Գրիգոր Ղափանցյան
Գրիգոր Այվազի Ղափանցյան (փետրվարի 17, 1887, Աշտարակ, Էջմիածնի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն - մայիսի 3, 1957, Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ լեզվաբան-հայագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր (1942), պրոֆեսոր (1930)։ ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1943), ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1942)[1][2]։
Գրիգոր Ղափանցյան | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | փետրվարի 17, 1887 Աշտարակ, Էջմիածնի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | մայիսի 3, 1957 (70 տարեկան) Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ |
| Մասնագիտություն | լեզվաբան, հայագետ և պատմաբան |
| Հաստատություն(ներ) | Գևորգյան Հոգևոր Ճեմարան, Երևանի պետական համալսարան և ՀՀ ԳԱԱ Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ |
| Գործունեության ոլորտ | լեզվաբանություն և պատմություն |
| Անդամակցություն | ՀՀ ԳԱԱ |
| Ալմա մատեր | Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի արևելյան ֆակուլտետ |
| Գիտական աստիճան | բանասիրական գիտությունների դոկտոր (1942), պրոֆեսոր (1930) և ակադեմիկոս (1943) |
| Տիրապետում է լեզուներին | հայերեն |
| Պարգևներ | |
| Երեխա(ներ) | Արփենիկ Ղափանցյան |
| Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում | |
Նկարչուհի Արփենիկ Ղափանցյանի հայրը[3]։
Կենսագրություն Խմբագրել
Ծնվել է Աշտարակում։ Սովորել է տեղի երկդասյան դպրոցում։ Բարձրագույն կրթությունն ստացել է Պետերբուրգի համալսարանում, աշակերտել է Նիկողայոս Մառին։ 1913 թվականին ավարտել է Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան ֆակուլտետի հայ-վրաց-պարսկական բաժինը և աշխատանքի անցել Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում։ 1914 թ. մասնակցել է Անիի Նիկողայոս Մառի կազմակերպած պեղումներին։ Միաժամանակ գրել է «Լեզվաբանական դիսցիպլինաներ և լեզու» գիտական գործը։ 1921 թվականին հրավիրվել է Երևանի համալսարան և մինչև 1954 թ. ղեկավարել է լեզվաբանության ամբիոնը [4]։
Զբաղվել է գիտամանկավարժական գործունեությամբ նախ՝ Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, ապա ԵՊՀ-ում (1921-ից)։ Եղել է ընդհանուր լեզվաբանության ամբիոնի վարիչ, ՀԽՍՀ ԳԱ լեզվի ինստիտուտի տնօրեն (1950-1956)։ 1930 թվականին ստացել է պրոֆեսորի կոչում, 1942 թվականին՝ գիտության վաստակավոր գործչի կոչում, ՀԽՍՀ ԳԱ հիմնադիր անդամներից է, եղել է նրա հասարակագիտական բաժանմունքի ակադեմիկոս քարտուղար, ունեցել է պատմաբանասիրական հետաքրքրություններ։ Տիրապետել է խեթերեն, ուրարտերեն, խուռիերեն և պալայերեն լեզուներին և պարզել է հայերենի և խեթերենի էթնիկական կապը։
Հայերենի ծագման և ցեղակցության վերաբերյալ զարգացրել է այն տեսությունը, թե նրա մեջ առկա է երկու շերտ՝ հնդեվրոպական և տեղական, ընդ որում հիմնականը տեղական շերտն է։ Տեղական ասելով նա հասկանում էր փոքրասիական և կովկասյան այն լեզվանստվածքը, որ, անվանի հայագետի կարծիքով, խոր արմատներ ունի հայերենում։
Իր մենագրություններում և բազմաթիվ հոդվածներում ուշագրավ դիտողություններ է արել տեսական լեզվաբանության, հայերենի զարգացման պատմության, հայժողովրդի կազմավորման ակունքների, նրա հնագույն լեզվաէթնիկական առնչությունների վերաբերյալ։
1939 թվականին գրել է «Ընդհանուր լեզվաբանություն» աշխատությանը, որտեղ լեզուն բնորոշել է որպես պատմահասարակական երևույթ։ Նշանավոր աշխատություններն են «Ուրարտուի պատմությունը», «Լեզվական ընդհանուր տարրեր ուրարտական և խեթական լեզուների միջև», «Հին Հայաստանի տեղանունների պատմա-լեզվաբանական նշանակությունը», «Խեթական աստվածները հայերի մոտ», «Ածանցները և ածանցված բառերը հին Փոքր Ասիայի տեղանուններում», «Հայերենի և լազո-մեգրելական լեզուների փոխհարաբերության մասին», «Հայասան՝ հայերի բնօրրան » և այլն։ Վերոհիշյալ աշխատություններում Ղափանցյանը քննել է հայերի և դրացիների քաղաքական և մշակութային կապերը, ձգտել է որոշել վերջիններիս դերը հայ ժողովրդի և հայոց լեզվի կազմավորման գործընթացում։ Միաժամանակ նա փորձել է տեսականորեն հիմնավորել լեզուների խաչավորման տեսությունը՝ հայոց լեզվի միջոցով, այն համարելով ոչ միայն հնդեվրոպական, այլև ասիա-կովկասյան լեզու։ Ղափանցյանի վերջին աշխատությունը «Հայոց լեզվի պատմությունն է», որտեղ քննության են առնված հայ ժողովրդի կազմավորման հարցերը, հայոց լեզվի հնդեվրոպական նստվածքը։
Հիշատակ Խմբագրել
1987 թվականից Աշտարակի Գրիգոր Ղափանցյանի անվան № 4 դպրոցում գործում է Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի մասնաճյուղ հանդիսացող Գրիգոր Ղափանցյանին նվիրված թանգարան։
Ղափանցյանի բրոնզաձույլ կիսանդրին տեղադրված է Երևանի պետական համալսարանի կենտրոնական մասնաշենքի նախասրահում[6]։
Երկեր Խմբագրել
- Լեզվաբանական դիսցիպլինա և լեզու, 1914։
- Ընդհանուր լեզվաբանություն, Երևան, 1937-39։
- Ուրարտուի պատմությունը, 1940[7]։
- Հայասա՝ հայերի բնօրրան (ռուսերեն), 1947։
- Հայերենի և լազրոմեգրելական լեզուների փոխհարաբերությունների մասին (ռուսերեն), Երևան, 1952։
- Հայոց լեզվի պատմություն, Երևան, 1961։
- Историко-лингвистеческие работы, 1-2, Е., 1956-1975[8]։
Մամուլ Խմբագրել
- Հոդվածների մատենագիտություն[9]
Գրականություն Խմբագրել
- Գրիգոր Այվազի Ղափանցյան (գիտական գործունեության համառոտ ակնարկ), Երևան, 1959։
- Է. Բ. Աղայան, Հայ լեզվաբանության պատմություն, հ. 2, Երևան, 1962։
Ծանոթագրություններ Խմբագրել
- ↑ «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի իսկական անդամներ»։ Վերցված է 2023-06-08
- ↑ «Ով ով է։ Հայեր» հանրագիտարան, հատոր առաջին, գլխավոր խմբագիր՝ Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, Երևան, 2007։
- ↑ «Ղափանցյան Գրիգոր | armenianlanguage.am»։ www.armenianlanguage.am։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 13-ին։ Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 17
- ↑ «AV Production - Գրիգոր Ղափանցյան»։ avproduction.am։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-10-20-ին։ Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 17
- ↑ Հ. Զ. Պետրոսյան (1987)։ Հայերենագիտական բառարան։ Երևան: «Հայաստան»։ էջ 448
- ↑ «ԳՐԻԳՈՐ ԱՅՎԱԶԻ ՂԱՓԱՆՑՅԱՆ»։ www.ysu.am։ Արխիվացված է օրիգինալից 2019-02-23-ին։ Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 17
- ↑ Ղափանցյան Գրիգոր Այվազի (1940)։ Ուրարտուի պատմությունը (հայերեն)։ ԵՊՀ հրատ.
- ↑ «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ քարտարան- Գրիգոր Ղափանցյան»։ Վերցված է 2023-06-08
- ↑ «ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսների կենսամատենագիտություններ»։ Վերցված է 2023-06-08