Բաքվի Հայոց մարդասիրական ընկերություն

Բաքվի Հայոց մարդասիրական ընկերություն;
Տեսակ	բարեգործական կազմակերպություն
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Հիմնադրված	1864
Լուծարված	1920
Գլխադասային գրասենյակ	Բաքու, Բաքվի գավառ

Բաքվի Հայոց մարդասիրական ընկերություն (Մարդասիրական ընկերություն հանուն Ս. Գրիգոր Լուսավորչին Հայաստանի), հայկական բարեգործական կազմակերպություն։

Ստեղծում խմբագրել

Հիմնվել է 1864 թվականի մայիսի 21-ին, Բաքվում` բժշկապետ Դ. Ռոստոմյանի (եղել է առաջին նախագահը), Մ. Զոհրապյանցի և տեղի այլ ազդեցիկ հայերի նախաձեռնությամբ` լուսավորական, մշակութային և բարեսիրական գործունեություն ծավալելու նպատակով։ Ըստ հաստատված կանոնադրության՝ ունեցել է հիմնադիր, պատվավոր, անփոփոխ և տարեկան անդամներ։ Ղեկավարել են հիմնադիր անդամները, խորհուրդը (3 տարի ժամկետով ընտրված նախագահը և 8 անդամները), ընդհանուր ժողովը։ Ընկերությունն իրավունք է ունեցել գործելու Ռուսական կայսրության հայաբնակ վայրերում։ Հաշվետու է եղել Կովկասի փոխարքային և Բաքվի նահանգապետին։

Գործունեություն խմբագրել

1800-ական թվականներ խմբագրել

Մինչև 1875 թվականը գործունեություն է ծավալել հիմնականում Բաքվում։ Նյութական օգնություն է ցույց տվել հայ մտավորականությանը, ուսանողներին, աշակերտներին, այրիներին, որբերին, գաղթականներին։ Կազմակերպել է համաճարակների դեմ պայքարի սանիտարական խմբեր, բացել հիվանդանոցներ, ճաշարաններ, կար ու ձևի դասընթացներ։ 1870 թվականին հիմնել է «Արոր» տպարանը, թանգարան, որտեղ հավաքել են ձեռագրեր, հնատիպ գրքեր, հայ գործիչների արխիվներ։ 1870 թվականին բացել է հանրային գրադարան, 1880 թվականին՝ կից ընթերցարան։ Գրադարանից և ընթերցարանից օգտվել են Բաքվի աշխատավորները (մոտ 32700 մարդ)։ 1914 թվականին գրադարանն ունեցել է 21800 գիրք, ստացել է 68 անուն պարբերական (1920 թվականից հետո գրադարանը վերանվանվել է Հանրապետական հանրային գրադարանի, որի հայկական բաժինը դադարել է գործելուց 1960-ական թվականներից)։ 1894 թվականին ստեղծվել է գրական ֆոնդ։ Մարդասիրական ընկերությունը մասնակցել է Բաքվի հասարակական քաղաքական կյանքին, ներկայացուցիչ ունեցել քաղաքային խորհրդում։ Կառուցել է դպրոցներ, դրանք ապահովել գույքով և դասագրքերով։ Օժանդակել է հայ ուսուցիչներին՝ ուսուցչական ցենզ ստանալու գործում։

Նյութական օգնություն է ցույց տվել Ղուբայի, Գանձակի, Նուխիի, Շամախու գավառների հայկական դպրոցներին, հրդեհից տուժած Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանին, Զեյթունի հայերին և այլն։ 1899 թվականին Ռուսաստանի ներքին գործերի նախարար Ի. Լ. Գորեմիկինը հաստատել է ընկերության նոր կանոնադրությունը (ունեցել է 500 անդամ), որով այն զրկվում էր մշակութային և ուսումնական գործունեության իրավունքից։ Այդ պատճառով ընկերությունն իր գումարների մի մասը նվիրաբերել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանին, Շուշիի հայոց հոգևոր դպրոցին և Բաքվի քաղաքային ինքնավարությանը։ Այդ տարիներին բացվել և մինչև 1920 թվականը գործել են բարեգործական հիմնարկներ՝ աշխատանքի տուն, մսուր, որբանոց, ճաշարան, լվացքատուն, խոհարարական դասընթացներ, կառուցվել տներ, որտեղ անվճար կամ մատչելի վճարով բնակվել են աղքատ ընտանիքներ (մոտ 200 հոգի)։

1900-ական թվականներ խմբագրել

Ընկերությունը նյութական օգնություն է ցույց տվել 1902 թվականին Շամախու երկրաշարժից և 1904 թվականին ու 1910 թվականին Բաքվում խոլերայի համաճարակից տուժած բնակիչներին, 1908-1911 թվականներին Բաքվից Արևմտյան Հայաստան վերադարձող գաղթականներին։ 1900-1917 թվականներին գործել է ընկերության թատրոնը՝ 420-տեղանոց դահլիճով։ 1913 թվականի հոկտեմբերին ցարական իշխանությունները վերականգնել են ընկերության մշակութային և ուսումնական գործունեության իրավունքը։ 1914 թվականին Մարդասիրական ընկերությունը մասնաճյուղ է բացել Շամախիում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին (1914-1918) ընկերությունը հավաքագրել է կամավորներ, վիրավորների համար բացել ամբուլատորիաներ, հիվանդանոցներ, ֆելդշերական կետեր, դրանք ապահովել բժշկական անձնակազմով և գույքով։ 1914 թվականի հոկտեմբերին ընկերությանը կից ստեղծվել է հայ կանանց կոմիտե, 1915 թվականին՝ գաղթականական կոմիտե։ Գաղթականների համսր բացվել է հիվանդանոց, որբանոց, տրամադրվել անվճար կացարան, սնունդ և հագուստեղեն։ 1918 թվականին ընկերությունը կապ է հաստատել Բաքվի կոմունայի ղեկավարների (Ստեփան Շահումյան, Պ. Ջափարիձե) հետ, մասնակցել թուրքական բանակի դեմ Բաքվի պաշտպանությանը։ Ադրբեջանում խորհրդային իշխանություն հաստատվելուց հետո, 1920 թվականի մայիսին, ընկերությունը դադարել է գործելուց։

Աղբյուրներ խմբագրել

Հայ Սփյուռք Հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2003, էջ 19-20։