Գյուղացիություն

Գյուղացիություն, նախաարդյունաբերական հասարակարգերում գյուղական համայնքների գյուղատնտեսական բանվորների և/կամ հողամասի սահմանափակ սեփականություն ունեցող հողագործների հավաքական անվանում։

Հայ գյուղացիներ

Գյուղացի Գերմանիայում

Պատմություն

Գյուղացիության առաջացումը կապված է դասակարգային փոխհարաբերությունների ծագման և մասնավոր սեփականության առաջացման հետ։ Ստրկատիրական հասարակարգում հիմնական դասակարգերի կողքին գոյություն է ունեցել ազատ գյուղացիություն։ Արտադրության ստրկատիրական հարաբերությունների հակասությունները որոշակի փուլում արգելակել են արտադրողական ուժերի զարգացումը։ Ստրկական աշխատանքի վրա հիմնված խոշոր հողատիրությունն ի վերջո դարձել է տնտեսապես ոչ շահավետ, և երբեմնի ազատ հողագործները, ստրուկներն ու կոլոններն ամրացվել են հողին, դարձել ֆեոդալից կախում ունեցող ճորտ գյուղացիություն։ Այսպիսով, ստրկատիրական հասարակարգի ընդերքում ծնունդ են առել արտադրության նոր, ֆեոդալական եղանակի տարրեր։ Ճորտ գյուղացին պարտավոր էր ձրի աշխատել ավատատիրոջ համար, կատարել բազմապիսի կոռ և բահրա։

Գյուղացիության ավատատիրական (ֆեոդալական) շահագործման հիմքը ավատատիրոջ սեփականությունն էր հողի նկատմամբ և անմիջական արտադրողների կախվածությունը նրանից։ Ավատատերն աշխատավճարային, մթերային և դրամական ռենտայի ձևով յուրացնում էր գյուղացու աշխատանքով ստեղծված հավելյալ արդյունքը։ Ֆեոդալիզմի շրջանում բազմաթիվ գյուղացիական ապստամբություններ և այլն տեղի ունեցել․ Իգուան Չաոի՝ Չինաստանում (IX դար), Ժակերիան՝ Ֆրանսիայում, Ուոլտեր Թայլերի՝ Անգլիայում (XIV դար), գյուղացիական պատերազմները՝ Գերմանիայում (XVI դար), Իվան Բոլոտնիկովի, Ստեպան Ռազինի, Եմելյան Պուգաչովի՝ Ցարական Ռուսաստանում (XVII - XVIII դարեր), և այլն։

Գյուղացիների տոնակատարություն, 18-րդ դար

Ճորտատիրությանը հաջորդած բուրժուական հասարակարգը գյուղացիոթյանը տվել է իրավական ազատություն։ Կապիտալիզմի օրոք գյուղացիությունը դառնում է մանր հողագործների՝ ապրանքարտադրողների մանրբուրժուական դասակարգ։

Գյուղացիների հարսանիք, Պիտեր Բրուգել, 1568 թվական

Գյուղացիությունը ունեցել է անձնական, ընտանեկան, ունեցվածքային և ժառանգական իրավունքներ, կարող էր հայց ներկայացնել և դատվել եկեղեցական դատարաններում, ամուսնանալ առանց հողատիրոջ համաձայնության, գնել անշարժ գույք։ Նա հաշվի է առնվել երկրի քաղաքական կյանքում, համալրել հետևակազորը, մասամբ՝ այրուձին (հատկապես ազատագրական պատերազմների ժամանակ), գեղջավագները մասնակցել են կարևոր ժողովներին, միջոցառումներին։

Հողատիրոջից կախումը հիմնականում եղել է տնտեսական բնույթի։ Առանց նրա համաձայնության գյուղացին չէր կարող հրաժարվել այդ կախումից և հազվադեպ միայն ի վիճակի էր անցնել ազատների շարքը (երբ ցուցադրում էր բացառիկ արարք կամ ընդունակություններ)։ Սակայն գյուղացիության պարտականությունները ոչ թե ամբողջապես կախված էին նախարարների կամայականություններից, այլ սովորութային եկեղեցական իրավունքի նորմերից։

Գյուղացիությունը Հայաստանում

Ստրկատիրական կացութաձևի պայմաններում Հայաստանում եղել է համայնքային հողատիրություն։ Գյուղացիության անմիջական արտադրողների հիմնական մասն էր և, լինելով անձնապես ազատ, ուներ իր հողակտորը, հողօգտագործման իրավունքը, բայց լիրավ չէր, համերաշխիքի սկզբունքով վճարում էր հարկեր ու տուրքեր, կատարում աշխատանքային պարտավորություններ։ Հարկերը, տուրքերը, պարհակները հավասարաչափ չէին բաշխվում տարբեր շերտերի գյուղացիությանյան միջև։ Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանում գյուղացիության պարհակների միջոցով ծավալվում էր պետական շինարարությունը։

1794 թվական Գերմանիա

Համայնական գյուղացիությունից զատ Հայաստանում կար նան կախյալ գյուղացիություն, որը մշակում էր պետական (թագավորական, տաճարական-եկեղեցական) հողերը։ Հայաստանում ավատատիրական կարգերի հաստատումից հետո գյուղացիության բնակչության մեծամասնությունն էր, գլխավոր արտադրողն և հարկատու ուժը։ Գյուղացիներն ապրել են առանձին գյուղերով («շեներով») և կոչվել «գեղջուկ» կամ «շինական»։ Նրանց ընտանիքը (գերդաստանը) հայտնի էր «երդ», օգտագործման համար ստացած հողաբաժինը՝ «հող երդո» անունով։ Գյուղացիները կալվածատիրոջ հետ հարաբերություններ են ունեցել գյուղապետի («գեղջավագի») միջոցով։

Գյուղացի Գերմանիայում

Միջնադարյան իրավաըմբռնմամբ գյուղացիությունը ստորադասվել է քաղաքաբնակներին։ «Քաղաքացիք առավել քան զգեղջուկս պատուիցեն»,- գրում է Մխիթար Գոշը։ XII-XIII դարերի Հյուսիսային Հայաստանում առկա էր գյուղացիության ճորտացում։ Գյուղացիության և ֆեոդալների հակամարտության սրմամբ Հայաստանում ուժեղացել է սոցիալական պայքարը, տարածվել կրոնական գաղափարներ։ Դրանք ուժեղ թափով են դրսևորվել հատկապես VI-VIII դարերի, ի դեմս Պավլիկյան շարժման, ինչպես և IX-XI դարերի, երբ գործում էին թոնդրակյանները։ X դարի առաջին քառորդին ապստամբություններ են ծավալվել Այրարատում, Սյունիքում։

Գյուղացի, 18-րդ դար

Հայ գյուղացիներ

Հայ խաղողագործ

«Հաղթանակած պրոլետար գյուղացին մատնանշում է ճանապարհը» մակագրությամբ խորհրդային արծաթե ռուբլի, 1924 թվական

Օտար տիրապետության (արաբական, սելջուկ-թուրքական, մոնղոլական) ժամանակ գյուղացիության վիճակն ավելի է ծանրացել, քանի որ ենթարկվել է կրկնակի և ավելի բիրտ շահագործման, հարկման, կրոնական անհանդուրժողականության։

Մոնղոլական տիրապետության շրջանում (XIII-XIV դարերում) բազմատեսակ հարկերն ու տուրքերը վերջնականապես քայքայեցին գյուղացիությանը։ Ուժից վեր հարկերը վճարելու համար գյուղացիությունը ստիպված վաճառում էր իր հողը, ունեցվածքը, հաճախ հեռանում հայրենիքից։

XIV դարի վերջին և XV դարի ընթացքում հայ գյուղացիությունը գոյատևում էր թուրքմենական խաշնարած ցեղերի լծի տակ։ Հայ գյուղացիությունն շարունակ ստիպված էր մշտապես անհավասար պայքարի մեջ մտնել վաչկատուն ավագանու հետ։

Նույն իրավիճակը շարունակվել է նաև թուրք-պարսկական բռնատիրության պայմաններում, երբ հայ գյուղացիությունը շահագործվում էր թուրք և պարսիկ ֆեոդալների, քուրդ ցեղապետների և պետական պաշտոնյաների կողմից։ Իսլամադավան տիրողների իրավասության տակ հայ գյուղացիությունը իրավազուրկ ռայա էր՝ զուրկ մարդկային տարրական իրավունքներից։ Գյուղացին իրավունք չուներ մուսուլմանի դեմ վկայություն տալ դատարանում կամ ինքնապաշտպանական նպատակով դիմադրել նրան։ Հայ գյուղացիությունը ծանր փորձությունների է ենթարկվել Աբբաս I-ի 1604 թվականին կատարած բռնագաղթի ժամանակ, երբ Արևելյան Հայաստանի գյուղացիությունը զանգվածաբար տեղահանվեց և քշվեց Պարսկաստան։ Հաճախադեպ էին բռնի մուսուլմանացման փաստերը։ Պակաս խնդրահարույց չէին նաև աղջկահավաքները, մանկահավաքները։

Պարսկաստանի տիրապետության տակ ընկած Հայաստանում XVII դարի 2-րդ կեսից սկսած ուժեղացել է աշխատավոր գյուղացիության հողազրկումը։ Հողազուրկ գյուղացին (կոչվում էր «ռանչպար») վերածվում էր հողագործ բանվորի, ով ստիպված էր իր գոյությունը պահպանել վարձու աշխատանքով։ Հայ գյուղացիության («ռայաթը») բազմապիսի հարկերից զատ կանխիկ դրամով վճարում էր հատուկ գլխահարկ։ Պատերազմների ժամանակ գյուղացիները կատարում էին ձրի պարհակներ։ Աշխատավոր գյուղացին, թեև հողատերերի ճորտը չէր և առուծախի չէր ենթարկվում, չուներ ազատ տեղաշարժվելու իրավունք։ Լոռի-Փամբակում և Արևելյան Վրաստանին ենթակա հայաբնակ մյուս շրջանների գյուղական բնակչությունը ճորտացված էր և վաճառվում էր հողի հետ միասին։ Արևմտյան Հայաստանում թուրքական իշխանություններն ու կալվածատերերը հայ գյուղացիությանը ամրակցել էին հողին։

XIX դարի և XX դարի սկզբին գյուղացիությունը շարունակում էր կազմել հայ բնակչության ճնշող մեծամասնությունը և նյութական բարիքներ արտադրող հիմնական զանգվածը։ XIX դարի սկզբին Արևելյան Հայաստանում կային պետական կամ արքունական, մուլքադարական (մուլքադարություն), արքունական-մուլքադարական, թիուլդարական վանքապատկան գյուղացիներ, որոնց շուրջ 73%-ը պետական էր, 26%-ը՝ կալվածատիրական, 1%-ը՝ վանքապատկան։ Գյուղացիները կատարում էին կոռ, պետության համար վճարում բահրա կամ բնամթերային ռենտա և դրամահարկ։

Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի կողմից գրավվելուց հետո ցարական կառավարությունը մի շարք միջոցառումներով (1846 թվականի հրովարտակ, 1847 թվականի և 1851 թվականի կանոնադրություններ և այլն) փորձեց ամրապնդել ֆեոդալա-ճորաատիրական կարգը Հարավային Կովկասում և Հայաստանում։ Իսկ արդեն 1870 թվականի մայիսի 14-ի կանոնադրությամբ, ապա 1875 թվականի մայիսի 14-ի ու 1877 թվականի սեպտեմբերի 5-ի կանոններով կառավարությունը գյուղացիական ռեֆորմ անցկացրեց նաև Արևելյան Հայաստանում, որը փաստորեն ոչինչ չարեց գյուղացիների վիճակը բարելավելու համար։ Պահպանվեցին նրանց սակավահողությունն ու տերունական պարտավորությունները։ Ռեֆորմը չտարածվեց պետական ու վանքապատկան գյուղացիների վրա։

XIX դարի Արևմտյան Հայաստանի գյուղացիությունը գտնվում էր ճորտական և կիսաճորտական վիճակում։ 1830-ից 1860-ական թվականներին Թուրքիայում կատարված բարենորոգումները (Թանզիմաթ) էական փոփոխություններ չմտցրին հայ գյուղացիության դրության մեջ։ Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի կառավարման տարիներին (1876–1909) հայ գյուղացիները ենթարկվեցին ազգային, սոցիալական առավել դաժան բռնաճնշումների և հալածանքների։ Համիդն արգելեց հայ գյուղացիների տեղաշարժերը գյուղից քաղաք, գյուղից գյուղ։ Պարբերաբար կազմակերպվող ջարդերը (1894-ից 1896 թվականներին զոհվեց 300 հազար հայ) և հետզհետե ծավալվող արտագնացությունը նվազեցրին հայ գյուղացիության թիվը։ Չնայած դրան, գյուղացիությունը շարունակում էր կազմել արևմտահայ բնակչության մեծամասնությունը։ XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին արևմտահայ գյուղացիության մեջ կային մարաբաներ, որոնք բաժանվում էին երկու խմբի՝ ընչազուրկների և միայն անասուններ ու աշխատանքի գործիքներ ունեցողների, նրանք վարձակալում էին աղաների հողերը և ընկնում ֆեոդալական կախվածության մեջ։ Կային նաև խաֆիրատա գյուղացիներ, որոնք որոշակի հարկ էին տալիս քուրդ աղաներին իբրև իրենց «պաշտպանների»։ Քաֆիրությունը տարածված էր Սասունում, Խութում, Մաշում, Մոկսում, Շատախում և այլն։ Արևմտահայ գյուղացիության մի մասն ազատ էր, բայց սակավաթիվ էր և ցրված երկրի տարբեր շրջաններում։ Հայ գյուղացիության վիճակը Թուրքիայում չբարելավվեց նաև 1908 թվականի երիտթուրքական հեղափոխությունից հետո, ընդհակառակն, սաստկացան նրանց ազգային ու սոցիալական ճնշումները, ուժեղացավ արտագաղթը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918) տարիներին արևմտահայ գյուղացիության մի մասը դարձավ ջարդերի զոհ, տեղահանված մասն Էլ փրկվելով ցեղասպանությունից՝ ցրվեց աշխարհով մեկ, մնացածները հարկադրված ընդունեցին իսլամ։

Ռուսական 11-րդ կարմիր բանակի կողմից Հայաստանը գրավելուց և երկրում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո արմատապես փոխվեց Հայաստանի գյուղացիության հասարակական-տնտեսական դրությունը։ 1920 թվականի դեկտեմբերի 28-ի՝ «հողի ազգայնացման մասին» դեկրետով պետականացվեց ամբողջ հողը։ Սակավահողության պատճառով գյուղատնտեսության կոլիկտիվացման կազմակերպումը խիստ դժվար էր ընթանում Հայաստանում։ Առանձնապես տարածված չի եղել կալվածատիրությունը, ուստի խորհրդային իշխանության հողային փոփոխությունները քիչ չափով ավելացրին գյուղացու հողային մասնաբաժինը։ Ընդհանրապես հողազուրկ էին Հայոց ցեղասպանությունից փրկված և Հայաստունում հաստատված գաղթականները։

1930-ական թվականներին, այն գյուղացիները, ովքեր դեմ էին արտահայտվում կոլտնտեսություններում ընդգրկվելուն, հաճախ պիտակվում էին որպես «հակասովետական», «անհարազատ» և ենթարկվում պատասխանատվության` ընդհուպ մինչև բանտարկություն, ձայնազրկում և աքսոր։

Գրականություն

• Bix, Herbert P. Peasant Protest in Japan, 1590–1884 (1986)
• Evans, Richard J., and W. R. Lee, eds. The German Peasantry: Conflict and Community from the Eighteenth to the Twentieth Centuries (1986)
• Figes, Orlando. "The Peasantry" in Vladimir IUrevich Cherniaev, ed. (1997). Critical Companion to the Russian Revolution, 1914–1921. Indiana UP. էջեր 543–53. ISBN 0253333334.
• Hobsbawm, E. J. "Peasants and politics", Journal of Peasant Studies, Volume 1, Issue 1 October 1973, pp. 3–22 – article discusses the definition of "peasant" as used in social sciences
• Macey, David A. J. Government and Peasant in Russia, 1861–1906; The Pre-History of the Stolypin Reforms (1987).
• Kingston-Mann, Esther and Timothy Mixter, eds. Peasant Economy, Culture, and Politics of European Russia, 1800–1921 (1991)
• Thomas, William I., and Florian Znaniecki. The Polish Peasant in Europe and America (2 vol. 1918); classic sociological study; complete text online free
• Wharton, Clifton R. Subsistence agriculture and economic development. Chicago: Aldine Pub. Co., 1969.
• Wolf, Eric R. Peasants (Prentice-Hall, 1966).

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 131)։