Վիքիպեդիա

Բելգրադի ամրոց

Բելգրադի ամրոց (սերբ.՝ Београдска тврђава), պատմամշակութային հուշարձան Սերբիայի մայրաքաղաք Բելգրադում։ Գտնվում է Սավայի ու Դանուբի միախառնման տեղանքին մոտ՝ Կալեմեգդան այգում։ Գտնվում է Ստարի Գրադ համայնքում։

Բելգրադի ամրոց
Նկարագրություն
Տեսակամրոց
ՏեղագրությունՍտարի Գրադ
Վարչական միավորԲելգրադ
Երկիր Սերբիա
ՊատվիրողՀուստինիանոս Ա
ԻրադարձություններSiege of Belgrade?
Կայքbeogradskatvrdjava.co.rs
Քարտեզ
Քարտեզ
 Belgrade Fortress Վիքիպահեստում

Պատմություն խմբագրել

Ժամանակակից Բելգրադի տարածքում մարդկային գոյության ամենահին նշանները քարե զենքերն են, որոնք առնչվում են մուստիերյան մշակույթին։ Հայտնաբերվել են նաև գտածոներ, որոնք վերաբերում են օրինյակի և գրավետի մշակույթներին։ Քաղաքի տարածքում մշտական բնակությունը սկսվել է նեոլիթի դարաշրջանից։ Այստեղ բնակիչները զբաղվել են հողագործությամբ և տարբեր արհեստներով[1]։

Մ. թ. ա. 3-րդ դարի սկզբին Բալկաններ են ներխուժել կելտերը, և ժամանակակից Բելգրադի տարածքում հաստատվել է կելտական սկորդիսկի ցեղը։ Նրանց ամրացված բնակավայրը կոչվել է Սինգիդունում։ Վարկածներից մեկի համաձայն՝ այն նշանակում է Կլորավուն քաղաք։ Մեկ այլ տարբերակով կելտերի ներթափանցման ժամանակ այստեղ հաստատված էր թրակիական սինգի ցեղը, որի անունով էլ կելտերն անվանակոչել են քաղաքը։ Բացի Կարաբուրմայում և Ռոսպա Չուպրիում հայտնաբերված այս շրջանի գտածոներից՝ Սինգիդունումի մասին կելտերից այլ վկայություն չի պահպանվել[2]։ Համաձայն հնագիտական պեղումների՝ կելտերի ամրությունը գտնվել է ժամանակակից Կարաբուրմայի տարածքում[3]։

 
Բելգրադի ամրոցի հիմքում հայտնաբերվել են հռոմեական կաստրումի մնացորդներ

Մ. թ. ա. 1-ին դարում հռոմեացիները Մակեդոնիայի տարածքից հարձակվել են իլլիրիական ու սկորդիսկի ցեղերի վրա։ Գայ Սկրիբոնիոս Կուրիոնը ներթափանցել է կղզու խորքը՝ հասնելով Դանուբին։ Բալկանների այդ մասի գրավման մասին քիչ բան է հայտնի, սակայն ևս մի քանի տարի տեղի բնակչությունը փորձել է պայքարել Հռոմի դեմ։ Մակեդոնիայի փոխկոնսուլ Մարկ Լիցինիոս Կրասը մ. թ. ա. 29 թվականին այստեղ ճնշել է բաստարների ապստամբությունը[4]։ Ճշգրիտ հայտնի չէ, թե երբ են այս հողերն ընդգրկվել հռոմեական Մյոզիա նահանգի մեջ։ Դիոն Կասիոսի համաձայն՝ Մյոզիան որպես նահանգ գոյատևել է 1-ին դարի հենց սկզբին, որն այն ժամանակ ղեկավարում էր Ցեցինան[5]։

Հռոմեական կառավարման սկզբում Սինգիդունումի ամրությունները բաղկացած են եղել հողաթմբերից։ Շուտով ձևավորվել է 560 մ երկարությամբ ու 350 մ լայնությամբ ամրություն։ Այն գտնվել է ներկայիս Վերին քաղաքի ու Կալեմեգդանի միջև[3]։

Սինգիդունումի՝ որպես ռազմական կենտրոնի նշանակությունն աճել է 3-րդ դարում, երբ հռոմեացիները գոթերի և վայրի այլ ցեղերի ներխուժումից հետո թողել են Դակիան, և սահմանն անցել է Դանուբով։ Սինգիդունումը դարձյալ դարձել է կայսրության սահմանային ամրոց։ Քաղաքով է անցել Via militaris հայտնի ճանապարհը, որի երկայնքով մի շարք ամրություններ են կառուցվել[2]։

Կայսրության բաժանումը կատարվել է ժողովուրդների մեծ գաղթի ժամանակ։ Դառնալով սահմանային ամրոց՝ Սինգիդունումը դարձել է Արևելյան հռոմեական կայսրություն ներխուժող շատ ցեղերի թիրախ։ 5-րդ դարի առաջին կեսին այն բազմիցս պաշարվել է, սակայն 441 թվականին հոներին հաջողվել է այն նվաճել գրոհով, ինչից հետո քաղաքն այրվել է։ 454 թվականին Բյուզանդիայի զորքերը կարողացել են վերադարձնել այն, սակայն շուտով այն գրավել են սարմատները։ 470 թվականին Սինգիդունումը գրավել են օստգոթերը։ 188 թվականին այն գրավվել է հեպիդների կողմից, սակայն 504 թվականին օստգոթերը նորից գրավել են քաղաքը։ Մի քանի տարի անց համաձայնագրով այն վերադարձվել է Բյուզանդիային։ 512 թվականին կայսր Անաստասիոս Ա-ն որոշում է այնտեղ բնակեցնել հերուլներին, որպեսզի նրանք պաշտպանեն կայսրությունը հեպիդներից Դանուբի մյուս ափից[6]։

Հուստինիանոս I-ի օրոք Սինգիդունումի շուրջ քարե հզոր ամրություններ են կառուցվել։ 584 թվականին քաղաքը գրավել ու ավարի են մատնել ավարներն ու սլավոնները, որոնք, իմիջիայլոց շուտով լքել են այն, և Սինգիդունումը կրկին վերածվել է բյուզանդական կայազորի։ 6-7-րդ դարերում քաղաքը եղել է բյուզանդացիների հենակետը, երբ Մորիկ կայսրը արշավանքներ է կազմակերպել սլավոնացիների ու ավարների դեմ։ 602 թվականին ավարները կրկին գրոհով վերցրել են Սինգիդունումը և թալանել այն։ Մոտ 630 թվականին տեղանքում հաստատվում են սերբերը։ Հարկ է նշել, որ բազմիցս թալանված քաղաքն արդեն կորցրել էր իր պաշտպանական նշանակությունը։ Դրանից հետո այն մոտ երկու հարյուրամյակ այն չի հիշատակվել գրավոր աղբյուրներում։ Միայն 878 թվականին Հռոմի պապի՝ իշխան Վլադիմիր-Միխայիլին ուղղված նամակում խոսվում է քաղաքի մասին, բայց արդեն սլավոնական Բելգրադ անունով։ Այս շրջանում այն մտել է Բուլղարիայի առաջին թագավորության մեջ[6]։ Բելգրադը բուլղարացիներից գրավել են հունգարները, սակայն որոշ ժամանակ անց Բուլղարիային կրկին հաջողվել է վերադարձնել քաղաքը։ 1018 թվականին քաղաքը դարձել է Բյուզանդիայի մասը և կարևոր դեր կատարել որպես կայսրության սահմանային ամրոց[6]։

1040 թվականին Պոմորավիեում Պյոտր Դելյանի գլխավորությամբ ապստամբություն է սկսվել բյուզանդացիների դեմ։ Ապստամբած քաղաքներից է եղել նաև Բելգրադը, որտեղ Դոլյանը իրեն հռչակել է բուլղարացի Սամուել Կոմսաձագ արքայի թոռ և հռչակվել բուլղարական արքա Պյոտր II անունով։ 1041 թվականին բյուզանդացիները ճնշել են ապստամբությունը։ 14-12-րդ դարերում քաղաքը եղել է Բյուզանդիայի ու Հանգարիայի կռվի թատերաբեմը։ Բացի այս երկրների բանակներից՝ այն մի քանի անգամ այն ավերել են խաչակիրները, որոնք այդ շրջանով Սուրբ հող էին գնում[6]։

1284 թվականին Սերբիայի թագավոր Դրագուտինը Հունգարիայի թագավորից ստացել է Մաչվա շրջանը Բելգրադով։ Նա սկսել է այն ինտենսիվորեն բնակեցնել սերբերով. քաղաքում մեծացել է Սերբիայի ուղղափառ եկեղեցու ազդեցությունը։ Ընթացել է ակտիվ շինարարություն։ 1319 թվականին՝ Դրագուտինի մահից մի քանի տարի անց, հունգարացիները գրավել ու ավերել են քաղաքը։ 14-րդ դարի ողջ ընթացքում այն եղել է սահմանային ամրություն, որին հունգար թագավորները որպես արգելք են դիտարկել Սերբիայի սահմանները դեպի հյուսիս ընդարձակելու հարցում։ Կոսովոյի ճակատամարտից հետո հունգարները, փորձելով ուրիշի միջոցով պաշտպանել Դանուբը, Բելգրադը հանձնել են Ստեֆան Լազարևիչին[7]։ Նա վերակառուցել է քաղաքը և այնտեղ հզոր ամրություններ կառուցել։ Բելգրադը բաժանվել է երկու մասի՝ Վերին քաղաք և Ներքին քաղաք[8]։

Ստեֆանի հետնորդը՝ Դուրաջ Բրանկովիչը, ստիպված է եղել քաղաքը վերադարձնել Հունգարիային։ Բելգրադի ամրոցի օրինակով նա կառուցել է Սմեդերևի ամրոցը։ Այդ ընթացքում հունգարական կառավարմամբ Բելգրադն արագ կորցրել է իր տնտեսական ու մշակութային դերը։ Բացի այդ՝ բացասաբար է անդրադարձել և այն հանգամանքը, որ Սիգիզմունդ I արքան քաղաքը բնակեցրել է հունգարներով, իսկ սերբերին արգելվել է մտնել նրա կենտրոնական հատված[8]։

 
Բելգրադի պաշարումը 1456 թվականին
 
Բելգրադի ամրոցը XVI դարում

Բելգրադի գրավումը կարևոր խնդիր է եղել Օսմանյան կայսրության համար, քանի որ այն բացում էր դեպի Հունգարիա ճանապարհը՝ թուրքերին թույլ տալով շարունակել զավթողական արշավանքներն այդ ուղղությամբ։ 1440 թվականին Բելգրադը պաշարել է թուրքական մոտ 100.000-ոց բանակը սուլթան Մուրադ II-ի գլխավորությամբ։ Նրան չի հաջողվել գրավել քաղաքը, սակայն Ավալայի գագաթին՝ սերբական Ժրնով ամրության տեղում, թուրքերը ամրոց են կառուցել՝ այնտեղ թողնելով մեծ կայազոր, որը դարձել էր նրանց հենակետը հետագա հարձակումների համար։ 1456 թվականին թուրքերը նախաձեռնել են քաղաքի ևս մեկ ապարդյուն պաշարում։ Մինչև դարավերջ ամրոցի շուրջ կատաղի մարտեր են ընթացել։ 1521 թվականի սուլթան Սուլեյման I-ը գրավել է Բելգրադը[9]։

1683 թվականին Վիեննայի ճակատամարտում պարտություն կրելով՝ թուրքերը սկսել են կորցնել իրենց եվրոպական տարածքները, իսկ 1688 թվականին քաղաքը գրավել են ավստրիացիները[10]։ Նրանք անմիջապես սկսել են ժամանակակից ամրոցի կառուցումը Արդրե Կորնարի նախագծով։ Երկու տարի անց թուրքական զորքերը կրկին գրավել են ամրոցը։ Պաշարման ժամանակ վնասվել է Վերին քաղաքի ամրոցի աշտարակներից մեկը, քանի որ ամրոցում հրդեհ էր սկսվել, որի հետևանքով պայթել էր վառոդի պահեստը։ Մահացել է ավելի քան 1.000 մարդ, իսկ Ստեֆանի ամրոցը քանդվել է։ Ամրոցը գևավելուց հետո թուրքերը սկսել են վերակառուցել այն Կորնարի նախագծով, քանի որ վերջինս ծառայության էր անցել նրանց մոտ[3]։

 
Բելգրադի պաշարումը ավստրիացիների կողմից 1717 թվականին

Մի քանի տարի քաղաքը եղել է թուրքական սահմանային ամրոց։ 1717 թվականին այն կրկին տիրել են Ավստրիական կայսրության զորքերը։ Ամրոցը վերակառուցվել է ներկայիս նախագծով, բացի այդ՝ ամրությունները գոտևորել են ողջ քաղաքը։ Ավստրիայի տիրապետության տակ այն որոշ ժամանակով վերելք է ապրել. կառուցվել են մեծ թվով շինություններ, աշխուժացել է առևտուրը[11]։ Քաղաքի բնակիչների մեջ մեծ թիվ են կազմել հունգարները, գերմանացիները, ֆրանսիացիները, չեխերը։ Հերթական պատերազմի արդյունքում Ավստրիան ստիպված է եղել Բելգրադը կրկին զիջել թուրքերին, երբ 1739 թվականին Սիստովում հաշտություն է կնքվել։ Այդ ընթացքում Բելգրադը փակ էր ենիչերիների համար։ Մուստաֆա փաշայի մահից հետո 1801 թվականին ենիչերիներին հաջողվել է քաղաքում վերցնել իշխանությունը[12]։ Նրանց հաստատած ապօրինություններն ու ահաբեկչությունը հանգեցրել են Սերբական առաջին ապստամբությանը[9][9]։

 
Ամրոցի աերոլուսանկար, 1914

1804 թվականին սկսված ապստամբության նպատակներից մեկը Բելգրադի ազատագրումն է եղել։ 1807 թվականին սերբական զորքերին Կարագեորգիի գլխավորությամբ հաջողվել է տիրել քաղաքին։ Ապստամբներն այն գտել են վատ վիճակում. քաղաքն անկման մեջ էր, շատ շինություններ քանդվել էին ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն։ Կարագեորգին Բելգրադը հռչակել է երկրի մայրաքաղաք և անցել նրա վերականգնմանը։ Մայրաքաղաքի զարգացումն ընդհատվել է 1813 թվականի ապստամբությամբ[13]։ Բելգրադը գրաված թուրքական կայազորը բռնություններ է կիրառել, որոնք հանգեցրել են Սերբական երկրորդ ապստամբությանը (1845)։ Նրա առաջնորդ Միլոշ Օբրենովիչը կարողացել է հասնել Բելգրադի ինքնավարությանը Թուրքիայի կազմում[14]։

1867 թվականի ապրիլի 19-ին՝ երկար բանակցություններից հետո, թուրքական կայազորը լքել է Բելգրադը, և քաղաքը դարձյալ դարձել է երկրի մայրաքաղաք։ Այդ պահից ամրոցը կորցրել է իր ռազմական նշանակությունը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ շատ ամրություններ քանդվել են, իսկ աշտարակի պատերը խիստ տուժել են։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ամրոցը վերածվել է զբոսաշրջային վայրի և Բելգրադի բնակիչների հանգստի վայրերից մեկի։ Ներկայումս նրա տարածքում, որը գտնվում է Կալեմեգդան այգու տարածքում, կանոնավոր ձևով կազմակերպվում են մշակութային ու մարզական միջոցառումներ[3]։

Ճարտարապետական համալիր խմբագրել

Աշտարակներ խմբագրել

Դարպասներ խմբագրել

Ներքին քաղաքում խմբագրել
  • Վիդինի դարպասները կառուցվել են 18-րդ դարում ամստրիական կայազորի կողմից։ Դրանից հետո քաղաքն ու ամրոցը կրկին անցել են թուրքերի տիրապետությանը, դարպասները քանդվել ու կրկին կառուցվել են։ Դարպասների կողային չորս շինություններում տեղավորվել է պահակազորը[15][16]։
  • Կարլ VI-ի դարպասները կառուցվել են 1736 թվականին բարոկկո ոճով։ Դրանք գտնվում են Ներքին քաղաքի հյուսիսարևելյան հատվածում։ Նրանք այդպես են կոչվել Սրբազան հռոմեական կայսրության կայսր Կարլ VI -ի պատվին։ Ենթադրաբար դարպասների շինարարությունը ղեկավարել է նշանավոր ճարտարապետ Բալթազար Նոյմանը, որը նաև ռազմական ինժեներ էր։ Դարպասները զարդարված են զինանշանով, որն ամենահինն է Բելգրադում[17][18]։
  • Եզրային դարպասները գտնվում են Ներքին քաղաքի հյուսիսարևելյան հատվածում։ Նրանք կառուցվել են 15-րդ դարում։ Թուրք ճանապարհորդ Եվլիա Չելեբիան 1680 թվականին կատարած իր գրառումներում դրանք անվանել է Փոքր դարպասներ։ Եզրային դարպասները 1947 թվականին հայտնաբերվել են կնքված, 14 տարի անց կատարվել են հնագիտական պեղումներ[19]։
Վերին քաղաքում խմբագրել
  • Կարագեորգիի դարպասներ
  • Բարոկկո ոճով դարպասներ
  • Դեֆտերդարի դարպասներ
  • Լեոպոլդի դարպասներ
  • Սահաթի դարպասներ
  • Ստամբոլի դարպասներ (արտաքին)
  • Ստամբոլի դարպասներ (ներքին)
  • Թագավորական դարպասներ
  • Վերին քաղաքի փոքր դարպասներ
  • Բանտային դարպասներ
  • Ստեֆանի հարավային դարպասներ։ Գտնվում են ամրոցի հարավարևելյան հատվածում։ Կառուցվել են 1404 և 1427 թվականների միջակայքում, երբ ամրոցում իշել է Ստեֆան Լազարևիչը[20]։
Սավայի լանջին խմբագրել
  • Մռայլ դարպասները կառուցվել են 1740-160 թվականներին։ Նրանք արևմտյան ամրությունների մի մասն են և գտնվում են Սավայի դարպասների առաջ։ Մռայլ դարպասները տարբեր ժամանակներում անվանել են նաև Սավայի, Շաբացկու, Բոսնիական դարպասներ։ Այն մուտքն է պաշտպանական բաստիոնի միջոցով[21][22]։
  • Սավայի դարպասները գտնվում են ամրոցի արևմտյան հատվածում։ Առաջին անգամ կառուցվել են 14-րդ դարում, հետագայում բազմիցս վերափոխվել են։ Երբ 1740 թվականին թուրքական կայազորը ոչնչացրել է ավստրիացիների կառուցած ամրությունները, կառուցվել են նոր դարպասներ։ Երկար ժամանակ դրանք մնացել են Բելգրադի ամրոցի ամենից լավ պահպանված դարպասներից մեկը, սակայն 1944 թվականին, երբ դաշնակիցների զորքերը գնդակոծել են Բելգրադը, 2-3 ռումբ ընկել է դարպասների վրա և ամբողջությամբ ոչնչացրել այն։ 2007 թվականին դարպասների մոտ անցկացվել են հնագիտական պեղումներ, իսկ դարպասները մասամբ վերականգնվել են[23][24]։

Բացի դրանից՝ այստեղ են գտնվում հետևյալ հաստատուոյունները.

  • Բնագիտության թանգարան (սերբ.՝ Природњачки музеј)
  • Ռազմական թանգարան (սերբ.՝ Војни музеј)
  • Բելգրադի հուշարձանների պահպանության ինստիտուտ (սերբ.՝ Завод за заштиту споменика града Београда)
  • Ազգային աստղադիտարան (սերբ.՝ Народна опсерваторија)
  • Ռուժիցա եկեղեցի (սերբ.՝ Црква Ружица)
  • Սուրբ Պետկայի եկեղեցի (սերբ.՝ Црква свете Петке)
  • Հաղաթողի արձան (սերբ.՝ Победник)
  • Ազգային հերոսների դամբարան (սերբ.՝ Гробница народних хероја)
  • Բելգրադի կենդանաբանական այգի (սերբ.՝ Београдски зоолошки врт)

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Историjа» (սերբերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Антички период» (սերբերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Историја Београдске тврђаве» (սերբերեն). Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 12-ին.
  4. ↑ Парфёнов В. Н., 2001, էջ 30
  5. ↑ Парфёнов В. Н., 2001, էջ 182
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 «Византија» (սերբերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  7. ↑ История Югославии, 1963, էջ 111
  8. ↑ 8,0 8,1 «Средњовековни српски Београд» (սերբերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 «Турска и аустријска владавина» (սերբերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  10. ↑ История Югославии, 1963, էջ 210
  11. ↑ История Югославии, 1963, էջ 214
  12. ↑ История Югославии, 1963, էջ 310
  13. ↑ История Югославии, 1963, էջ 325
  14. ↑ «Ослобођење Београда» (սերբերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.
  15. ↑ «Видин капија» (սերբերեն). Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.
  16. ↑ «Видин капија» (PDF) (սերբերեն). Завод за заштиту споменика културе града Београда. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  17. ↑ «Капија Карла VI». Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.
  18. ↑ «Капија Карла VI» (PDF) (սերբերեն). Завод за заштиту споменика културе града Београда. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  19. ↑ «Пристанишна капија» (սերբերեն). Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.
  20. ↑ «Јужна капија деспота Стефана Лазаревића» (սերբերեն). Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.
  21. ↑ «Мрачна капија» (սերբերեն). Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.
  22. ↑ «Мрачна капија» (PDF) (սերբերեն). Завод за заштиту споменика културе града Београда. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  23. ↑ «Остаци Сава капије» (սերբերեն). Сайт Белградской крепости. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.
  24. ↑ Марко Поповић. «Сава капија Београдске тврђаве» (PDF). Часопис «Наслеђе» (журнал Института охраны памятников Белграда). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 18-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • Парфёнов В. Н. Император Цезарь Август: Армия. Война. Политика. — Спб: Алетейя, 2001. — 278 с. — ISBN 5-89329-396-7
  • Чиркович Сима. История сербов. — М.: Весь мир, 2009. — 448 с. — ISBN 978-5-7777-0431-3
  • История Югославии. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1963. — Т. 1. — 736 с.
  • История Югославии. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1963. — Т. 2. — 438 с.
  • Kalić J. A millennium of Belgrade (Sixth-Sixteenth centuries). A Short Overview // Balcanica. — 2014. — № 45. — С. 71—96.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բելգրադի ամրոց» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բելգրադի_ամրոց&oldid=9747484» էջից