Գրիգոր Խալաթյանց

Գրիգոր Աբրահամի Խալաթյանց (սեպտեմբերի 15, 1858(1858-09-15), Ալեքսանդրապոլ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն - փետրվարի 8, 1912(1912-02-08), Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն), հայագետ, պատմաբան-բանասեր, մանկավարժ, մշակութային գործիչ։ Պատմական գիտությունների դոկտոր (1903), պրոֆեսոր (1906)։

Գրիգոր Խալաթյանց
Ծնվել է	սեպտեմբերի 15, 1858(1858-09-15) Ալեքսանդրապոլ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	փետրվարի 8, 1912(1912-02-08) (53 տարեկան) Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն
Գերեզման	Թիֆլիս
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Մասնագիտություն	պատմաբան, հայագետ, բանասեր, մշակութային գործիչ, դասախոս, լեզվաբան, բանահավաք, գրականագետ, արևելագետ և գրականագետ
Հաստատություն(ներ)	Լազարյան ճեմարան
Գործունեության ոլորտ	Հայ գրականություն, հայկական բանասիրություն, ազգագրություն և բանագիտություն
Անդամակցություն	Մոսկվայի հնագիտական ​​ընկերություն
Ալմա մատեր	Լազարյան ճեմարան (1877) և Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետ (1884)
Կոչում	պրոֆեսոր
Գիտական աստիճան	պատմական գիտությունների դոկտոր (1903)
Տիրապետում է լեզուներին	հայերեն, գրաբար և ռուսերեն

Ուսում և գործունեություն

1868-1877 թվականներին սովորել է Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում, 1877-1880 թվականներին՝ Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում, ապա՝ տեղափոխվել պատմա-լեզվաբանական ֆակուլտետը և ավարտել 1884 թվականին։ Այնուհետև կատարելագործվել է Գերմանիայում։ 1886 թվականից մինչև կյանքի վերջն աշխատել է Լազարյան ճեմարանում՝ դասավանդելով հայագիտական տարբեր առարկաներ։ 1890 թվականից գլխավորել է նաև հայագիտության ամբիոնը, իսկ 1897-1903 թվականներին եղել ճեմարանի տեսուչը։

Գործուն կերպով մասնակցել է Մոսկվայի, Պետերբուրգի, Թիֆլիսի, Կ. Պոլսի, Էրզրումի, Էջմիածնի հայ մշակութային կյանքին, նպաստել Ռուսաստանում հայագիտության զարգացմանը։ Աշխատակցել է հայ և օտար պարբերական մամուլին։ Գրել է (աշխարհաբար, գրաբար, ռուսերեն և գերմաներեն) ավելի քան 30 գիտական աշխատություն ու հոդված՝ հայ ժողովրդի պատմության, մատենագրության, բանասիրության և ազգագրության տարբեր հարցերի ու խնդիրների վերաբերյալ։ Խալաթյանցի անդրանիկ գործն է «Սասունցի Դավիթ» հայ ժողովրդական էպոսի ռուսերեն թարգմանությունը (1881), որը հրատարակվել է նաև գերմաներեն (1886)։

Հայ պատմիչներին նվիրված քննադատություն

Խալաթյանցին առանձնապես հետաքրքրել է Մովսես Խորենացին։ Զբաղվելով նրա, Եղիշեի և Ղազար Փարպեցու երկերի աղբյուրների ու դրանց փոխադարձ առնչությունների քննությամբ՝ ուշադրություն է դարձրել այդ երկերում առկա միևնույն նյութերի բովանդակությունից բխող որոշ նմանություններին, դրանք համարել նույնություններ, անգամ՝ արտագրություններ և փորձել տալ դրանց լուսաբանումը։ Սկզբում ընդունելով, որ երեքն էլ V դարի պատմիչներ են և որ Ղազար Փարպեցին մի փոքր ավելի ուշ է գրել առաջիններից, անհիմն կերպով մեղադրել է նրան, պնդելով, թե նա իր «Հայոց պատմություն»-ը գրելիս իբր առատորեն օգտվել, որոշ դեպքերում՝ նույնիսկ արտագրել է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմություն» և Եղիշեի «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկերից, սակայն դիտավորյալ լռել ու չի նշել թե՝ դրանք, թե՝ դրանց հեղինակներին («Ղազար Փարպեցի և գործք նորին», 1883, Խալաթյանցի առաջին գրաբար աշխատությունը)։ Բայց հետո Խալաթյանցը հրաժարվել է այդ տեսակետից և դիտումնավորության մեջ մեղադրել նախ՝ Եղիշեին, ընդունելով, թե նա VII դարի պատմիչ է, հետևաբար օգտվող-արտագրողը նա է («Նամակ առ խմբագրություն Եղիշեի աղբյուրների առթիվ», «ՀԱ», 1895, № 4), իսկ այնուհետև՝ Մովսես Խորենացուն։ Ընկնելով ծայրահեղության մեջ՝ Խալաթյանցը նրան համարել է ոչ վաղ, քան VIII դարի հեղինակ, նրա երկը՝ դիտումնավոր, կողմնակալ գրվածք և անվստահելի աղբյուր։ Ըստ Խալաթյանցի, Մովսես Խորենացին ինքն է հորինել, կազմել «Հայոց վեպ», որի նյութը վերցրել է գլխավորապես Սուրբ Գրքից։ Խալաթյանցի կարծիքով այդ վեպն արհեստական է և կապ չունի իրական պատմության հետ («Հայոց վեպը Մովսես ԽորենացուՊատմության մեջ», 1896, ռուսերեն։ Այս աշխատության համար Խալաթյանցը ստացել է մագիստրոսի կոչում)։ Մովսես Խորենացու և նրա «Հայոց պատմության» աղբյուրների քննությանն են նվիրված Խալաթյանցի նաև այլ աշխատություններ. «Մովսես Խորենացի և յուր աղբյուրները» (1898), «Մովսես Խորենացու նորագույն աղբյուրների մասին» (1898) և այլն։

Արշակունիներին նվիրված քննդատություն

Հայ Արշակունիների և նրանց մասին Մովսես Խորենացու տեղեկությունների առնչությունների խնդրին է նվիրված «Հայ Արշակունիները Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ» (1903, ռուսերեն) ստվարածավալ աշխատությունը՝ Խալաթյանցի գլուխգործոցը, որի համար Պետերբուրգի կայսերական ակադեմիան Խալաթյանցին շնորհել է դոկտորի կոչում։ 1903 թվականին Խալաթյանցը մասնակցել է նաև արևելագետների միջազգային համաժողովին (Համբուրգ), որտեղ գերմաներեն լեզվով երկու դասախոսություն է կարդացել հնագույն հայոց պատմության վերաբերյալ։ Հայ ժողովրդի պատմությանն է նվիրված նաև «Ակնարկ Հայաստանի պատմության...» (1910, ռուսերեն) մեծարժեք երկը, որում Խալաթյանցը շարադրել է երկրի քաղաքական ու տնտեսական պատմությունը հնագույն շրջանից մինչև քրիստոնեության պաշտոնական մուտքը Հայաստան։

Այլ աշխատություններ

Խալաթյանցի բանասիրական գործերից ուշագրավ է «Հայ ժողովրդական հեքիաթների ընդհանուր ուրվագիծ» (1885 ռուսերեն, նաև՝ գերմաներեն 1886) աշխատությունը, որում աշխատել է ցույց տալ հայոց, սլավոնների և գերմանացիների ժողովրդական հեքիաթների միջև եղած կապը։ Գիտության համար չափազանց արժեքավոր էին «Ա և Բ Մնացորդաց գրքերի նորագիւտ հայ թարգմանութհւնը» (1896) և «Գիրք Մնացորդաց ըստ հնագոյն հայ թարգմանութեան» (1899) երկերի հրատարակությունները, որոնք անմիջապես իրենց վրա բևեռեցին նշանավոր արևելագետների ու հայագետների ուշադրությունը և որոնք կարևոր ներդրում են Սուրբ Գրոց հայ թարգմանության պատմության լուսաբանման, ընդհանրապես, Աստվածաշնչի պատմության ուսումնասիրման համար։ «Ծրագիր հայ ազգագրության և ազգային իրավաբանական սովորությունների» (1887) գործով Խալաթյանցը մատնանշել է այն ուղին, որով պետք է ընթանա ազգագիր-բանահավաքը (տես Ազգագրական հարցարան)՝ Խալաթյանցի նախաձեռնությամբ է հիմնվել «Էմինյան ազգագրական ժողովածուին (անձամբ խմբագրել է 1—8 գրքերը)։ Թեպետ Խալաթյանցը որոշ երկերում թույլ է տվել սխալ դրույթներ ու տեսակետներ, որոնք հետագայում մերժել է հայագիտությունը, սակայն այսօր էլ Խալաթյանցի բազմաթիվ երկեր պահպանել են իրենց գիտական արժեքը։

Խալաթյանցը թաղվել է Թիֆլիսում։

Երկեր

• Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին ։ Պատմական եւ գրական քննութիւն, 1883։
• Общий очерк армянских сказок, 1885.
• Ծրագիր հայ ազգագրութեան եւ ազգային իրաւաբանական սովորութիւնների, 1887։
• Մովսէս Խորենացու "Հայոց պատմութիւնը" : Քննադատութիւն, 1890։
• Եղիշէի Վարդանանց պատմութիւնը, 1892։
• Զենոբ Գլակ, Վնտ., 1893:
• Ընտիր երկասիրութիւններ։ Երեք հատորով, 1893։
• Մարաբա Մծուրնացի կամ կեղծ-Ագաթանգեղոս։ Համեմատական ուսումնասիրութիւն, 1896։
• Յիշատակարան աղէտից, պատմական վիպասանութիւն, 1897։
• Մարաբա Մծուրնացի կամ կեղծ Ագաթանգեղոս, Վնտ., 1898:
• Գիրք մնացորդաց ըստ հնագոյն հայ թարգմանութեան, 1899։
• Армянские Аршакиды в "Истории Армении" Моисея Хоренскаго : Опыт критики источников, 1903.
• Հայ Արշակունիք ըստ Մովս. Խորենացւոյ կամ նոր ուսումնասիրութիւններ Մովս. Խորենացւոյ մասին, 1906։

Գրականություն

• Շահնազարյան Ա., Պրոֆ. Գրիգոր Աբրահամյան Խալաթյան, «ԱՀ», 1912, գիրք 12, № l։
• Աբրահամյան Ռ., Գրիգոր Խալաթյանց («Արարատ», 1912, 3)։

Արտաքին հղումներ

• Եղիշե Մադաթյանի և Գրիգոր Խալաթյանցի նամակագրությունից Արխիվացված 2019-07-03 Wayback Machine

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գրիգոր Խալաթյանց» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 704)։