելֆինները,անյուամենայնիվ, միավորված ողեր չունեն, բայց ի վիճակի են շրջել պարանոցը մինչև իննսուն աստիճանի[44]։ Դելֆինները լողում են՝ պոչի լողաթևը և մարմնի հետևը ուղղահայաց տեղափոխելով, մինչդեռ նրանց լողաթևերը հիմնականում օգտագործվում առաջնորդվելու համար։ Որոշ տեսակներ դուրս են գալիս ջրից, ինչն էլ կարող է թույլ տալ, որ ավելի արագ լողան։ Նրանց կմախքի անատոմիան թույլ է տալիս նրանց արագ լողորդներ լինել։ Բոլոր տեսակներն ունեն թիկնային լողաթևեր` որը խանգարում է նրանց ինքնակամ պտտվել ջրի մեջ[34][36]։

Որոշ դելֆիններ հարմարվում են մեծ խորություններին սուզվելու համար։ Բացի իրենց ռացիոնալ մարմիններից, որոշները կարող են դանդաղեցնել սրտի կծկումների հաճախությունը՝ թթվածին պահելու համար։ Որոշները կարող են նաև արյունը ուղղորդել հյուսվածքներից ջրի ճնշման ներքո դեպի սիրտ, ուղեղ և այլ օրգաններ։ Նրանց հեմոգլոբինը և միոգլոբինը պահպանում են թթվածին մարմնի հյուսվածքներում, և նրանք ունեն երկու անգամ ավելի բարձր միոգլոբինի խտացում, քան հեմոգլոբինի[45]։

Զգայական խմբագրել

 

Դելֆինի ականջը հատուկ հարմարություններ ունի ծովային միջավայրին։ Մարդկանց մեջ միջին ականջը գործում է որպես անշարժության հավասարեցնող միջոց արտաքին օդի ցածր դիմադրողականության և խոռոչային հեղուկի բարձր դիմադրողականության միջև։ Դելֆինների և այլ ծովային կաթնասունների արտաքին և ներքին միջավայրերի միջև մեծ տարբերություն չկա։ Արտաքին ականջից միջին ականջով անցնող ձայնի փոխարեն՝ դելֆինները ձայն են ստանում կոկորդի միջով, որից այն անցնում է ցածր դիմադրողականությամբ ճարպով լցված խոռոչով դեպի ներքին ականջը։ Դելֆինի ականջը գանգից կտրուկ անջատված է օդային սինուսային գրպաններով, ինչը թույլ է տալիս ավելի մեծ ուղղվածություն ունեցող ստորջրյա լսողություն ստանալ[46]։ Դելֆինները արձակում են բարձր հաճախականության ճիչեր այնպիսի օրգանից, որը հայտնի է որպես մելն։ Այս օրգանը բաղկացած է ճարպից, և մելն պարունակող ցանկացած նման արարածի գանգը մեծ ճնշվածություն կունենա։ Սա նպաստում է դելֆինների բիոսոնար կողմնորոշմանը:

 

[34][47][48][49][50] Չնայած դելֆինների մեծ մասը մազեր չունեն,սակայն ունեն մազերի ֆոլիկուլներ, որոնք կարող են կատարել որոշակի զգայական գործառույթներ[51]։ Օբյեկտը տեղորոշելուց բացի, էխոլոկացիան նաև կենդանուն տալիս է գաղափար օբյեկտի ձևի և չափի վերաբերյալ, թեև ինչպես է այն գործում դեռևս հասկանալի չէ[52]։ Ենթադրվում է, որ բոտոյի վրա գտնվող փոքրիկ մազերը շոշափելի իմաստի գործառույթ ունեն, հնարավոր է հատուցելու բոտոյի վատ տեսողությունը[53]։

Դելֆինի աչքը համեմատաբար փոքր է իր չափսով, բայց նրանք պահպանում են տեսողության բարձր աստիճան։ Ինչպես նաև, դելֆինի աչքերը տեղակայված են նրա գլխի երկու կողմերում, ուստի նրանց տեսողությունը բաղկացած է երկու դաշտից, այլ ոչ թե մարդկանց հատուկ երկդիտակ տեսադաշտի։ Երբ դելֆինները հայտնվում են մակերեսին, դրանց ոսպնյակներն ու եղջերաթաղանթը ուղղում են կարճատեսությունը, որը հանգեցնում է լույսի ճեղքմանը, դրանք պարունակում են ինչպես ձողաձև, այնպես էլ կոնաձև բջիջներ, ինչը նշանակում է, որ նրանք կարող են տեսնել ինչպես աղոտ, այնպես էլ պայծառ լույսի ներքո, բայց դրանք ունեն ավելի շատ ձողաձև, քան կոնաձև բջիջները։ Դելֆինները, այնուամենայնիվ, չունեն կարճ ալիքի երկարությամբ զգայուն տեսողական պիգմենտներ իրենց կոնաձև բջիջներում, ինչը ցույց է տալիս գունային տեսողության ավելի սահմանափակ կարողություն, քան կաթնասուների մեծ մասի մոտ[54]։ Դելֆինների մեծ մասը փոքր-ինչ հարթեցված ակնախնձորներ ունեն, ընդլայնված բիբեր (որոնք նեղանում են, երբ մակերես են ելնում, վնասը կանխելու համար), մի փոքր հարթեցված եղջերաթաղանթներից և tapetum lucidum- (թաղանթ)ից, այս հարմարվողականությունները թույլ են տալիս մեծ քանակությամբ լույս անցնել աչքից և, հետևաբար, շրջակա տարածքի շատ պարզ պատկեր ունենալ։ Դրանք ունեն նաև կոպեր և արտաքին եղջերաթաղանթի խցուկներ, որոնք գործում են որպես պաշտպանություն եղջերաթաղանթի համար[47]։

Հոտառությունը բացակայում է դելֆինների մոտ՝ նշելով, որ նրանք հոտառելու զգացողություն չունեն[47]։

Դելֆինները չունեն նաև համի լավ զգացողություն, քանի որ նրանց համային ընկալիչը քայքայված է կամ ամբողջոցին բացակայում է։ Այնուամենայնիվ, որոշները նախընտրություններ ունեն տարբեր տեսակի ձկների միջև՝ ինչ-որ կախվածություն ցուցաբերելով համի հանդեպ[47]։

Վարքագիծ խմբագրել

 
Կարմիր ծովում Հնդկական-խաղաղօվկիանոսյան աֆալինա դելֆինների վտառ

Դելֆինները հաճախ համարվում են Երկրի ամենախելացի կենդանիներից մեկը։ Տեսակների հարաբերական հետախուզությունը համեմատելը բարդ է զգայական ապարատի, արձագանքման ռեժիմների և ճանաչողության բնույթի տարբերություններով։ Բացի այդ, խոշոր ջրային կենդանիների հետ փորձարարական աշխատանքի դժվարությունն ու ծախսը մինչ այժմ խոչընդոտել են որոշ փորձարկումներ կատարել՝ նմուշների սահմանափակ չափսերով և խստությամբ հանդերձ։ Շատ այլ տեսակների համեմատությամբ, դելֆինի վարքագիծը լայնորեն ուսումնասիրվել է ինչպես գերության, այնպես էլ վայրի բնության մեջ։ Լրացուցիչ մանրամասներ կգտնեք կետանմանների ինտելեկտը ուսումնասիրելով։

Սոցիալականացում խմբագրել

Դելֆինները բարձր սոցիալական կենդանիներ են, որոնք հաճախ ապրում են մինչև տասնյակ հասնող վտառներով, չնայած որ վտառներիրի չափերը և կառուցվածքը մեծապես տարբերվում են տեսակների և վայրերի միջև։ Սնունդի մեծ քանակությամբ տեղերում վտառները կարող են ժամանակավորապես միավորվել՝ ձևավորելով հսկա վտառ, այնպես որ խմբավորումները կարող են գերազանցել 1000 դելֆին։ Վտառների անդամակցությունը մշտական չէ. տեղափոխումը տարածված է։ Այնուամենայնիվ, դելֆինները կարող են հաստատել ուժեղ սոցիալական կապեր. նրանք կմնան վնասված կամ հիվանդ անհատների հետ, նույնիսկ անհրաժեշտության դեպքում կօգնեն նրանց շնչել դուրս բեչելով նրանց մակերես[55]։ Այս այլասիրությունը չի սահմանափակվում է միայն իրենց տեսակներով։

 
Դելֆինները լողում են Snapper Rocks- ում, Քվինսլենդ, Ավստրալիա

Նոր Զելանդիայում դելֆին Մոկոյի մոտ նկատվել է, թե ինչպես է պիգմի սպերմ դելֆինը իր ձագիի հետ դուրս բերել մի կնոջ մինչև ջրի մակերես, մի քանի անգամ ափ նետվելով[56]։ Նկատվել է նաև թե ինչպես են նրանք պաշտպանել լողորդներին շնաձկներից՝ լողորդների շուրջը լողալով[57][58] կամ ստիպելով շնաձկներին ուժասպառ լինել ու հեռանալ։

Դելֆինները հաղորդակցվում են՝ օգտագործելով մի շարք ճիչեր, սուլոցի նման հնչյուններ և այլ վոկալիզացիաներ։ Դելֆինները նաև օգտագործում են ոչ վերբալ հաղորդակցություն` հպման և կեցվածքի միջոցով[59]։

Դելֆինները նաև մշակույթ են դրսևորում, ինչը վաղուց յուրահատուկ բան է համարվում մարդկանց (և հավանաբար այլ պրիմատների տեսակների) համար։ 2005 թվականի մայիսին, Ավստրալիայում կատարված հայտնագործության արդյունքում գտնվեց հնդե-խաղաղօվկիանոսյան աֆալինա դելֆիններ (Tursiops aduncus), որոնք իրենց ձագերին սովորեցնում էին սնունդ հայթայթել։ Նրանք ծածկում էին իրենց դնչերը սպունգերի տակ, պաշտպանենլու դրանք կերակրելու ընթացքում։ Այս գիտելիքները հիմնականում մայրերից է փոխանցվել դուստրերին, ի տարբերություն սիմիական պրիմատների, որտոնց մոտ գիտելիքները հիմնականում փոխանցվում են երկու սեռերին։ Սպունգերը որպես բերանի պաշտպանություն օգտագործելը սովորական պահվածք է[60]։ Մեկ այլ հայտնի վարք է հայտնաբերվել Բրազիլիայի գետի դելֆինների շրջանում, որտեղ որոշ արու դելֆիններ օգտագործում են մոլախոտեր և փայտեր՝ որպես սեռական դրսեվորման մաս[61]։

Մտերիմների և նույնիսկ տարբեր տեսակների անդամների միջև խնամքի դրսեվորման ձևերը[62] (տես Մոկո (դելֆին)) նկատվում են տարբեր տեսակների մոտ, օրինակ`փորձելով փրկել թույլ ընկերներին[63] կամ էգ գրինդային՝ երկար ժամանակ թաքցնելով սատկած ձագերին։

Դելֆինները ագրեսիվ գործողություններ են կատարում միմյանց նկատմամբ։ Որքան մեծ է արու դելֆինը, այնքան ավելի հավանական է, որ նրա մարմինը ծածկվածէ խայթոցների սպիներով։ Արու դելֆինները կարող են վիճել ուղեկիցների և էգերի համար։ Ագրեսիայի գործողությունները կարող են այնքան ինտենսիվ դառնալ, որ վերոնշյալ դելֆինները երբեմն աքսորվում են կռվից հետո։

Հայտնի է, որ արու աֆալինա դելֆինները սպանում են իրենց ձագերին։ Նաև հայտնի է, որ դելֆինները սպանում են ծովային խոզերի պատճառները լիովին հասկանալի չեն, քանի որ ծովային խոզերը, ընդհանուր առմամբ, չեն կիսում նույն կերակուրը, ինչպես դելֆինները, և, հետևաբար, չեն հանդիսանում սննդի մատակարարման մրցակիցներ[64]։ Cornwall Wildlife Trust- ը տարեկան մեկ նման մահվան դեպք է արձանագրում։ Հնարավոր բացատրությունները ներառում են սխալ ուղղորդված ձագեր, սխալ ուղղորդված սեռական ագրեսիա կամ խաղային վարք[65]։

Վերարտադրություն և սեռականություն խմբագրել

 
Մաշկի կմախքի պատրաստում

Դելֆինի զուգավորումը տեղի է ունենում փորի դիրքի վրա, չնայած շատ տեսակներ զբաղվում են երկարատև մերձեցմամբ, փաստացի ակտը սովորաբար կարճ է, բայց կարող է կրկնվել մի քանի անգամ կարճ ժամանակահատվածում[66]։ Հղիության ժամանակահատվածը տարբեր է ըստ տեսակների․ փոքր Tucuxi-ի դելֆինի մոտ այս ժամանակահատվածը շուրջ 11-ից 12 ամիս է[67], մինչդեռ orca- ի մոտ՝ հղիության ժամանակահատվածը հասնում է շուրջ 17 ամիս[68]։ Հիմնականում դելֆինները մի ձագ են ծնում, ի տարբերություն շատ այլ կաթնասունների, շատ դեպքերում պոչի հատվածով դուրս գալով[69]։ Նրանք հիմնականում սեռական ակտիվություն են ցուցաբերում են երիտասարդ տարիքում, նույնիսկ մինչև սեռական հասունության հասնելը[66]։ Սեռական հասունության տարիքը տատանվում է ըստ տեսակների և սեռի[70]։

Կան դելֆիններ, որոնք դրսևորում են ոչ վերարտադրողական սեռական վարք, ձեռնաշարժությամբ զբաղվելով, կտուցի կամ լողաթևի միջոցով այլ դելֆինների սեռական տարածքը գրգռելով, ինչպես նաև միասեռական շփում դրսևորելով[66][71][72]։

Կան դելֆինների բազմաթիվ տեսակներ, որոնք սեռական վարք են դրսևորում դելֆինների այլ տեսակների հետ զուգավորվելով։ Սեռական բախումները կարող են բռնի լինել, օրինակ արու դելֆինները երբեմն ագրեսիվ վարք են ցուցաբերում, ինչպես էգերի, այնպես էլ արուների հանդեպ[73]։ Արու դելֆինները կարող են նաև միասին գործել փորձելով հասնել էգերին էստրուսի շրջանում՝ էգերին իրենց կողքին պահելով և՛ ֆիզիկական ագրեսիայի, և՛ ահաբեկման միջոցով՝ բարձրացնելով նրանց վերարտադրողական հաջողությունների շանսերը[74]։ Ժամանակ առ ժամանակ դելֆինները սեռական վարք են դրսևորում դեպի այլ կենդանիները, ներառյալ մարդկանց[75][76]։

Կերակրում խմբագրել

Կերակրման տարատեսակ մեթոդներ գոյություն ունեն տեսակների մեջ և ներսում, որոշներն ակնհայտորեն բացառիկ են միայնակ բնակչության համար։ Ձուկն ու կաղամարը հիմնական կերակուրն են, բայց փոքր խոյադելֆինը և orca- ն սնվում են նաև այլ ծովային կաթնասուներով։ Orca- ները երբեմն նաև իրենցից մեծ տեսակներ են որսում[77]։ Դելֆինների տարբեր ցեղատեսակներ մեծապես տարբերվում են իրենց ունեցած ատամների քանակից։ Orca-ն կամ խոյադելֆինը սովորաբար ունենում են 40-56 ատամ, մինչդեռ հայտնի աֆալինա դելֆինը շուրջ 72-116 կոնաձև ատամներ ունի, իսկ նրա փոքր տեսակըը՝ հասարակ դելֆինը, ունի 188-268 ատամ, այնպես որ յուրաքանչյուր ցեղատեսակի ատամի քանակը մեծապես տարբերվում է անհատների միջև։ Հասարակ և աֆալինա հիբրիդներն ունեն ատամների միջանկյալ քանակ։

Սովորական կերակրման եղանակ է խմբվելը, երբ վտառը ձկների վտառին մղում են փոքր շրջանակի մեջ, որը հայտնի է որպես խայծի գնդակ։ Անհատական անդամները այնուհետև շրջում են գնդակը թափ տալով՝ ուտելով ապշած ձկներին[77]։ Corralling- ը մի մեթոդ է, որի միջոցով դելֆինները հետապնդում են ձկներին մինչև ջրի մակերեսը`նրանց ավելի հեշտությամբ բռնելու համար[77]։ Հայտնի է, որ Orcas- ները և աֆալինա դելֆինները իրենց որսը հասցնում են լողափ, վարքագիծ, որը հայտնի է որպես լողափի կամ ցամաքային կերակրման միջոց[78][79]։ Որոշ տեսակներ ուժեղ հարվածում են ձկներին իրենց թևերով, շշմեցնելով նրանց և երբեմն ջրից դուրս շպրտելով[77]։

Մարդ-դելֆին համատեղ ձկնորսության մասին զեկույցները սկսվում են հին Հռոմից հեղինակ և բնակափիլիսոփա Պլինիոս Ավագից[80]։ Ներկայումս Բրազիլիայի Սանտա Կատարինա նահանգի Լագունա քաղաքում գործում է ժամանակակից մարդ-դելֆին համագործակցություն։ Այստեղ դելֆինները ձուկ են հետապնդելով հասցնում դեպի ափը սպասող ձկնորսներին և նշան տալիս մարդկանց՝ իրենց ցանցերը գցելու համար։ Դելֆինների պարգևը ձկներն են, որոնք ազատվում են ցանցերից[81][82]։

Վոկալիզացիա խմբագրել

 
Դելֆինի վոկալիզացիայի սպեկտրոգրամ: Սուլոցները, ճիչերը տեսանելի են, համապատասխանաբար, գլխիվայր V- ի, հորիզոնական գծերի և ուղղահայաց գծերի վրա:

Դելֆինները ունակ են հնչյունների լայն տեսականի արձակել՝ օգտագործելով քթի օդային պարկերը, որոնք գտնվում են շնչուղու տակ։ Հնչյունների մոտավորապես երեք կատեգորիա կարելի է ճանաչել՝ հաճախականության մոդուլյացիայի սուլոցներ, ազդանշանային հնչյուններ և ճիչեր։ Դելֆինները հաղորդակցվում են սուլոցի նմանվող հնչյունների միջոցով, որոնք արտադրվում են թրթռող կապակցված հյուսվածքի միջոցով, նման լինելով մարդու ձայնային լարերի ֆունկցիային[83] և ազդանշանային հնչյուններ միջոցով, չնայած այդ միջոցի բնույթն ու աստիճանը հայտնի չեն։ Ճիչերը ուղղորդված են և էխոլոկացիայի համար են, հաճախ լինում են կարճ շարքով, որը կոչվում է գնացք:ի ձայն։ Ձայնի աստիճաը աճում է հետաքրքրության օբյեկտին մոտենալիս։ Դելֆինի էխոլոկացիոն ճիչերը ծովային կենդանիների կողմից հնչեցված ամենաբարձր ձայներից են[84]։

Աֆալինա դելֆինները արձակում հատուկ սուլոցներ, որը եզակի է հատուկ տեսակի համար։ Այս սուլոցներն օգտագործվում են, որպեսզի դելֆինները հաղորդակցվեն միմյանց հետ՝ ճանաչելու անհատին։ Սա կարելի է դելֆինների համար համարել որպես մարդու անվան համարժեք[85]։ Այս հատուկ սուլոցները զարգանում են դելֆինի կյանքի առաջին տարվա ընթացքում. այն շարունակում է պահպանել նույն ձայնը ողջ կյանքի ընթացքում[86]։ Որպեսզի յուրաքանչյուր սուլոցի ձայն հնչի, դելֆինները անցնում են վոկալ արտադրության ուսուցում։ Սա բաղկացած է այլ դելֆինների փորձից, որը փոփոխում է գոյություն ունեցող սուլոցի ձայնային ազդանշանային կառուցվածքը։ Լսողական փորձը ազդում է յուրաքանչյուր դելֆինի սուլոցի զարգացման վրա։ Դելֆինները կարողանում են միմյանց հետ հաղորդակցվել՝ դիմելով մեկ այլ դելֆինի՝ իրենց սուլոցը ընդօրինակելով։ Արու աֆալինա դելֆինի հատուկ սուլոցը հակված է նման լինել իր մորը, մինչդեռ էգ աֆալինա դելֆինի հատուկ սուլոցչը ավելի է շատ տարբերակում[87]։ Աֆալինա դելֆիններն ունեն ուժեղ հիշողություն, երբ խոսքը վերաբերում է այդ հատուկ սուլոցներին, քանի որ նրանք ի վիճակի են վերարտադրել այն անհատի հատուկ սուլոցը, որի հետ նրանք չեն հանդիպել ավելի քան քսան տարի[88]։ Այլ դելֆինների տեսակների հատուկ սուլոցների վերաբերյալ կատարված հետազոտությունները համեմատաբար սահմանափակ են։ Մինչ այժմ կատարված այլ տեսակների վերաբերյալ հետազոտությունը տվել է բազմազան արդյունքներ և անառարկելի արդյունքներ[89][90][91][92]։

Քանի որ դելֆինները հիմնականում կապված են խմբերի հետ, հաղորդակցությունը անհրաժեշտ է։ Ազդանշանի քողարկումն այն է, երբ այլ նման հնչյուններ (միանման հնչյուններ) խառնվում են բնօրինակ ձայնին[93]։ Ավելի մեծ խմբերում սուլոցի անհատական հնչյուններն ավելի քիչ են հանդիպում։ Դելֆինները հակված են ճանապարհորդել վտառներով, որոնց մեջ կան դելֆինների խմբեր, որոնք տատանվում են քչերից շատերի կողմն անցնել։ Չնայած նրանք ճանապարհորդում են այս վտառներով, պարտադիր չէ, որ լողան միմյանց կողքին։ Փոխարենը, նրանք լողում են նույն ընդհանուր մերձակայքով։ Որպեսզի չկորցնեն իրենց խոմբի անդամներից մեկին,սուլոցի ավելի մեծ աստիճաններ կան։ Քանի որ նրանց խմբի անդամները ցրված են, դա արվել է ճանապարհորդությունը միասին շարունակելու համար։

Ցատկ և խաղ խմբագրել

 
Խաղաղ օվկիանոսի սպիտակակող դելֆինների տեսքը

Դելֆինները հաճախ ցատկում են ջրի մակերևույթից վեր, ինչը կատարվում է տարբեր պատճառներով[94]։ Ճանապարհորդելիս ցատկելը կարող է խնայել դելֆինի էներգիան, քանի որ օդում ավելի քիչ բախում կա։ Ճանապարհորդության այս տեսակը հայտնի է որպես « porpoising» (սուզվել)[94]։ Այլ պատճառներ են՝ կողմնորոշումը, սոցիալական դրսևորումը, կռիվը, ոչ վերբալ հաղորդակցությունը, զվարճանքը և մակաբույծները հեռացնելու փորձը[95][96]։

Դելֆինները ցույց են տալիս զվարճալի վարքի տարբեր տեսակներ, հաճախ `ներառյալ առարկաներ, ինքնուրույն պատրաստված պղպջակների օղակներ, այլ դելֆիններ կամ այլ կենդանիներ։ .[97][98][99] Առարկաների կամ փոքր կենդանիների հետ խաղալիս, սովորական պահվածքը ներառում է մարմնի տարբեր մասերի օգտագործմամբ առարկա կամ կենդանի պանելը, այն խմբի մյուս անդամների շուրջը պտտվելը կամ այլ անդամից վերցնելը կամ ջրից դուրս շպրտելը[98]։ Նկատվել է նաև, որ կենդանիների հանդեպ դելֆինները ոտնձգություններ են կատարում այլ եղանակներով, օրինակ՝ թռչուններին ջրի տակ քաշելով՝ առանց նրանց ուտելու որևէ մտադրություն ցույց տալու[98]։ Այնուամենայնիվ, կարելի է նկատել խաղային վարք, որը ներառում է մեկ այլ կենդանատեսակ՝ մյուս կենդանու ակտիվ մասնակցությամբ։ Մարդկանց զվարճալի փոխազդեցությունը դելֆինների հետ, որն առավել ակնհայտ օրինակ է, սակայն խաղային փոխազդեցությունները վայրի բնության մեջ նկատվել են նաև մի շարք այլ տեսակների, ինչպես, օրինակ, սապատավոր կետերը ու շները[100][101]։

Արևմտյան Ավստրալիայի ափերի փոքր դելֆինների մոտ նկատվել է ինպես են հետապնդում, որսում և ուտում փափկամորթերին[102]։ Չնայած որոշ զեկույցներում նշվում է, որ ձկների մաշկի վրայի տետրոդոտոքսինից դելֆինները հարբում են[103], այլ զեկույցներում այս պահվածքը նկարագրվել է որպես նորմալ հետաքրքրասիրություն և ուսումնասիրություն այն միջավայրի, որում դելֆինները տեղակայված են[104]։

Ընդունակություն խմբագրել

Հայտնի է որ դելֆինները սովորեցնում, սովորում, համագործակցում, նախագծում և վշտանում են[105]։ Neocortex- ի բազմաթիվ տեսակներ տեղակայված են spindle- ի ձևավորված նեյրոնների վրա, որոնք մինչ 2007 թվականը հայտնի էին միայն հոմինիդներում[106]։ Մարդկանց մոտ այս բջիջները կան սոցիալական վարքի, հույզերի, դատողության և բանականության տեսության մեջ[107]։ Կետանմանների spindle նեյրոնները հայտնաբերվում են ուղեղի այն հատվածներում, որոնք համասեռ են հայտնաբերված վայրում մարդկանց մոտ՝ ենթադրելով, որ նմանատիպ գործառույթ են կատարում[108]։

Ուղեղի չափը նախկինում համարվում էր կենդանիների ընդունակութան հիմնական ցուցիչը։ Քանի որ ուղեղի մեծ մասը օգտագործվում է մարմնի գործառույթները պահպանելու համար, ուղեղի և մարմնի զանգվածի ավելի բարձր հարաբերակցությունը կարող է մեծացնել ուղեղի զանգվածի քանակը `ավելի բարդ ճանաչողական առաջադրանքների համար։ Ալոմետրիկ վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ կաթնասուների ուղեղի չափը հասնում է մարմնի զանգվածի մոտավորապես ⅔ կամ ¾ ցուցիչի[109]։ Որոշ կենդանու ուղեղի չափի համեմատությունը նման ալոմետրիկ վերլուծության վրա հիմնված ուղեղի ակնկալվող չափի հետ, տալիս է էնցեֆալացման քանակություն, որը կարող է օգտագործվել որպես կենդանիների հետախուզության ևս մեկ ցուցիչ։ Խոյադելֆինի գլխուղեղի զանգավածը մեծությամբ երկրորդն է երկրի ցանկացած կենդանու հետ համեմատած՝ կաշալոտից հետո[110]։ Որոշների մոտ ուղեղի և մարմնի զանգվածի հարաբերակցությունը երկրորդն է մարդկանցից հետո[111]։

Ինքնաճանաչումը ոմանք համարում են բարձր զարգացած, վերացական մտածողության նշան։ Ինքնաճանաչումը, չնայած գիտականորեն լավ սահմանված չէ, սակայն համարվում է, որ նախադրյալն է առավել առաջադեմ գործընթացների, ինչպիսիք են մետա-ճանաչողական բանականությունը (մտածել մտածելոու մասին), որոնք բնորոշ են մարդկանց։ Այս բնագավառում կատարված հետազոտությունները ենթադրում են, որ կետանմանները, ի թիվս այլոց, ունեն ինքնագիտակցություն[112]։ Կենդանիների շրջանում ինքնագիտակցման ամենատարածված փորձությունը հայելիների թեստն է, որի դեպքում հայելին ներկայացվում է կենդանուն, իսկ կենդանին այնուհետև նշվում է ժամանակավոր ներկով։ Եթե նշանը դիտելու համար կենդանին մոտենում է հայելուն, ապա սա ինքնաճանաչման ուժեղ վկայությունն է[113]։

Ոմանք համաձայն չեն այս բացահայտումների հետ՝ պնդելով, որ այս թեստերի արդյունքները բաց են մարդու մեկնաբանության համար և ենթակա են «Իմաստուն Հանս» էֆեկտին։ Այս թեստը վերջնական չէ, քան պրիմատների դեպքում, քանի որ պրիմատները կարող են դիպչել նշանին կամ հայելուն, մինչդեռ կետանմանները չեն կարող՝ իրենց ենթադրյալ ինքնաճանաչման պահվածքը պակաս որոշակի դարձնելով։ Սկեպտիկները պնդում են, որ վարքագիծը, որի մասին ասվում է, որ ինքնորոշման գիտակցումն է, նման է գոյություն ունեցող սոցիալական վարքին, և, հետևաբար, հետազոտողները կարող են սխալ մեկնաբանել ինքնճանաչումը մեկ այլ մարդու սոցիալական ռեակցիաների համար։ Հետազոտողները հակափաստարկում են, որ ցույց տրված վարքագիծը ինքնաճանաչման ապացույց է, քանի որ դրանք շատ տարբերվում են մեկ այլ անհատի նորմալ պատասխաններից։ Մինչդեռ կապիկները կարող են պարզապես մատով շոշափել նշանը իրենց վրա, կետանմանները ինքնագիտակցությանը ավելի քիչ բնորոշ վարք են ցույց տալիս, նրանք կարող են միայն պտտվել և դիմել իրեն՝ նշանը դիտարկելու համար[113]։

1995-ին Մարտենը և Պսարկոսը հեռուստատեսությունն օգտագործեցին դելֆինների ինքնագիտակցությունը ստուգելու համար։ Նրանք ցույց տվեցին դելֆինների իրական ժամանակի կադրերը, արձանագրելով կադրեր մեկ այլ դելֆին[114]։ Նրանք եզրակացրին, որ իրենց ապացույցներն ենթադրում են ինքնաճանաչություն, այլ ոչ թե սոցիալական վարք։ Թեև դրանից հետո այդ հատուկ ուսումնասիրությունը ալևս չկրկնվեց, և այդ պահից դելֆիններն անցնում են հայելային թեստը[113]։

Քուն խմբագրել

 
Քնած դելֆին գերության մեջ։ Պոչի հարվածի ռեֆլեքսը դելֆինի օդանցքը ջրից վեր է պահում։

Ընդհանրապես, դելֆինները քնում են միայն ուղեղի մեկ կիսագնդով, միանգամից դանդաղ ալիքի քնում, այդպիսով պահպանելով բավարար գիտակցություն՝ շնչելու և դիտելու հնարավոր գիշատիչներին և այլ սպառնալիքները։ Քնի ավելի վաղ փուլերը կարող են տեղի ունենալ միաժամանակ երկու կիսագնդերում[115][116][117]։ Գերության մեջ դելֆինները, կարծես, անցնում են ամբողջովին քնած վիճակի, երբ երկու աչքերը փակ են, և մեղմ արտաքին խթանների վրա պատասխան չկա։ Այս դեպքում շնչառությունը ավտոմատ է, պոչի հարվածի ռեֆլեքսը անհրաժեշտության դեպքում պահում է ջշնչառությունը ջրի վերևում։ Անզգայացված դելֆինները սկզբում ցույց են տալիս պոչի հարվածի ռեֆլեքսը[118]։ Թեև նմանատիպ դեպք է նկատվել վայրի կաշալոտերի մոտ, սակայն հայտնի չէ, թե վայրի դելֆինները հասնում են այս վիճակին[119]։ Ինդուս գետի դելֆինն ունի քնի մեթոդ, որը տարբերվում է այլ դելֆինների տեսակից։ Ապրելով ուժեղ հոսանքներով և պոտենցիալ վտանգավոր լողացող բեկորներով ջրի մեջ, այն պետք է շարունակաբար լողա`վնասվածքներից խուսափելու համար։ Արդյունքում, այս տեսակը քնում է շատ կարճ տևողությամբ, որը տևում է 4-ից 60 վայրկյան[120]։

Վտանգներ խմբագրել

 
Լոբոմիկոզից (մաշկի սնկային վարակ) ստացած խոյադելֆինի թիկնային թևի վնասվածքներ։

Դելֆինները ծովային թշնամիներ քիչ ունեն։ Որոշակի տեսակներ կամ առանձնահատուկ տեսակներ չկան, գիշատիչ չեն դառնում։ Դելֆինների փոքր տեսակների մեծ մասի համար մեծ շնաձկներից միայն մի քանիսն են հավանական ռիսկ ներկայացնում, ինչպիսիք են՝ ցուլ շնաձուկը, մուգ շնաձուկը, վագրային շնաձուկը և մեծ սպիտակ շնաձուկը, հատկապես ձագերի համար[121]։ Դելֆինների ավելի խոշոր տեսակների մի մասը, հատկապես orcas- ը (խոյադելֆին), կարող են նաև որսալ փոքր դելֆիններին, բայց դա, կարծես, հազվադեպ է[122]։ Դելֆինները նույնպես տառապում են բազում հիվանդություններով և մակաբույծներով[123][124]։ Հատկապես հայտնի է, կետանմանների մորբիլիվիրուսը որը առաջացնում է տարածաշրջանային էպիզոուտիկա, որից հաճախ տարբեր տեսակների հարյուրավոր կենդանիներ են սատկում[125][126]։ Վարակման ախտանիշները հաճախ թոքաբորբի, գլխուղեղի բորբոքումի և իմունային համակարգի վնասման սուր համակցություն են, ինչը մեծապես խանգարում է կետանմաններին լողալու և շարժուն մնալու ունակությանը[127][128]։ ԱՄՆ Ազգային ծովային կաթնասուների հիմնադրամում կատարված ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ դելֆինները, ինչպես և մարդիկ, զարգացնում են երկու տիպի շաքարային դիաբետի բնական ձև, որը կարող է հանգեցնել հիվանդության ավելի լավ պատկերացման և նոր բուժումների ինչպես մարդու, այնպես էլ դելֆինների համար[129]։

Դելֆինները կարող են դիմանալ և վերականգնվել ծայրահեղ վնասվածքներից, ինչպիսիք են շնաձկների խայթոցները, չնայած դրան հասնելու ճշգրիտ մեթոդները հայտնի չեն։ Բուժման գործընթացը արագ է, և նույնիսկ շատ խորը վերքերը, արյունահոսությունը չեն հանգեցնում դելֆինների մահվան։ Ավելին, նույնիսկ ճեղքված վերքերը վերականգնվում են այնպես, որ կենդանու մարմնի ձևը վերականգնվի, և այդպիսի մեծ վերքերի վարակը հազվադեպ է թվում[130]։

Marine Mammal Science ամսագրում հրապարակված ուսումնասիրության համաձայն, մի քանի դելֆիններ փրկվում են շնաձկների հարձակումներից՝ օգտագործելով ամեն ինչ՝ բարդ մարտական քայլերից մինչև հավաքաքական լինելով շնաձկների դեմ պայքարելու համար[131][132][133]։

Մարդիկ խմբագրել

 
Ատլանտյան սպիտակակող սատկած դելֆիններ՝ Ֆարերյան կղզիներում գտնվող Հվալբա քաղաքում, սպանված՝ դելֆինների թիավարումով որսի արդյունքում

Դելֆինների որոշ տեսակներ ոչնչացման վտանգի տակ են, հատկապես գետերի դելֆինների որոշ տեսակներ, ինչպիսիք են Ամազոն գետի դելֆինը և Գանգեսի և Յանցզի գետի դելֆինը, որոնք խստորեն և լրջորեն վտանգված են։ 2006 թ.-ին անցկացված հարցման արդյունքում Յանցզի գետի ոչ մի դելֆին չի հայտնաբերվել, որն այժմ կարծես թե ոչնչացված է[134]։

Պեստիցիդները, ծանր մետաղները, պլաստմասսաները և արդյունաբերական և գյուղատնտեսական այլ թափոնները, որոնք շրջակա միջավայրում արագ չեն քայքայվում, կենտրոնանում են գիշատիչների նման, ինչպիսիք են դելֆինները[135]։ Վնասվածքներ կամ մահեր՝ նավակների հետ բախման հետևանքով, հատկապես նրանց շարժիչներից, նույնպես տարածված են։

Ձկնորսության տարբեր եղանակներ, առավելապես թունաների ցանցային ձկնորսությունը և ցանցերի օգտագործումը, ակամայից սպանում են շատ դելֆինների[136]։ Պատահական ձկների բռնումն ու ծովային ձկների պաշտպանող ցանցերի վնասը տարածված է և վտանգ է ներկայացնում հիմնականում տեղական դելֆինների խմբերի համար[137][138]։ Աշխարհի որոշ մասերում, ինչպիսիք են Ճապոնիայում գտնվող Թայիջին և Ֆարերյան կղզիները, դելֆինները ավանդաբար սնունդ են համարվում և սպանվում են հարպունով կամ նավարկելով որսալիս։ Դելֆինի միսը հարուստ է սնդիկով և, հետևաբար, սպառվելիս կարող է վնասակար լինել մարդու առողջության համար[139][140]։

Քվինսլենդի շնաձկների ոչնչացման ծրագիրը, որը 1962 թվականից ի վեր սպանել է մոտ 50,000 շնաձկներ, ինչպես նաև սպանել է նաև հազարավոր դելֆինների[141][142]։ «Շնաձկների հսկողություն» ծրագրերը ինչպես Քվինսլենդում, այնպես էլ Նոր Հարավային Ուելսում օգտագործում են շնաձկների ցանցեր և շղթաներ, որոնք խճճվելով սպանում են դելֆիններին[143]։ Քվինսլենդի «շնաձկների հսկողություն» ծրագրում վերջին տարիներին սպանվել է ավելի քան 1000 դելֆին[142], իսկ 2014 թվականից ի վեր Քվինսլենդում սպանվել է առնվազն 32 դելֆին[144]:Նատալում շնաձկներին ոչնչացնող ծրագրով սպանվել է առնվազն 2310 դելֆին[145]։

Դելֆինի անվտանգ պիտակները փորձում են վստահեցնել սպառողներին, որ ձկները և այլ ծովային մթերքները դելֆինի համար անվնաս եղանակով են բռնվել։ «Դելֆինի անվտանգ» պիտակների հետ կապված ամենավաղ արշավները սկսվել են դեռևս 1980-ական թվականներին ծովային ակտիվիստների և խոշոր թունա ընկերությունների միջև համագործակցության արդյունքում, և ներգրավված էր պատահական դելֆինի սպանությունների նվազումը մինչև 50%-ով՝ փոխելով թունա բռնելու համար օգտագործվող ցանցերի տեսակը։ Դելֆինները ցանցն են ընկնում միայն այն ժամանակ, երբ ձկնորսները հետապնդում են ավելի փոքր թունայի։ Albacore- ը այս կերպ չի բռնվում՝ դարձնելով albacore- ը միակ իսկապես դելֆինային անվտանգ թունան[146]։ Ստորջրյա բարձր աղմուկները, ինչպիսիք են՝ ռազմածովային նավատորմի օգտագործումը, կենդանի կրակոցները և որոշ օֆշորային շինարարական նախագծերը, ինչպիսիք են հողմաէլեկտրակայանները, կարող են վնասակար լինել դելֆինների համար, սթրեսի բարձրացում, լսողությունը վնասող և կեսոնային հիվանդություն առաջացնելով՝ դրդելով նրանց շատ արագ մակերևույթ բարձրանալ աղմուկից խուսափելու համար[147][148]։

Դելֆինները և ավելի փոքր կետանմանները նույնպես որսվում են, մի գործունեության շրջանակում, որը հայտնի է նավարկելիս դելֆինի որս։ Դա արվում է վտառը նավարկելով մինչև ափը մղելու միջոցով, սովորաբար, մի ծովածոց կամ լողափ։ Նրանց փախուստը կանխվում է `այլ նավերով կամ ցանցերով օվկիանոս տանող ճանապարհը փակելով։ Դելֆինները այս կերպ որսվում են աշխարհի մի քանի վայրերում, ներառյալ Սողոմոնյան Կղզիներ,ը Ֆարերյան կղզիները, Պերուն և Ճապոնիան, այս մեթոդի ամենահայտնի պրակտիկ կիրառողը։ Ըստ թվերի, դելֆինները հիմնականում որսվում են իրենց մսի համար, չնայած որոշները տեղ են գտնում դելֆինարիումներում։ Չնայած որսի հակասական բնույթին, որը հանգեցնում է միջազգային քննադատության և առողջության հնարավոր ռիսկի, որը հիմնականում աղտոտված մսի վտանգն է, հազարավոր դելֆիններ են ամեն տարի բռնվում որսի ժամանակ։

Մարդկանց հետ հարաբերություններ խմբագրել

Պատմության և կրոնի մեջ խմբագրել

 
Դելֆինների որմնանկար, գ. Մ.թ.ա. 1600-ին, Քրոսոսից, Կրետե

Դելֆինները վաղուց դեր են ունեցել մարդկային մշակույթում։ Դելֆինները երբեմն օգտագործվում են որպես խորհրդանիշ, օրինակ՝ հերալդրիայում։

Հունական դիցաբանության մեջ դելֆինները անընդհատ դիտվում էին որպես մարդկության օգնականներ։ Դելֆինները, կարծես, կարևոր էին մինոների համար՝ դատելով Կնոսոսի ավերված պալատից և ըստ գեղարվեստական վկայության։ 2009-ին պեղումների ժամանակ,Միկենյա խոշոր քաղաքում հայտնաբերվեց որմնանկարների զարմանալի բեկոր, որում պատկերված էր մի նավ, երեք մարդկային կերպարանք և դելֆիններ[149]։ Դելֆինները տարածված են հունական դիցաբանության մեջ, և հայտնաբերվել են հին Հունաստանի բազմաթիվ մետաղադրամներ, որոնցում պատկերված է մի տղամարդ, տղա կամ աստված, դելֆինի հետևի մասում նստած[150]։ Ինչպես հին, այնպես էլ հետագա արվեստում, Cupid- ը հաճախ ցուցադրվում է դելֆին հեծնելիս։ Մի դելֆին փրկեց բանաստեղծ Արիոնին խեղդվելուց և նրան ապահով ափ հասցնելով՝ Քեյփ Մատապան քաղաքում, գմբեթը, որը կազմավորում է Պելոպոնեսի հարավային կետը։ Պոսեյդոնի տաճար կար և Արիոնի արձանը, որը ձիավարում էր դելֆինին[151]։

Պատկեր:Vessel in form of killer whale- Nazca pottery in the American Museum of Natural History- DSC06105.JPG
Անոթը՝ խոյադելֆինի տեսքով, Նազկա մշակույթ, մոտ մ.թ.ա. 200 թվական։ Բնագիտության ամերիկյան թանգարանների հավաքածուներ:

Հույները վերաիմաստավորեցին Փյունիկիայի աստված Մելքարտին որպես Melikertês (Melicertes) և նա դարձավ Ատամի և Ինոյի որդի։ Նա խեղդվեց, բայց փոխակերպվեց որպես ծովային աստվածություն Պալաեմոնի, մինչդեռ նրա մայրը դարձավ Լեյկոտիան։ Կորնթոսում, նա այնքան սերտորեն կապված էր Պոսեյդոնի պաշտամունքի հետ, որ Իստմյան խաղերը, որոնք ի սկզբանե հիմնադրվել էին Պոսեյդոնի պատվին, դիտարկվել են որպես Մելիսերտեսի հուղարկավորության խաղեր։ Ըստ Պավսանիասի՝ Ֆալանթուսը ևս մեկ լեգենդար կերպար էր, որը ապահով կերպով ափ դուրս եկավ (Իտալիայում) դելֆինի պոչին նստած։

Դիոնիսոսը ժամանակին գերեվարվեց Էտրուսկների ծովահենների կողմից, ովքեր նրան հարուստ արքայազնի հետ էին շփոթել, ում համար փրկագին կտային։ Նավը նավարկելուց հետո Դիոնիսոսը կանչեց իր աստվածային զորությունները՝ թափելով որթատունկները նավի վրա, որտեղ էլ կայմ ու առագաստներն էին։ Նա կաղնիները վերածեց օձերի, այնպես սարսափեցնելով նավաստիներին, որ նրանք ցատկվեցին, բայց Դիոնիսոսը խղճաց նրանց և վերածեց դելֆինների, որպեսզի նրանք իրենց կյանքն անցկացնեն՝ օգնություն տրամադրելով կարիքավորներին։ Դելֆինները նաև Պոսեյդոնի առաքյալներն էին, և երբեմն նաև հանձնարարություն էին կատարում նրա համար։ Դելֆինները սրբություն էին ինչպես Աֆրոդիտեի, այնպես էլ Ապոլլոնի համար։

Երբ հերալդրիան զարգացավ միջնադարում, դելֆինի կենսաբանության մասին շատ բան հայտնի չէր, և այն հաճախ պատկերվում էր որպես մի տեսակ ձուկ։

Դելֆիններ կան Անգիլիայի զինանշանի և Ռումինիայի զինանշանի[152] իսկ Բարբադոսի զինանշանը դելֆինների խորհրդանիշ ունի[153][154]։

Հերալդրիայում դելֆինի հայտնի պատմական օրինակը զենքն էր Ֆրանսիայի հարավում գտնվող Dauphiné նախկին նահանգի համար, որից ծագել է Ֆրանսիայի նախկին գահի ժառանգորդ Ֆրանսիայի Դուֆինի զենքն ու կոչումը ( անունը բառացի նշանակում է «Ֆրանսիայի Դելֆին»)։

«Դոլֆինը» Վենետիկի հանրապետությունում արիստոկրատական ընտանիքի անուն էր, որի ամենաառաջատար անդամը 13-րդ դարի Դոժ Ջովաննի Դոլֆինն էր։

Հինդու դիցաբանության մեջ Գանգես գետի դելֆինը կապված է Գանգեսի գետի աստվածության հետ Գանգայի հետ։ Ասում են, որ դելֆինը գտնվում է այն արարածների շարքում, որոնք երկնքից կանխագուշակել են աստվածուհու ծագումը, իսկ նրա լեռը՝ Մակարա, երբեմն պատկերված է որպես դելֆին[155]։

Բոտոն, որը գետային դելֆինի տեսակ է, բնակվում է Ամազոն գետի ափին, ենթադրվում է, որ ձևափոխված են, որոնք ունակ են ծնել մարդուց։

Պոլինեզիական մշակույթներում պահպանվում են դելֆինների մասին համեմատաբար քիչ առասպելներ՝ չնայած նրանց ծովային ավանդույթներին և այլ ծովային կենդանիների նշանակությանը, ինչպիսիք են՝ շնաձկները և ծովային թռչունները, ի տարբերություն նրանց, նրանք ավելի հաճախ ընկալվում են որպես սնունդ, քան որպես տոտեմիկ խորհրդանիշներ։ Դելֆինները առավել հստակ ներկայացված են Ռապա Նուի Ռոնգորոնգոյում, իսկ Կարոլինյան կղզիներում ավանդույթները նման են նաև Բոտոյին՝ սեռական ակտիվության վերափոխողներով[156]։

Գերության մեջ խմբագրել

Տեսակներ խմբագրել

 
SeaWorld շոուն, որում ներկայացված են աֆալինա դելֆինները և գրինդաները

1960-ականներին դելֆինների նոր ժողովրդականությունը հանգեցրեց բազմաթիվ դելֆինարիաների հայտնվելուն ամբողջ աշխարհում՝ դելֆիններին հասանելի դարձնելով հանրությանը։ Քննադատությունը և կենդանիների բարօրության մասին օրենքները ստիպեցին շատերին փակել, չնայած հարյուրավորները դեռ գոյություն ունեն ամբողջ աշխարհում։ Միացյալ Նահանգներում առավել հայտնի է SeaWorld ծովային կաթնասուների պարկը։ Մերձավոր Արևելքում առավել հայտնի են Ատլանտիսում գտնվող Դելֆինի ծովածոցը[157] և Դուբայի դելֆինարիումը[158]։

Դելֆինների բազմաաթիվ տեսակներ պահվում են գերության մեջ։ Այս փոքր կետանման կենդանիները ավելի հաճախ պահվում են զվարճանքի զբոսայգիներում, ինչպիսին է SeaWorld- ը, որը հայտնի դելֆինարիում է։ Աֆալինա դելֆինները ամենատարածված տեսակն են, որոնք պահվում են դելֆինարիումներում, քանի որ դրանք համեմատաբար հեշտ են մարզվում, երկար կյանքի տևողություն ունեն և ընկերական են։ Հարյուրավոր եթե ոչ հազարավոր աֆալինա դելֆիններ ապրում են գերության մեջ ամբողջ աշխարհում, չնայած ճշգրիտ թվերը դժվար է որոշել։ Գերության մեջ պահվող այլ տեսակներ են՝ խայտաբղետ դելֆինները, փոքր խոյադելֆինները, հասարակ դելֆինները, կոմերսոնի դելֆինները, ինչպես նաև ատամնավոր դելֆինները, բայց բոլորը շատ ավելի քիչ թվով, քան աֆալինա դելֆինը։ Գերության մեջ կան նաև ավելի քան տասը գրինդա, Ամազոն գետի, Risso տեսակի դելֆիններ, երկարաքիթ կամ tucuxi- ի դելֆինները։

 
SeaWorld՝ Սան Դիեգո, գրինդա դելֆինները՝ մարզիչների հետ

[159] Անսովոր և շատ հազվադեպ հիբրիդային դելֆին, որը հայտնի է wolphin անունով, պահվում է Հավայան կղզիների Sea Life Park- ում, որը աֆալինա դելֆինի և փոքր խոյադելֆինի հիբրիդ է[160]։

Գերության մեջ պահվող խոյադելֆինի քանակը շատ փոքր է, հատկապես` աֆալինա դելֆինների քանակի համեմատ, իսկ 2017-ի դրությամբ 60 գերի խոյադելֆին էր պահվում էին ակվարիումներում[161]։ Խոյադելֆինի ընդունակությունը, սովորելու ունակությունը, լավ տեսքը, խաղասիրությունը և հսկայական չափսերը գերության մեջ, նրան ակվարիումների և զվարճանքի զբոսայգիների ցուցադրություններում հայտնի դարձրին։1976 թվականից մինչև 1997 թվականը Իսլանդիայում վայրի բնությունից վերցվել է 55 կետ, 19-ը՝ Ճապոնիայից և երեքը՝ Արգենտինայից։ Այս թվերը բացառում են կենդանիներին, որոնք սատկել են բռնելու ընթացքում։ Կենդանի գրավումները կտրուկ ընկան 1990-ականներին, իսկ 1999-ի դրությամբ աշխարհում ցուցադրվող 48 կենդանիների մոտ 40%-ը գերեվարված էին[36]։

Կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Mote Marine Laboratory-ին, փրկում և վերականգնում են հիվանդ, վիրավոր, ափ նետված կամ որբացած դելֆիններին, իսկ մյուսները, ինչպիսիք են Whale and Dolphin Conservation- ը և Hong Kong Dolphin Conservation Society-ին, աշխատում են դելֆինի պահպանման և բարեկեցության համար։ Հնդկաստանը հռչակեց դելֆինին որպես իր ազգային ջրային կենդանին՝ փորձելով պաշտպանել Գանգես գետի վտանգված դելֆիններին։ Վիկրամշիլ Գանգա Դելֆինի արգելոցը ստեղծվել է Գանգես գետի վրա՝ կենդանիներին պաշտպանելու համար[162]։

Հակասություններ խմբագրել

 
Շամու՝ խոյադելֆին, 2009 թ․, վնասված թիկնային թևով

Կան բանտարկյալների բարեկեցության շուրջ բանավեճեր, հաճախ բարեկեցությունը կարող է շատ տարբեր լինել `կախված որոշակի հաստատությունում խնամքի մակարդակից։ Միացյալ Նահանգներում հաստատությունները կանոնավոր կերպով ստուգվում են դաշնային գերատեսչությունների կողմից `ապահովելու համար բարեկեցության բարձր մակարդակը։ Բացի այդ, հաստատությունները կարող են դիմել `Կենդանաբանական այգիների և ջրային տնտեսությունների ասոցիացիայի (ԱՀԱ) հավատարմագրվելու համար, ինչը (կամ հավատարմագրում) պահանջում է « աշխարհում կենդանիների խնամքի և բարեկեցության բարձրագույն ստանդարտներ »։ Այնպիսի հարմարություններ, ինչպիսիք են SeaWorld- ը և Georgia Aquarium- ը, հավատարմագրված են AZA- ի կողմից։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են World Animal Protection-ը (կենդանիների միջազգային պաշտպանություն), Whale and Dolphin Conservation-ը դեմ են նրանց գերության մեջ պահելուն[163]։ Գերության մեջ նրանց մոտ հաճախ պաթոլոգիաներ են զարգանում, ինչպիսին թիկնային թևը, որը նկատվում է արու խոյադելֆիններիի 60–90% –ի մոտ։ Գերիների կյանքի տևողությունը զգալիորեն կրճատվել է, միջին հաշվով ապրում են 20 տարի, չնայած կան խոյադելֆիններ, որոնք ավելի երկար են ապրում`ավելի քան 30 տարի, և երկու գերեվարված orcas- ը` Corky II- ը և Lolita- ն մինչև 40 տարի։ Վայրի բնության մեջ էգերը, միջին հաշվով ապրում են 46 տարի, իսկ հազվադեպ դեպքերում `70-80 տարի։ Վայրի արուները, միջին հաշվով ապրում են 31 տարի և երբեմն մինչև 50-60 տարի։ Քննադատները պնդում են, որ գերիների կյանքը սթրեսային է այս գործոնների պատճառով և կրկեսային հնարքներ կատարելու պահանջով, որը խոյադելֆինի վարքի մաս չեն կազմում։ Վայրի խոյադելֆինները կարող են մեկ օրվա ընթացքում լողալ 160 կիլոմետր (100 մղոն), և քննադատները ասում են, որ կենդանիները չափազանց մեծ և խելացի են, գերությանը հարմարվելու համար[164]։ Գերիները ժամանակ առ ժամանակ ագրեսիվ են գործում իրենց, իրենց ընկերների կամ մարդկանց նկատմամբ, ինչը, ըստ քննադատների, սթրեսի արդյունք է[165]։

Չնայած դելֆինները, ընդհանուր առմամբ, լավ են հաղորդակցվում մարդկանց հետ, որոշ հարձակումներ են տեղի ունեցել, որոնց մեծ մասը փոքր վնասվածքներ են պատճառել[166]։ Orcas- ը՝ դելֆինի ամենամեծ տեսակը, գերության մեջ մարդու վրա մահացու հարձակում է գործել։ Փաստագրված է orca- ի ճակատագրական գրոհների ռեկորդակիր լինելը, Տիլիկում անունով մի արու[167][168][169], որը 1992 թ.-ից SeaWorld- ում էր, մինչև իր մահը `2017 թվականը[170]։ «Տիլիկումը» երեք մարդու մահվան պատճառ է դաձել երեք տարբեր միջադեպերում (1991, 1999 և 2010 թվականներին)[171]։ Վայրի բնության մեջ կան նաև գրանցված միջադեպեր, բայց դրանցից ոչ մեկը ճակատագրական չէ[172]։

Այլ տեսակների մահացու հարձակումները ավելի քիչ տարածված են, բայց կա գրանցված դեպք Բրազիլիայի ափերից 1994-ին, երբ Թիան անունով աֆալինա դելֆինի հարձակման արդյունքում մի տղամարդ մահացավ[173][174]։ Ոչ մահացու դեպքերը ավելի հաճախ են պատահում ինչպես վայրի, այնպես էլ գերության մեջ[175]։

Թեև դելֆինի հարձակումները շատ ավելի քիչ են տեղի ունենում, քան այլ ծովային կենդանիների հարձակումները, ինչպիսիք են շնաձկները, որոշ գիտնականներ անհանգստացած են մարդ-դելֆին փոխազդեցության անզգույշ ծրագրերով։ Դոկի համալսարանի ծովային լաբորատորիայի կենսաբան, դոկտոր Էնդրյու Քարդը, ով ուսումնասիրում է դելֆինների գրոհները, նշում է, որ դելֆինները մեծ և վայրի գիշատիչներ են, ուստի մարդիկ պետք է ավելի զգույշ լինեն իրենց հետ շփվելիս[166]։

Մի քանի գիտնականներ, որոնք ուսումնասիրել են դելֆինի պահվածքը, առաջարկել են, որ դելֆինների անսովոր բարձր հետախուզությունը համեմատած այլ կենդանիների հետ, նշանակում է, որ դելֆիններին պետք է դիտարկել որպես ոչ մարդկային արարածներ, ովքեր պետք է ունենան իրենց հատուկ իրավունքները, և որ բարոյապես անընդունելի է նրանց գերի պահելը զվարճանալու նպատակով կամ սպանել նրանց կամ սպառման համար, կամ էլ ակամայից ` որսի միջոց[176][177]։ Չորս երկիր՝ Չիլի, Կոստա Ռիկա, Հունգարիա և Հնդկաստան, հայտարարել են, որ դելֆինները «ոչ մարդկային արարածներ » են և արգելել են կենդանի դելֆինների բռնումը ու ներգրավումը զվարճանալու նպատակով[178][179][180]։

Ռազմական խմբագրել

 
Ռազմական դելֆին

Ռազմական դելֆինը `դելֆին է, որը մարզվում է ռազմական օգտագործման համար։ Մի շարք զինված ուժեր տարբեր նպատակներով դելֆիններ են օգտագործել՝ ականներ գտնելով մինչև կորած կամ թակարդում հայտված մարդկանց փրկելու համար։ Դելֆինների ռազմական օգտագործումը, այնուամենայնիվ, ուսումնաիրվել է Վիետնամի պատերազմի ժամանակ, երբ լուրեր էին պտտվում, որ Միացյալ Նահանգների ռազմածովային ուժերը դելֆիններ են մարզում՝ վիետնամցի ջրասուզակներին սպանելու համար[181]։ Միացյալ Նահանգների ռազմածովային ուժերը հերքում են, դելֆինների պատրաստումը մարտական գործողությունների համար։ Դելֆինները Միացյալ Նահանգների նավատորմի կողմից դեռ վերապատրաստվում են այլ առաջադրանքների համար՝ որպես ԱՄՆ ծովային կաթնասուներ ծրագրի մի մաս։ Ենթադրվում է, որ ռուս զինվորականները փակել են ծովային կաթնասուների ծրագիրը 1990-ականների սկզբին։ 2000-ին մամուլը հայտնում էր, որ Խորհրդային նավատորմի կողմից սպանելու պատրաստված դելֆինները վաճառվել են Իրանին[182]։

Թերապիա խմբագրել

Դելֆինները հոգեբանական խնդիրների և զարգացման խանգարումների բուժման հարցում այլ կենդանիների մեջ ավելի ու ավելի տարածված ընտրություն են հանդիասում։ Օրինակ, 2005 թ. Ուսումնասիրությունը գտել է, որ դելֆինները արդյունավետ բուժում են մեղմ և միջին դեպրեսիայի համար[183]։ Այնուամենայնիվ, այս ուսումնասիրությունը քննադատվեց մի քանի հիմքերով։ Օրինակ՝ հայտնի չէ՝ դելֆիններն ավելի արդյունավետ են, քան սովորական կենդանիները[184]։ Դելֆինի օժանդակ թերապիայի (DAT) այս և այլ հրապարակված ուսումնասիրությունների ակնարկները գտել են կարևոր մեթոդական թերություններ և եզրակացրել են, որ չկա որևէ համոզիչ գիտական ապացույց այն մասին, որ DAT- ը օրինական թերապիա է, կամ այն թույլ է տալիս ավելին, քան թռիչքային տրամադրության բարելավումը[185]։

Սպառում խմբագրել

Խոհանոց խմբագրել

 
Մեկ ափսե դելֆինի սաշիմի

Աշխարհի որոշ մասերում, ինչպիսիք են Տայիջին, Ճապոնիան և Ֆարերյան կղզիները, դելֆինները ավանդաբար համարվում են սնունդ և սպանվում են հարպունով կամ որսի արդյունքում[139]։ Դելֆինի միսը սպառվում է աշխարհի մի շարք երկրներում, որոնք ներառում են Ճապոնիան[186] և Պերուն (որտեղ այն անվանում են «չանչո մարինո» կամ «ծովային խոզի միս»)[187]։ Թեև Ճապոնիան կարող է լինել ամենահայտնի և վիճահարույց օրինակը, միայն շատ փոքր փոքրամասնություններում, երբևէ փորձել են դա։

Դելֆինի միսը խիտ է և կարմիրի մուգ երանգ ունի, սև հասնող։ Ճարպը տեղակայված է միս և մաշկի միջև ընկղմված շերտի մեջ։ Ճապոնիայում դելֆինի միս է ուտելիս, այն հաճախ կտրվում է բարակ շերտերով և հում վիճակում մատուցվում`սաշիմի հետ, զարդարված սոխով և կամ ծովաբողկով կամ քերած սխտորով, նույնքան, ինչպես կետի կամ ձիու մսի (բազաշի) հետ։ Պատրաստելիս դելֆինի միսը կտրվում է խորանարդաձև, այնուհետև տապակի մեջ ավելացվում են համեմված շոգեխաշած բանջարեղենի խառնուրդը միսո սոուսի հետ։ Եփած դելֆինի միսը շատ նման է տավարի լյարդի համին[188]։

Առողջական խնդիրներ խմբագրել

Ճապոնիայում մարդու առողջության հետ կապված խնդիրներ են եղել, դելֆինի մսի սպառման պատճառով, որից հետո թեստերը ցույց են տվել, որ դելֆինի միսը պարունակում է բարձր սնդիկ[189]։ Դելֆինի միս սպառելու հետևանքով սնդիկի թունավորման այլ հայտնի դեպքեր հայտնի չեն, չնայած կառավարությունը շարունակում է մարդկանց հսկողություն իրականացնել այն վայրերում, որտեղ դելֆինի մսի սպառումը մեծ է։ Ճապոնիայի կառավարությունը խորհուրդ է տալիս երեխաներին և հղի կանանց խուսափել կանոնավոր կերպով դելֆինի միս ուտելուց[190]։

Նմանատիպ խնդիրներ կան Դելֆինի մսի սպառման համար Ֆարերյան կղզիներում, որտեղ մետիլիզմերի և PCB- ներին ներթափանցիկ ազդեցությունը, հիմնականում գրինդայի մսի սպառման արդյունքում, հանգեցրել է երեխաների շրջանում նյարդահոգեբանական անբավարարության[189]։

Ֆարերյան կղզիների բնակչությունը ենթարկվում էր հիմնականում մետիլիկուրային վնասվածքների գրինդայի միսից, որը պարունակում էր շատ բարձր մակարդակ՝ մոտ 2 մգ մեթիլ 1 / կգ-ում։ Այնուամենայնիվ, Ֆարերյան կղզիների բնակչությունը նույնպես սպառում է զգալի քանակությամբ ձուկ։ Ֆարերյան կղզիներից շուրջ 900 երեխաների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ մետիլիզմին ենթարկվելը հանգեցնում է 7 տարեկանում նյարդահոգեբանական անբավարարության՝ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն[189]։}}

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Liddell, Henry George; Scott, Robert. «δελφίς». A Greek-English Lexicon. Perseus Digital Library.
  2. ↑ Dolphin (Fourth ed.). Dictionary.com. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  3. ↑ delphinus, Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, on Perseus Digital Library
  4. ↑ «mereswine- definition and meaning of mereswine at Wordnik.com». wordnik.com. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 28-ին.
  5. ↑ Aquatic Life of the World. Marshall Cavendish. 2000 թ․ նոյեմբերի 1. էջ 652. ISBN 978-0-7614-7170-7. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  6. ↑ Andrew J. Read (1999). Porpoises. Voyageur Press. էջ 13. ISBN 978-0-89658-420-4. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  7. ↑ «Coryphaena hippurus». FishBase. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 15-ին.
  8. ↑ Stephen Leatherwood (1988). Whales, Dolphins, and Porpoises of the Eastern North Pacific and Adjacent Arctic Waters: A Guide to Their Identification. Courier Dover Publications. էջ 6. ISBN 978-0-486-25651-1. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  9. ↑ Ron Hirschi (2002 թ․ ապրիլ). Dolphins. Marshall Cavendish. էջ 7. ISBN 978-0-7614-1443-8. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 Stephanie Nowacek; Douglas Nowacek (2006). Discovering Dolphins. Voyageur Press. էջեր 5, 9. ISBN 978-0-7603-2561-2. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 23-ին.
  11. ↑ Leatherwood, S.; Prematunga, W.P.; Girton, P.; McBrearty, D.; Ilangakoon, A.; McDonald, D (1991). Records of 'blackfish' (killer, false killer, pilot, pygmy killer, and melon-headed whales) in the Indian Ocean Sanctuary, 1772–1986 in Cetaceans and cetacean research in the Indian Ocean Sanctuary. UNEP Marine Mammal Technical Report. էջեր 33–65. ASIN B00KX9I8Y8.
  12. ↑ «Style guide, animal names». Dictionary.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  13. ↑ «New Dolphin Species Discovered in Australia». 2011 թ․ սեպտեմբերի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  14. ↑ «Dolphin Safari sightings log». 2006. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  15. ↑ «Mammals of Texas – Rough-toothed Dolphin». Texas Tech University. 1997. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  16. ↑ Robin's Island. «Dolphins at SeaWorld California». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  17. ↑ Denise L. Herzing; Kelly Moewe; Barbara J. Brunnick (2003). «Interspecies interactions between Atlantic spotted dolphins, Stenella frontalis and bottlenose dolphins, Tursiops truncatus, on Great Bahama Bank, Bahamas» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  18. ↑ Lee, Jeanette J. (2005 թ․ ապրիլի 15). «Whale-Dolphin Hybrid Has Baby 'Wholphin'». Livescience.com. Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 2-ին.
  19. ↑ Northeastern Ohio Universities Colleges of Medicine and Pharmacy. «Whales Descended From Tiny Deer-like Ancestors». ScienceDaily. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  20. ↑ Dawkins, Richard (2016 թ․ սեպտեմբերի 6). The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Evolution. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 978-0-547-52512-9.
  21. ↑ Thewissen, J. G. M.; Williams, E. M. (2002 թ․ նոյեմբերի 1). «THE EARLY RADIATIONS OF CETACEA (MAMMALIA): Evolutionary Pattern and Developmental Correlations». Annual Review of Ecology and Systematics. 33 (1): 73–90. doi:10.1146/annurev.ecolsys.33.020602.095426.
  22. ↑ «Introduction to Cetacea: Archaeocetes: The Oldest Whales». University of Berkeley. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 25-ին.
  23. ↑ Thewissen, J. G. M.; Cooper, L. N.; Clementz, M. T.; Bajpai, S.; Tiwari, B. N. (2007). «Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India» (PDF). Nature. 450 (7173): 1190–1194. Bibcode:2007Natur.450.1190T. doi:10.1038/nature06343. PMID 18097400.
  24. ↑ Fahlke, Julia M.; Gingerich, Philip D.; Welsh, Robert C.; Wood, Aaron R. (2011). «Cranial asymmetry in Eocene archaeocete whales and the evolution of directional hearing in water». PNAS. 108 (35): 14545–14548. Bibcode:2011PNAS..10814545F. doi:10.1073/pnas.1108927108. PMC 3167538. PMID 21873217.
  25. ↑ «More DNA Support for a Cetacea/Hippopotamidae Clade: The Blood-Clotting Protein Gene y-Fibrinogen». BBC News. 2002 թ․ մայիսի 8. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  26. ↑ «New Dawn». Walking with Prehistoric Beasts. 2002. Discovery Channel.
  27. ↑ Rose, Kenneth D. (2001). «The Ancestry of Whales» (PDF). 239. University of Washington: 2216–2217. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  28. ↑ Bebej, R. M.; ul-Haq, M.; Zalmout, I. S.; Gingerich, P. D. (2012 թ․ հունիս). «Morphology and Function of the Vertebral Column in Remingtonocetus domandaensis (Mammalia, cetacea) from the Middle Eocene Domanda Formation of Pakistan». Journal of Mammalian Evolution. 19 (2): 77–104. doi:10.1007/S10914-011-9184-8.
  29. ↑ Lovett, Richard A. (2006 թ․ նոյեմբերի 8). «Dolphin With Four Fins May Prove Terrestrial Origins». National Geographic. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 27-ին.
  30. ↑ Gatesy, John (1997 թ․ փետրվարի 3). «whales' closest relative» (PDF). University of Arizona. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  31. ↑ «The evolution of whales». University of Berkeley. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  32. ↑ Boisserie, Jean-Renaud; Lihoreau, Fabrice; Brunet, Michel (2005). «The position of Hippopotamidae within Cetartiodactyla». Proceedings of the National Academy of Sciences. 102 (5): 1537–1541. Bibcode:2005PNAS..102.1537B. doi:10.1073/pnas.0409518102. PMC 547867. PMID 15677331.
  33. ↑ Katherine Ralls; Sarah Mesnick. Sexual Dimorphism (PDF). էջեր 1005–1011. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 «Cetacean Curriculum – A teacher's guide to introducing and using whales, dolphins, & porpoises in the classroom» (PDF). American Cetacean Society. 2004 թ․ նոյեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. «Sound production in cetaceans is a complex phenomenon not fully understood by scientists.»
  35. ↑ Scholander, Per Fredrik (1940). «Experimental investigations on the respiratory function in diving mammals and birds». Hvalraadets Skrifter. 22.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Klinowska, Margaret; Cooke, Justin (1991). Dolphins, Porpoises, and Whales of the World: the IUCN Red Data Book (PDF). Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  37. ↑ Stevens, C. Edward; Hume, Ian D. (1995). Comparative Physiology of the Vertebrate Digestive System. Cambridge University Press. էջ 317.
  38. ↑ William F. Perrin; Bernd Wursig; J. G.M. Thewissen (2009 թ․ փետրվարի 26). Encyclopedia of Marine Mammals. Academic Press. ISBN 978-0-08-091993-5. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 28-ին.
  39. ↑ Carol J. Howard (1995 թ․ դեկտեմբերի 1). Dolphin Chronicles. Random House Digital, Inc. էջեր 129–. ISBN 978-0-553-37778-1. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  40. ↑ Bernd G. Würsig; Bernd Wursig, Melany Wursig (2010). The Dusky Dolphin: Master Acrobat Off Different Shores. Academic Press. էջեր 156–. ISBN 978-0-12-373723-6. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  41. ↑ Edward F. Gibbons Jr.; Barbara Susan Durrant; Jack Demarest (1995). Conservation Endangered Spe: An Interdisciplinary Approach. SUNY Press. էջեր 435–. ISBN 978-0-7914-1911-3. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  42. ↑ «Beluga Whale: The White Melon-headed Creature Of The Cold». Yellowmagpie.com. 2012 թ․ հունիսի 27. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  43. ↑ «About Whales». Whalesalive.org.au. 2009 թ․ հունիսի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  44. ↑ «Boto (Amazon river dolphin) Inia geoffrensis». American Cetacean Society. 2002. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  45. ↑ Norena, S. R.; Williams, T. M. (2000). «Body size and skeletal muscle myoglobin of cetaceans: adaptations for maximizing dive duration». Comparative Biochemistry and Physiology. Part A, Molecular & Integrative Physiology. 126 (2): 181–191. doi:10.1016/s1095-6433(00)00182-3. PMID 10936758.
  46. ↑ Nummela, Sirpa; Thewissen, J.G.M; Bajpai, Sunil; Hussain, Taseer; Kumar, Kishor (2007). «Sound transmission in archaic and modern whales: Anatomical adaptations for underwater hearing» (PDF). The Anatomical Record. 290 (6): 716–733. doi:10.1002/ar.20528. PMID 17516434.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Thomas, Jeanette A.; Kastelein, Ronald A., eds. (2002). Sensory Abilities of Cetaceans: Laboratory and Field Evidence. Vol. 196. doi:10.1007/978-4899-0858-2 (inactive 2019 թ․ դեկտեմբերի 1). ISBN 978-1-4899-0860-5.{{cite book}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2019 (link)
  48. ↑ Perrin, William F.; Wursig, Bernd; Thewissen, J.G.M. 'Hans', eds. (2009 թ․ փետրվարի 26). Encyclopedia of Marine Mammals. Academic Press. ISBN 978-0-08-091993-5.
  49. ↑ Ketten, Darlene R. (1992). «The Marine Mammal Ear: Specializations for Aquatic Audition and Echolocation». In Webster, Douglas B.; Fay, Richard R.; Popper, Arthur N. (eds.). The Evolutionary Biology of Hearing. Springer. էջեր 725–727. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 1-ին.
  50. ↑ Jeanette A. Thomas; Ronald A. Kastelein., eds. (1990). A Proposed Echolocation Receptor for the Bottlenose Dolphin (Tursiops truncatus): Modelling the Receive Directivity from Tooth and Lower Jaw Geometry NATO ASI Series A: Sensory Abilities of Cetaceans. Vol. 196. NY: Plenum. էջեր 255–267. ISBN 978-0-306-43695-6.
  51. ↑ Bjorn Mauck; Ulf Eysel; Guide Dehnhardt (2000). «Selective heating of vibrissal follicles in seals (Phoca vitulina) and dolphins (Sotalia fluviatilis guianensis)» (PDF). Վերցված է 2007 թ․ մարտի 11-ին.
  52. ↑ Harley, Heidi E.; DeLong, Caroline M. (2008). «Echoic Object Recognition by the Bottlenose Dolphin». Comparative Cognition & Behavior Reviews. 3: 45–65. doi:10.3819/ccbr.2008.30003.
  53. ↑ Stepanek, Laurie (1998 թ․ մայիսի 19). «Amazon River Dolphin (Inia geoffrensis)». Texas Marine Mammal Stranding Network. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  54. ↑ Mass, Alla M.; Supin, Alexander Y. A. (2007 թ․ մայիսի 21). «Adaptive features of aquatic mammals' eyes». Anatomical Record. 290 (6): 701–715. doi:10.1002/ar.20529. PMID 17516421.
  55. ↑ Davidson College, biology department (2001). «Bottlenose Dolphins – Altruism». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 12-ին.
  56. ↑ Lilley, Ray (2008 թ․ մարտի 12). «Dolphin Saves Stuck Whales, Guides Them Back to Sea». National Geographic. Associated Press. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 8-ին.
  57. ↑ «Dolphins save swimmers from shark». CBC News. 2004 թ․ նոյեմբերի 24. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 11-ին.
  58. ↑ Celizic, Mike (2007 թ․ նոյեմբերի 8). «Dolphins save surfer from becoming shark's bait». MSNBC. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  59. ↑ Dolphin Mysteries: Unlocking the Secrets of Communication. Yale University Press. 2008. էջ 83. ISBN 978-0-300-12112-4. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 16-ին.
  60. ↑ Rowan Hooper (2005). «Dolphins teach their children to use sponges». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  61. ↑ Nic Fleming, Science correspondent for the Telegraph (2007 թ․ դեկտեմբերի 5). «Dolphins woo females with bunches of weeds». The Daily Telegraph. London. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 11-ին.
  62. ↑ Lilley R., 2008. Dolphin Saves Stuck Whales, Guides Them Back to Sea. http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080312-AP-dolph-whal.html. The Associated Press. National Geographic News. Retrieved May 24, 2014
  63. ↑ «Dolphins try to save dying companion». BBC. 2013 թ․ հունվարի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  64. ↑ George Johnson. «Is Flipper A Senseless Killer?». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  65. ↑ Dolphin pictured killing porpoise by flipping it into air, BBC
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 Silva Jr, J.; Silva, F.; Sazima, I. (2005). «Rest, nurture, sex, release, and play: diurnal underwater behaviour of the spinner dolphin at Fernando de Noronha Archipelago, SW Atlantic – Mating behaviour» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 16-ին.
  67. ↑ CMS Sotalia fluviatilis – Reproduction Արխիվացված Մայիս 20, 2013 Wayback Machine, article. Retrieved March 16, 2013.
  68. ↑ Marinebio.org – Orcas (Killer Whales), Orcinus orca – Life History, article. Retrieved March 16, 2014.
  69. ↑ Simmonds, Mark (2007). Whales and Dolphins of the World. New Holland Publishers. էջ 32. ISBN 978-1-84537-820-2.
  70. ↑ W. Perrin; S. Reilly (1984). Reproductive Parameters of Dolphins (PDF).
  71. ↑ Volker Sommer; Paul L. Vasey (2006). «Chapter 4». Homosexual Behaviour in Animals – an Evolutionary perspective.
  72. ↑ Bruce Bagemihl (1999). Biological Exuberance – Animal Homosexuality and Natural Diversity.
  73. ↑ Scott, Erin; Mann, Janet; Watson-Capps, Jana; Sargeant, Brooke; Connor, Richard (2005). «Aggression in bottlenose dolphins: Evidence for sexual coercion, male-male competition, and female tolerance through analysis of tooth-rake marks and behaviour». Behaviour. 142 (1): 21–44. doi:10.1163/1568539053627712.
  74. ↑ R. Connor; R. Smolker; A. Richards (1992). Two levels of alliance formation among male bottlenose dolphins (PDF).
  75. ↑ journalist, David Moye Pop culture; News, HuffPost Weird (2012 թ․ սեպտեմբերի 7). «SCARY VIDEO: Dolphin Gets Too Frisky With Scuba Divers». HuffPost. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. {{cite news}}: |last2= has generic name (օգնություն)
  76. ↑ Amy Samuels; Lars Bejder; Rochelle Constantine; Sonja Heinrich (2003). «chapter 15 Marine Mammals: Fisheries, Tourism and Management Issues» (PDF). Cetaceans that are typically lonely and seek human company. էջեր 266–268. Վերցված է 2006 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 Dolphin's diet Արխիվացված Սեպտեմբեր 27, 2013 Wayback Machine
  78. ↑ U.S. Department of Commerce National Oceanic and Atmospheric Administration National Marine Fisheries Service. «Coastal Stock(s) of Atlantic Bottlenose Dolphin: Status Review and Management Proceedings and Recommendations from a Workshop held in Beaufort, North Carolina, 13 September 1993 – 14 September 1993» (PDF). էջեր 56–57.
  79. ↑ Gregory K. Silber, Dagmar Fertl (1995) – Intentional beaching by bottlenose dolphins (Tursiops truncatus) in the Colorado River Delta, Mexico.
  80. ↑ M.B. Santos; R. Fernández; A. López; J.A. Martínez; G.J. Pierce (2007). «Variability in the diet of bottlenose dolphin, Tursiops truncatus, in Galician waters, north-western Spain, 1990–2005». Journal of the Marine Biological Association of the UK. 87: 231. doi:10.1017/S0025315407055233.
  81. ↑ «Brazil's sexiest secret». The Daily Telegraph. London. 2006 թ․ մարտի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 11-ին.
  82. ↑ Moti Nissani (2007). «Bottlenose Dolphins in Laguna Requesting a Throw Net Supporting material for Dr. Nissani's presentation at the 2007 International Ethological Conference». Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 13-ին.
  83. ↑ Viegas, Jennifer (2011). «Dolphins Talk Like Humans». Discovery News. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  84. ↑ Au, Whitlow W.L. (2012 թ․ դեկտեմբերի 6). The Sonar of Dolphins. Springer Science & Business Media. ISBN 978-1-4612-4356-4.
  85. ↑ «Dolphins 'call each other by name'». BBC News. 2013 թ․ հուլիսի 22.
  86. ↑ Janik, Vincent; Laela Sayigh (2013 թ․ մայիսի 7). «Communication in bottlenose dolphins: 50 years of signature whistle research». Journal of Comparative Physiology. 199 (6): 479–489. doi:10.1007/s00359-013-0817-7. PMID 23649908.
  87. ↑ «Marine Mammal vocalizations: language or behavior?». 2013 թ․ օգոստոսի 24.
  88. ↑ «Dolphins keep lifelong social memories, longest in a non-human species». 2013 թ․ օգոստոսի 24.
  89. ↑ Emily T. Griffiths (2009). "Whistle repertoire analysis of the short beaked Common Dolphin, Delphinus delphis, from the Celtic Deep and the Eastern Tropical Pacific Ocean", Master's Thesis, School of Ocean Sciences Bangor University
  90. ↑ Melba C. Caldwell et al. – Statistical Evidence for Signature Whistles in the Spotted Dolphin, Stenella plagiodon.
  91. ↑ Melba C. Caldwell et al. – Statistical Evidence for Signature Whistles in the Pacific Whitesided Dolphin, Lagenorhynchus obliquidens.
  92. ↑ Rüdiger Riesch et al. – Stability and group specificity of stereotyped whistles in resident killer whales, Orcinus orca, off British Columbia.
  93. ↑ Quick, Nicola; Vincent Janik (2008). «Whistle Rates of Wild Bottlenose Dolphins (Tursiops truncatus): Influences of Group Size and Behavior». Journal of Comparative Psychology. 122 (3): 305–311. doi:10.1037/0735-7036.122.3.305. PMID 18729659.
  94. ↑ 94,0 94,1 Weihs, D. (2002). «Dynamics of Dolphin Porpoising Revisited». Integrative and Comparative Biology. 42 (5): 1071–1078. doi:10.1093/icb/42.5.1071. PMID 21680390.
  95. ↑ David Lusseau (2006), Why do dolphins jump? Interpreting the behavioural repertoire of bottlenose dolphins (Tursiops sp.) in Doubtful Sound, New Zealand
  96. ↑ Corey Binns – LiveScience (2006), How Dolphins Spin, and Why, article. Retrieved September 8, 2013.
  97. ↑ Walker, Sally M. (2007 թ․ նոյեմբեր). Dolphins. Lerner Publications. էջեր 6, 30. ISBN 978-0-8225-6767-7.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 Robin D. Paulos (2010), Play in Wild and Captive Cetaceans
  99. ↑ Brenda McCowan; Lori Marino; Erik Vance; Leah Walke; Diana Reiss (2000). «Bubble Ring Play of Bottlenose Dolphins (Tursiops truncatus):Implications for Cognition» (PDF). Journal of Comparative Psychology. l14 (1): 98–106. doi:10.1037/0735-7036.114.1.98. PMID 10739315. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  100. ↑ Mark H. Deakos et al. (2010), Two Unusual Interactions Between a Bottlenose Dolphin (Tursiops truncatus) and a Humpback Whale (Megaptera novaeangliae) in Hawaiian Waters.
  101. ↑ Cathy Hayes for Irish Central (2011), Amazing footage of a dog playing with a dolphin off the coast of Ireland, article. Retrieved September 8, 2013.
  102. ↑ Staff writers (2017 թ․ փետրվարի 8). «'Puff, puff, pass': How WA's dolphins are using blowfish to get high». WAToday. No. February 8, 2017. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 9-ին.
  103. ↑ Moylan, Brian (2017 թ․ փետրվարի 10). «Apparently Dolphins in Australia Like to Get Stoned by Chewing on Toxic Blowfish». Vice. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 6-ին.
  104. ↑ Wilcox, Christie (2013 թ․ դեկտեմբերի 30). «Do Stoned Dolphins Give 'Puff Puff Pass' A Whole New Meaning?». Science Sushi. Discover. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 9-ին.
  105. ↑ Siebert, Charles (2009 թ․ հուլիսի 8). «Watching Whales Watching Us». New York Times Magazine. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  106. ↑ Watson, K.K.; Jones, T. K.; Allman, J. M. (2006). «Dendritic architecture of the Von Economo neurons». Neuroscience. 141 (3): 1107–1112. doi:10.1016/j.neuroscience.2006.04.084. PMID 16797136.
  107. ↑ Allman, John M.; Watson, Karli K.; Tetreault, Nicole A.; Hakeem, Atiya Y. (2005). «Intuition and autism: a possible role for Von Economo neurons». Trends Cogn Sci. 9 (8): 367–373. doi:10.1016/j.tics.2005.06.008. PMID 16002323.
  108. ↑ Hof, Patrick R.; Van Der Gucht, Estel (2007). «Structure of the cerebral cortex of the humpback whale, Megaptera novaeangliae (Cetacea, Mysticeti, Balaenopteridae)». The Anatomical Record. 290 (1): 1–31. doi:10.1002/ar.20407. PMID 17441195.
  109. ↑ Moore, Jim. «Allometry». University of California San Diego. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  110. ↑ «How smart are they?». Orlando Sentinel. 2010 թ․ մարտի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 23-ին.
  111. ↑ Fields, R. Douglas. «Are whales smarter than we are?». Scientific American. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  112. ↑ «Elephant Self-Awareness Mirrors Humans». Live Science. 2006 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  113. ↑ 113,0 113,1 113,2 Derr, Mark. «Mirror test». The New York Times. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  114. ↑ Marten, Ken; Psarakos, Suchi (1995 թ․ հունիս). «Using Self-View Television to Distinguish between Self-Examination and Social Behavior in the Bottlenose Dolphin (Tursiops truncatus)». Consciousness and Cognition. 4 (2): 205–224. doi:10.1006/ccog.1995.1026. PMID 8521259.
  115. ↑ Mukhametov, L. M.; Supin, A. Ya. (1978). «Sleep and vigil in dolphins». Marine mammals. Moscow: Nauka.
  116. ↑ Mukhametov, Lev (1984). Sleep in marine mammals. Experimental Brain Research Supplementum. Vol. 8 (suppl.). էջեր 227–238. doi:10.1007/978-3-642-69554-4_17. ISBN 978-3-642-69556-8. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  117. ↑ Dallas Grasby (1994). «Excerpts from 'Sleep in marine mammals', L.M. Mukhametov». Experimental Brain Research. 8 (suppl.). Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 11-ին.
  118. ↑ McCormick, James G. (2007). «Behavioral Observations of Sleep and Anesthesia in the Dolphin: Implications for Bispectral Index Monitoring of Unihemispheric Effects in Dolphins». Anesthesia & Analgesia. 104 (1): 239–241. doi:10.1213/01.ane.0000250369.33700.eb. PMID 17179314.
  119. ↑ «Sperm whales caught 'cat napping'». BBC News. 2008 թ․ փետրվարի 20. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 9-ին.
  120. ↑ Martin, G. Neil; Carlson, Neil R.; Buskist, William (1997). Psychology, third edition. Pearson Allyn & Bacon. էջ 383. ISBN 978-0-273-71086-8.
  121. ↑ Michael R. Heithaus (1999), Predator-prey and competitive interactions between sharks (order Selachii) and dolphins (parvorder Odontoceti): a review
  122. ↑ Nadia Drake for WIRED (2013), Photographer Captures Stunning Killer Whale Attack on Dolphin, article. Retrieved September 8, 2013.
  123. ↑ Bossart, G. D. (2007). «Emerging diseases in marine mammals: from dolphins to manatees» (PDF). Microbe. 2 (11): 544–549. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հունվարի 14-ին.
  124. ↑ Woodard, J. C.; Zam, S. G.; Caldwell, D. K.; Caldwell, M. C. (1969). «Some Parasitic Diseases of Dolphins». Veterinary Pathology. 6 (3): 257–272. doi:10.1177/030098586900600307. PMID 5817449.
  125. ↑ Bellière, E. N.; Esperón, F.; Sánchez-Vizcaíno, J. M. (2011). «Genetic comparison among dolphin morbillivirus in the 1990–1992 and 2006–2008 Mediterranean outbreaks». Infection, Genetics and Evolution. 11 (8): 1913–1920. doi:10.1016/j.meegid.2011.08.018. PMID 21888991.
  126. ↑ Jane J. Lee for National Geographic (2013), What's Killing Bottlenose Dolphins? Experts Discover Cause., article. Retrieved December 4, 2013.
  127. ↑ Guardo, G. D.; Marruchella, G.; Agrimi, U.; Kennedy, S. (2005). «Morbillivirus Infections in Aquatic Mammals: A Brief Overview». Journal of Veterinary Medicine, Series A. 52 (2): 88–93. doi:10.1111/j.1439-0442.2005.00693.x. PMID 15737178.
  128. ↑ Stone, B. M.; Blyde, D. J.; Saliki, J. T.; Blas-Machado, U.; Bingham, J.; Hyatt, A.; Wang, J.; Payne, J.; Crameri, S. (2011). «Fatal cetacean morbillivirus infection in an Australian offshore bottlenose dolphin (Tursiops truncatus)». Australian Veterinary Journal. 89 (11): 452–457. doi:10.1111/j.1751-0813.2011.00849.x. PMID 22008125.
  129. ↑ US National Marine Mammal Foundation (2010 թ․ փետրվարի 18). «Scientists Find Clues in Dolphins to Treat Diabetes in Humans». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 20-ին.
  130. ↑ Georgetown University Medical Center. «Dolphins' "Remarkable" Recovery from Injury Offers Important Insights for Human Healing». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 26-ին.
  131. ↑ Viegas, Jen (2014 թ․ օգոստոսի 14). «Shark vs. Dolphin Battles Can Have Surprising Outcomes». Seeker – Science. World. Exploration. Seek for yourself. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  132. ↑ «Can Dolphins Kill Sharks?». animalquestions.org. 2011 թ․ դեկտեմբերի 2.
  133. ↑ «Do dolphins really beat up sharks?». ReefQuest Centre for Shark Research.
  134. ↑ Douglas Williams for Shanghai Daily (2006 թ․ դեկտեմբերի 4). «Yangtze dolphin may be extinct». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 13-ին.
  135. ↑ Palumbi, Stephen R. (2010 թ․ հունիսի 30). «TED: Stephen Palumbi: Following the mercury trail». Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին – via YouTube.
  136. ↑ Clover, Charles (2008). The End of the Line: How Overfishing is Changing the World and what We Eat. University of California Press. ISBN 978-0-520-25505-0.
  137. ↑ Díaz López, Bruno; Bernal Shirai, J.A. (2006). «Bottlenose dolphin (Tursiops truncatus) presence and incidental capture in a marine fish farm on the north-eastern coast of Sardinia (Italy)». Journal of the Marine Biological Association of the UK. 87: 113–117. doi:10.1017/S0025315407054215.
  138. ↑ Díaz López, Bruno (2006). «Interactions between Mediterranean bottlenose dolphins (Tursiops truncatus) and gillnets off Sardinia, Italy». ICES Journal of Marine Science. 63 (5): 946–951. doi:10.1016/j.icesjms.2005.06.012.
  139. ↑ 139,0 139,1 Matsutani, Minoru (2009 թ․ սեպտեմբերի 23). «Details on how Japan's dolphin catches work». Japan Times. էջ 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  140. ↑ Johnston, Eric (2009 թ․ սեպտեմբերի 23). «Mercury danger in dolphin meat». Japan Times. էջ 3.
  141. ↑ https://www.news.com.au/technology/science/animals/aussie-shark-population-is-staggering-decline/news-story/49e910c828b6e2b735d1c68e6b2c956e Aussie shark population in staggering decline. Rhian Deutrom. December 14, 2018. Retrieved December 26, 2018.
  142. ↑ 142,0 142,1 http://www.afd.org.au/news-articles/queenslands-shark-control-program-has-snagged-84000-animals Action for Dolphins. Queensland’s Shark Control Program Has Snagged 84,000 Animals. Thom Mitchell. November 20, 2015. Retrieved December 26, 2018.
  143. ↑ https://web.archive.org/web/20181002102324/https://www.marineconservation.org.au/pages/shark-culling.html "Shark Culling". marineconservation.org.au. Archived from the original on 2018-10-02. Retrieved December 26,2018.
  144. ↑ https://hsi.org.au/blog/separating-fact-from-fiction-in-qlds-shark-culling-program Separating fact from fiction in QLD's shark culling program. Nicola Beynon. October 19, 2018. Retrieved December 26, 2018
  145. ↑ http://www.sharkangels.org/index.php/media/news/157-shark-nets Արխիվացված 2018-09-19 Wayback Machine "Shark Nets". sharkangels.org. Retrieved December 26, 2018.
  146. ↑ «Time of Truth For US Dolphin Safe Logos». atuna. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  147. ↑ CBC news (2003 թ․ հոկտեմբերի 9). «Navy sonar may be killing whales, dolphins». CBC News. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  148. ↑ «Npower renewables Underwater noise & vibration, section 9.4» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  149. ↑ «Taras». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  150. ↑ Eyers, Jonathan (2012 թ․ դեկտեմբերի 3). Don't Shoot the Albatross!: Nautical Myths and Superstitions. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4081-3213-5.
  151. ↑ Herodotus I.23; Thucydides I.128, 133; Pausanias iii.25, 4
  152. ↑ Hentea, Călin (2007). Brief Romanian Military History. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5820-6.
  153. ↑ Ali, Arif (1996). Barbados: Just Beyond Your Imagination. Hertford, UK: Hansib Publications. էջ 16. ISBN 978-1-870518-54-3.
  154. ↑ Ali, Arif (1996). Barbados: Just Beyond Your Imagination. Hansib. էջ 16. ISBN 978-1-870518-54-3.
  155. ↑ Singh, Vijay (1997). The River Goddess. Creative Education. ISBN 978-0-88682-825-7.
  156. ↑ Cressey, Jason (1998 թ․ սեպտեմբեր). «Making a Splash in the Pacific: Dolphin and Whale Myths and Legends of Oceania» (PDF). islandheritage.org. The POD-People, Oceans, Dolphins (Vancouver, Canada). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  157. ↑ Atlantis: The Palm, Dubai. «Swim With the Dolphins in Dubai». atlantisthepalm.com. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 11-ին.
  158. ↑ Dubai Dolphinarium. «The Dubai Dolphinarium». dubaidolphinarium.ae. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 11-ին.
  159. ↑ Rose, Naoimi; Parsons, E.C.M.; Farinato, Richard. The Case Against Marine Mammals in Captivity (PDF) (4 ed.). Humane Society of the United States. էջեր 13, 42, 43, 59. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 23-ին.
  160. ↑ Sean B. Carroll. «Remarkable creatures». Վերցված է հունվարի 6, 2016-ին.
  161. ↑ «Orcas in Captivity – A look at killer whales in aquariums and parks». 2009 թ․ նոյեմբերի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  162. ↑ india.gov. «National Aquatic Animal». india.gov.
  163. ↑ Rose, N. A. (2011). «Killer Controversy: Why Orcas Should No Longer Be Kept in Captivity» (PDF). Humane Society International and the Humane Society of the United States. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  164. ↑ «Whale Attack Renews Captive Animal Debate». CBS News. 2010 թ․ մարտի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  165. ↑ Armstrong, Susan J.; Botzler, Richard G. (2016 թ․ նոյեմբերի 18). The Animal Ethics Reader. Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-42196-2.
  166. ↑ 166,0 166,1 William Broad (1999 թ․ հուլիսի 6). «An article on the aggressive nature of dolphins». Fishingnj.org. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին.
  167. ↑ Zimmerman, Tim (2011). «The Killer in the Pool». The Best American Sampler 2011. Houghton Mifflin Harcourt. էջ 336.
  168. ↑ «Corpse Is Found on Whale». The New York Times. 1999 թ․ հուլիսի 7. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  169. ↑ «SeaWorld trainer killed by killer whale». CNN. 2010 թ․ փետրվարի 25. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 11-ին.
  170. ↑ Howard, Brian (2017 թ․ հունվարի 6). «Why Tilikum, SeaWorld's Killer Orca, Was Infamous». National Geographic. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  171. ↑ Pilkington, Ed (2010 թ․ փետրվարի 25). «Killer whale Tilikum to be spared after drowning trainer by ponytail». The Guardian. London.
  172. ↑ «Killer whale bumps but doesn't bite boy». Juneau Empire – Alaska's Capital City Online Newspaper. 2005 թ․ օգոստոսի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին.
  173. ↑ Wong, David. «The 6 Cutest Animals That Can Still Destroy You». Cracked.com. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին.
  174. ↑ «Male Dolphin Kills Man». Science-frontiers.com. Sep–Oct 1995. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին.
  175. ↑ «LONE DOLPHINS – FRIEND OR FOE?». BBC. 2002 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 5-ին.
  176. ↑ White, Thomas I. (2009 թ․ մայիսի 18). In Defense of Dolphins: The New Moral Frontier. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-46969-9.
  177. ↑ Leake, Jonathan; Brooks, Helen (2010 թ․ հունվարի 3). «Scientists say dolphins should be treated as 'non- human persons'» (PDF). The Sunday Times. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 4-ին – via dolphinmovie.com.
  178. ↑ Land, Graham (July 29, 2013). Dolphin rights: The world should follow India's lead Արխիվացված 2013-08-29 Wayback Machine. Asiancorrespondent.com. Hybrid News Ltd. Retrieved July 29, 2013.
  179. ↑ «Policy on establishment of dolphinarium» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  180. ↑ https://www.dw.com/en/dolphins-gain-unprecedented-protection-in-india/a-16834519
  181. ↑ PBS – Frontline. «The Story of Navy dolphins». Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 8-ին.
  182. ↑ «Iran buys kamikaze dolphins». BBC News. 2000 թ․ մարտի 8. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 7-ին.
  183. ↑ Antonioli, C; Reveley, MA (2005). «Randomised controlled trial of animal facilitated therapy with dolphins in the treatment of depression». BMJ (Clinical Research Ed.). 331 (7527): 1231–1234. doi:10.1136/bmj.331.7527.1231. JSTOR 25455488. PMC 1289317. PMID 16308382.
  184. ↑ Biju Basil; Maju Mathews (2005). «Methodological concerns about animal-facilitated therapy with dolphins». BMJ. 331 (7529): 1407. doi:10.1136/bmj.331.7529.1407. PMC 1309662. PMID 16339258.
  185. ↑ Lori Marino; Scott O. Lilienfeld (2007). «Dolphin-Assisted Therapy: more flawed data and more flawed conclusions» (PDF). Anthrozoös. 20 (3): 239–49. CiteSeerX 10.1.1.554.7777. doi:10.2752/089279307X224782. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 20-ին.
  186. ↑ McCurry, Justin (2009 թ․ սեպտեմբերի 14). «Dolphin slaughter turns sea red as Japan hunting season returns». The Guardian. London. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 24-ին.
  187. ↑ Hall, Kevin G. (2003). «Dolphin meat widely available in Peruvian stores: Despite protected status, 'sea pork' is popular fare». The Seattle Times.
  188. ↑ イルカの味噌根菜煮 [Dolphin in Miso Vegetable Stew]. Cookpad (Japanese). 2010. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  189. ↑ 189,0 189,1 189,2 World Health Organization / United Nations Environment Programme DTIE Chemicals Branch (2008). «Guidance for identifying populations at risk from mercury exposure» (PDF). էջ 36. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  190. ↑ «平成１５年６月３日に公表した「水銀を含有する魚介類等の 摂食に関する注意事項」について». Ministry of Health, Labour and Welfare (Japanese).{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դելֆին» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Դելֆին&oldid=9793650» էջից